Мажанны ледері

Мажан Жмабаевты алашы ледері аартушылы сарында жазылды. Ол тсінікті еді. Мажан мір срген уаыт аншалыты крделі саяси, оамды таырыптарды ала тартанымен, оны алдындаы Шоан, Ыбырай, Абайлар бастап кеткен аартушылы ой-пиыл бл кезе дебиетінде басымдау жатты. Мажан да Абай дстрінде жыр жазды, лы стаз лгісін жаластырды. Алашы ледеріні бірін "Алтын хакім Абайа" деп атауыны зінен аынны лы Абайды ерекше рмет ттаны сезіледі. з ледерінде аза арасындаы р трлі келесіз мінез-лыты, рекетсіздік пен жалаулыты, сауатсыздыты сынайды. Елін білім алуа, нер йренуге шаырады. "Жазы та", "нер-білім айтсе табылар", азаым", т.б. ледерінде аын осы таырыпты ктереді. Мажанны аартушылы сарындаы ледеріні арасында ел мен жер тадырына аладаушылы жатады. Аын туан елін сйді, туан жеріні рбір пшпаын жрегіне жаын ттты. Ол:

 

Баса жрт аспан-ккке асып жатыр,

Кілтін нер-білім ашып жатыр,–

дей келіп, аза арасында мндай мтылысты лі де жо екеніне зегі ртенеді. олында дулеті бар деген бай-болыстар да, азын-аула оыан трелер де з басыны амын ойлаумен жр. Халыты жайына аладайтын ешкім жо. Оудаы шкірттерге де дрыс білім берілмейді. ыз балалар мала сатылуда. зара дау-жанжал, айтыс-тартыс кп. Міне, Мажанны кініші – осылар.

Дегенмен Мажанны ойлары мнымен шектелмейді. Бір лтты з халыны мддесін ойлаумен ана алып оймайды. Мажанны азаматты парасатынан туындаан арман-масаттар бдан лдеайда биік. Туан халы туралы айтанда, оны кешегі ткен жолын еске алады, оны бгінгі жадайымен салыстырады. Онымен де шектелмей, аын жалпы тріктік идея ктереді. Тркі тектес халытарды бріні болашаынан міт ктеді, жалпы Шыысты пір ттады. Бл атарда аынны "Пайамбар", "Кншыыс", "Тркістан", От", т.б. трізді бірсыпыра ледерінде тпті тбінде жасылы атаулыны брі де Шыыстан келмек, Батыстан торлаан ою ара блтты Шыысты жары сулесі ана таландама. Бл ледерінде аынны туан жерге, з топыраына, Шыысына деген ажайып сйіспеншілігі, перзенттік патриотизмі айын крінеді. Кншыыс леінде:

 

исы кзді Кншыыс,

Бл труы ай трыс?

Серпіл енді, алыбым! –

деп, Шыыс елдеріне ран тастай отырып, з ойларын йгілі "Пайамбар леінде былайша жалайды :

 

Кншыыстан та келеді – мен келем,

Кк кіренеді: мен де кктей кіренем.

Жерді жзін араылы аптаан,

Жер жзіне нр беремін, Кн берем!

ап-ара тн. айылы ауыр жер жыры!

ап-ара тн. Кіренеді тн лы.

Кншыыста а алтын бір сызы бар:

Мен келемін, мен – пайамбар, Кн лы.

леде аын шабытыны аламат кші аншалыты сезіліп трса, аынны Шыыса, оны лдарына деген махаббаты мен матанышы да соншалыты жарырап крінеді.

Мажанны бл таырыптаы ледерінде заман шындыы халыты басынан ткен тарихи белестерді ойа алу арылы тсіндіріледі. Ол Шыысты, оны ішінде тркі елдеріні кешегі тарихына кз жібереді. Бір кезде жайлаан мекенін еске алады. "Тркістан" леі соны айын айаы.

 

...Тркістан – екі дние есігі ой,

Тркістан – ер трікті бесігі ой–

деп басталатын ле жолдары кешегі тариха жетелейді. Ертеде Тран аталан бл жерді мекендеген ата-бабаларымызды мірінен елес береді Аын Транны жері мен суын, клі мен шлін, зен-суларын, тауларын, Теізі мен Аралын, Ыстыклін, Жейхун мен Сейхун дарияларын, Тянь-Шаньдай, Памир мен Алтайдай тауларын ажайып кркемдікпен суреттейді. Транды мекен еткен ер трікті билері мен батырларын, лама алымдарын, ел басаран хандарын еске алады. Міне, осылайша бірлікте мір сріп, іргесін жауа бермеген трік дниесі бгінде бірнеше елге блініп кеткен.

 

Кп трік енші алысып тарасанда,

азата ара шаыра алан жо па? –

деп, Мажан азаты да сол ер трікті бір мрагері санайды.

"Тран", "Тркістан" деген образды бейнелер арылы Мажан осылайша Шыыс лемін, бкіл тркі дниесін матан ете жырлайды. Оны бкіл ткен жолына шолу жасай отырып, тарихты небір ерлікке толы, бейбіт мір жайлаан беттерін паратайды. Оларды з заманымен салыстырады. Кп нрсеге кілі толмайды. Бір кезде Транды мекен еткен ер трікті бгінде бірлігі азайан. Бас-басына ел болан, жеке халытара блініп кеткен. Шыысты дріптейтін ледерінде Мажан осынау тркі халытарын бірлікке шаырады. Сонда ана Батыстан келген ияната, Ресей патшасыны отаршыл саясатына арсы труа болатынын тыруа тырысады.

Бан длел – аынны "Орал тауы" атты леі. ле кейіпкері – Орал тауы. Мажанны бейнелеуінде ол – бкіл тркі дниесіні символы.

...Аспанмен таласан ккпебек таулар. араай, шыршасы сысыан, бауырында не трлі адары жортан, ойнауында алтыны мен алмасы тнан Орал тауы. Тау табиатыны сем суретін сала отырып, аын Мажан сзін ары арай жалайды:

 

Бір кнде сені ие трік еді,

Орын ып кшіп-онып жріп еді.

орыпайтын таудан, тастан батыр трік

ойыныа жайыменен кіріп еді.

Ер трік ен далаа крік еді,

Отырса, кшсе, онса – ерік еді.

Транда баыт сы бастарында,

Іргесі жел, кн тимей, берік еді.

 

Мндаы аынны "ер трік" деп отыраны – тркі дниесі, трік, аза, ырыз, йыр, татар, башрт, т.б. халытарды жиынты бейнесі. Бір кезде ен даланы кркі болан осынау халытарды бгінгі халі андай? Мажан соан іледі.

 

Оралдай атамекен жерлеріне,

асиетті атаны крлеріне,

Аузы ткті шет елдер ие болып,

Крсетіп тр ысымды ерлеріне, –

деп, аын тарихи шындыты баяндайды. "Аузы ткті шет елдері" – Ресей патшалыы. Соны ысымымен бір кездегі аса Оралды да жзіне аяу тскен. лені соын Мажан бкіл тркі жртын бірлікке шаырумен аятайды:

 

Анамыз бізді сірген, айран Орал,

Мойны бр тышыа, бермен Орал!

осылып батыр трік балалары,

Таптатпа, жолын кесіп, тізгінге орал.

 

Туан халыны, тркі дниесіні басындаы ауыр халді, мдана баяндаан ледеріні зін Мажан айрыша оптимизммен орытып отырады. Аынны лирикалы кейіпкері – аса батыл, нені болса да кесіп айтатын ткір жан.

 

Арыстанмын, айбатыма кім шыдар?

Жолбарыспын, маан арсы кім трар?

Ккте – блт, жерде желмін гулеген,

Жер еркесі – желді жнін кім срар? –

деп басталатын "Мен кім?" атты леінде Мажан зіні лирикалы кейіпкеріні дл осындай айбатты да айратты, адал да айсар бейнесін ашып береді. Аынны "мені" зін кктегі кшке, тпсіз теізге, кызуы мол жалына, жйрік тлпара теейді. Патшадай аарлы, казыдай діл, бидей шешен де зі. Олай болса, оан арсы трар кш бар ма?

 

зім – тірі, табынамын зіме,

Сзім – кран, баынамын сзіме!

Бзушы да, тзеуші де зіммін,

Енді, ескілік, келді лер кезіе, –

деген лирикалы кейіпкер сзінде алапат кш-жігер мен шынайы шынды атар рілген.

Аын зін немесе зіні лирикалы кейіпкерін ана емес, айналасындаы жастарды да "арыстандай айбатты, жолбарыстай айратты" алыпта кргісі келеді. Халыны болашаы шін кресетін негізгі кш –жастар. Олай болса, мір бойы "алаш" ранын ктеріп ткен Мажан шін жастарды орны блек. зіні "Мен жастара сенемін" деп аталатын леінде ол жас жеткіншектерге лкен мітпен арайды. Жастарды бойынан кыранны анатындай кштілікті, таза жрек пен сйкімді мінезді, туан жерге деген шексіз махаббатты креді. Соан матанады. Шабыттана жырлайды. "Мен жастара сенемін!" деп асатай сйлейді.

Мажан ледеріндегі е басты таырып – ел мен жер тадыры. О бастан-а халына азатты мір тілеген аын туан еліні ткен тарихына немі кз жіберіп отырады. Сол арылы тарихи шындыты бетін ашады.

Атап айтанда, "ткен кн" атты леінде Еділ мен Ертісті арасын жайлаан азаты бір кездегі жайнаан даласы мен ккорай шалынды жайлауын, айна клдері мен аласыз кн кешкен трмысын, аарман батырлары мен діл билерін, ел трмысыны сні болан лтты салт-дстрлерін матан ете отырып:

 

ткен кнді ойласам,

Ойа тере бойласам,

Кешегі айран азаты

Сулеті мен дулеті

Кз алдыма келеді, –деп, бдан ары арай осы тіршілікті шыры бзыланын баяндайды. ткенді асап емес, олда бар асылынан айырыланын кіне баяндайды.

Оны себебі неде? Бейбіт мір неге ара тнекке айналды?

 

азаты азіргі кйі андай?

Кші кеткен баяулап,

Жрсі атсыз жаяулап,

Ит наданды желкеде

Шабайын деп адып тр

ылышын стап таяулап, –

деп, аын сол заманны шындыы арылы лгі сауалдара жауап береді.

аза даласындаы 1917 жылы ткерістер тсындаы жадайды жырлауда да аын дл осындай шыншылдытан жаылмады. "Бостанды'', "Есімде... тек та атсын", т.б. ледерінде аынны халыны туелсіздігі жолындаы жанын рбан етер ерекше айраты сезіледі. "Бостанды" леінде:

 

...Кк есігі ашылды,

Жма нры шашылды.

Келді шып бостанды, –

деп уанады, бостандыты ізгі періштеге теейді.

Аын ледерінде бостандыты асау сезімі аса кшті. Екі дние алмасып, аласапыран болып жатан тста мір срген ол халына туелсіздік кніні жаындаанын сезеді. йтсе де оан жету оай емес. Сенімінен грі міті басымыра акынны. Осындай кіл кйде жазылан Мажан ледеріні бірі – "Саындым". ле абатыда отыран аынны жан дниесінен хабар береді.

абырасы ара тас абаты іші ара клеке. Сасы иіс оланы атады. Кіп-кішкене терезеден келіп жететін жары та, таза ауа да шамалы. Осындай тар апаста отыран аын сары даласын, алыстаы анасын, туан елін, рдастарын, сйген жарын саынады. Содан соы саынары – бостанды.

 

Бостандыкта ткен кнді саындым,

Желдей зулап кеткен кнді саындым.

Жыл сындай шсам, онсам ерікті,

Ойдаыны ткен кнді саындым, –

деп адам баласыны еркін мір сруін асайды. Сол еркіндікке жету жолында абатыны азабын тартып отыранын аын ле жолдарына тсіреді. Онда мнан грі жеке адамны кіл кйіндегі кейбір толанысты сттерді суреті басымыра. Аын жырында болашаа сенім мол.

 

Не крсем де алаш шін кргенім,

Маан ата лтым шін лгенім! –

деген жолдарда Мажанны лтына, халына деген шексіз махаббаты сезілсе, одан кейінгі:

 

алы елім, алы кара аашым,

айраты мол, айбынды ер, алашым!

зі-а лар, сыры берме, сабыр ыл,

Аыматар байамаан шамасын, –

деген жолдардан оны ертегі болашатан міті, алай боланда да осы иындыты артында азат кндерді келеріне деген сенімі крінеді.

мірге штарлы, айналасындаы адамдара, туан табиата, жер-анаа ашыты туралы ойлар – Мажан ледеріні басты сипаттарыны бірі. Аын нені жырласа да, ерекше махаббатпен, шынайы жрекпен жырлайды. Сол себепті де оны ледері сырлы, сазды, кркем.

"Сйемін" атты леін аын артайан анасына, кнделікті трмысты жетегінде жрген арапайым жарына деген сезімін суреттеуден бастайды. леде мірді жрекке жылы, кзге таныс суреті бар. Ана да, жар да ркімге ымбат екенін есіе айта саландай. Одан кейін аын:

 

Жрген ескі заымен,

Алдындаы малымен

Бірге жусап, бірге рген,

Алаш деген елім бар.

Неге екенін білмеймін,

Сол елімді сйемін.

Саым сайран крады,

Бораны лып трады,

ыс – а кебін, жаз – сары.

Орманы жо, шуы жо,

Тауы да жо, суы жо,

Мгі лік сахарасы,

Сарыара деген жерім бар.

Неге екенін білмеймін,

Сол Арамды сйемін! –

деп, зіні туан елі мен жеріне деген перзенттік сйіспеншілігін жайып салады.

Мажан нені айтса да, бейнелеп айтады. Ол шін даланы тауы да, суы да, желі де ажайып. Аын ледерінде адам мен табиат астасып жатады. ай шыармасында да Мажан осы екі ымды бірлікте алып жырлайды. Бір леінде анасына, жарына, жалпы адама деген махаббатын туан жерге катысты сезімімен штастырып жатса, енді бір жырларында сол табиатты асыл жемісі – адамды брінен жоары кояды. Бан длел – "Сен слу" леі.

леде слулыты кркіне кз тоймай, айналасына таырай кз салан аынны бейнесі бар. Ол айрыша тебіреніс стінде. Оны кіліне уаныш, мактаныш сезімін ялататын ке даланы глге ораан кктемні арайлы кні, кміс табатай ккте жзген слу Ай, жібектей есіп, жанды жадыратар Жел, асар тау, клде жзген аулар, кк аспанда нрын шашын тран Кн. Аын осы кріністі тамаша картинасын жасайды. Табиатты р былысынан, туан жерді р тынысынан слулыты тамаша белгілерін креді. Сонда да болса, дниедегі е слу жаратылыс Мажан шін бл емес. Слуды слуы – оны жрегі алаан сйікті адамы.

 

Толып жатыр трлі слу дниеде,

Брінен де маан, сулем, сен слу!

 

Мажанны таза махаббат таырыбына арналан лирикасы – аса кркем мра. Табиатынан жаны слу сыршыл аын адамны е асыл сезімін жеткізуге келгенде ажап шеберлік танытады. "Сй, жан сулем", "Сен слу", "Жлдызды жзік, Айды ала ып берейін", "Шолпы", т.б. ледерінде Мажан адама тн осынау лы сезімді аса биікке ктере жырлайды. Аынны лирикалы аарманы немі ажайып сезімні кшаында жреді. Шын сю – Мажанны ымында рі лззатты, рі азапты кй. уанышы да мол, азабы да аз болмайтын сезім. Аынны сезімі кіршіксіз млдір. Сонымен бірге, ол махаббата шексіз адал. Сйген жаныны бір сттік уанышын ол патшаны таына да, дниені малына да айырбастамайды. Сйген жары шін не иындыа да тзуге даяр.

"Жлдызды жзік, Айды ала ып берейін" леі дл осындай кіршіксіз махаббаттан туан шыарма.

 

Сйгеніне ол созан ашы жан:

Кел, жлдызым, жылжып ана жібектей,

Жлдызды жзік, Айды ала ып берейін, –

деп, жрек сырын атарады. Оны ашыы – сзі сиыр, шашы толын, клкісі кміс табатай сыырлаан ажайып слу. Аын осы слулыа жету жолында брін де рбан етуге даяр ашы жаныны бар сезімін тамаша суреттермен, бейнелі кестелермен береді. Лирикалы кейіпкеріні "кз жасынан меруерт тізіп", тіпті аспандаы жлдызды жзік, айды ала етіп ашыына сыйа тартызады.

Мажан – аза леіні кркіне крік осан, саздылыы мен уезділігін семдеген аын. Жоарыдаы ледеріні брінде де ол арапайым мір кбылыстарын сем суретке айналдыра жырлайды. "Толын", "Шолпы", т.б. ледерінде Мажан ледеріне тн ерекше бір уезділігі айын крінеді. Мысалы: "Шолпы" леіндегі:

 

Сылдыр, сылдыр, сылдыр,

анымды айнатты крыр.

Шы-шы жрекке тиеді,

Клпра талан боп сыыр, –

деген жолдардаы аза ызыны шашына таан шолпысыны сыыры ркімні лаына азір де жетіп трандай сер береді.

Ал "Толын" атты леінде аын мір философиясы туралы толанады.

 

Толыннан толын туады,

Толынды толын уады,

Толынмен толын жарысады, –

деп, аын айтандай, мірді зі бірін-бірі уан, жарысан осындай толындардан трма. мір аысы осындай.

 

Млдіретіп кз жасын,

Жасымен жуып жартасын,

Сйіп сыл-сыл кледі.

Жылааны – клгені,

Клгені оны – лгені,

Жылай, кле леді.

Сылдыр, сылдыр, сылдырлап,

Біріні сырын бірі рлап,

Толынды толын уады.

Жарына бал береді,

Береді де леді,

леді толын тынады.