Quot;Батыр Баян" поэмасы
Мажан Жмабаев – бірнеше кркем поэма жазан лашы ке эпик аын. Ол з заманыны толауы крделі жайларын халыны ткен тарихын жырлау арылы крсетуге мтылды. йткені артта алан каза елін ала жетелеу сол халыты з олынан ана келмек. Сондытан да халыа кш берер осындай ерлік айнарын Мажан тарихтан іздеді. з шыармаларында кешегі ткен батыр бабаларымызды ерлігін жырлады. Абылайды, Кенесарыны жыра осты. Сол арылы халыны айратын штап, санасын оятуды ойлады.
Бл трыдан келгенде, "Батыр Баян" поэмасыны маызы ерекше. Поэманы оиасы бір кездегі аза пен алма арасындаы жаугершілік заманнан алынан.
...алмаа арсы жорыа аттанба болан Абылай хан ол астындаы батырларын жинайды. Жалыз Баян батыр ана кешігіп келеді. Сйтсе, бір кезде жорыта ола тскен алма ызы мен батырды інісі Ноян екеуі кіл осып, алмаа карай кашып бара жатан жерінен Баян уып жетіп, екеуін де оа байлап лтірген екен. ызда Баянны да ойы болан. Біра алма ызы р трлі айламен жаындатпай жріп, кндерді кнінде інісі Ноянмен сз байласан.
Бдан кейін Абылайды олы жорыа аттанады. Сол жорыта Баян батыр ерлікпен аза табады.
Оиа желісін Мажан жай ана баяндап шыпайды. Биік романтикалы сарына рылан бл поэмада батырлы та, досты та, адамгершілік мейірім де, ашу-ыза да бар. Поэманы бас кейіпкері Баян батырды зі шыармада екі сипатта крінеді. Інісі Ноян мен алма ызыны ылыына ашуланып, соынан уып жеткен шатаы Баян мен екі жасты лім кштыраннан кейінгі Баянны кіл кйі, кескін-кейпі екі трлі, біра нанымды. Брі де арапайым адам баласыны бойынан табылатын таныс жадайлар.
Алыстан екі кара крді Баян,
Кілегей ара блттай тнді Баян.
Ой жо боп, жрек шо боп, р екпін боп,
Сардай соралаан келді Баян.
Бл – Баян батырды екі жасты артынан уып жеткендегі кейпі. Ашу ысан, сабырынан айырылан, жрегін ашу мен ызаны оты жандыран алапат кш иесі. Алдынан тау кездессе де ткеріп кетердей екпінді. Тіпті Ноянны зі аасыны мына трінен шошынып алады.
...Ойламай, белді бекем будым неге?
озымды ас дшпандай удым неге?
Майысып Ноян алам, ерке марам,
асиып арсы алдымда трды неге?
Бауырыма тас жрегім жібімеді-ау,
Бір ата, бір анадан тудым неге?
Салдырап шіріп алыр саусатарым
анымен з озымны жудым неге?
Кнсіз екі жасты лтіргенше,
лмедім ішіп уын уды неге?
Туан бауырын оа байлап, екі ашыты лімі стінде тран Баян осылай егіледі. Біра болар іс болды, з олын зі кесе алмайды. Егіле трып ойланады. Жааы зі ойан кп "неге?" жауап іздейді.
Жо, лде, жо, жо... лде... лтірдім бе,
Інімді алты алашты намысы шін?! –
деп зін жбатады. Осылайша зін-зі бекіткен Баян батыр алмаа аттанып, сол жорыта ерлікпен аза табады.
Поэманы бас кейіпкерлеріні бірі – алма ызы. Ол Мажанны ымында жай ана ттын емес. Атаы алаша йгілі Баян батыр ашы болан ызды кркіне аылы сай еді. ызды слулыын Мажан аса нанымды суреттейді.
Сол слу слу екен атан тадай,
Бір соан бар слулы жиыландай.
Торын ет, шапатай бет, тісі меруерт,
Сздері – су сылдырлап йыландай.
Бір улап, кзарасы бір айнытан,
Жлдыздай еркелеген снбей-жанбай.
Лебізі – жібек лебі, жма желі,
Кусардай тартан адам алар анбай.
Осындай ерекше слулы иесі – алма ызыны айсарлыы мен аылы да айран алдырады. Сз салма болан Баянды "аатайлап" жріп, зіне арындас ретінде арауа мжбр еткен. Тпкі ойында туан жрты, ата-анасы жатыр.
Алашты аруы боп кетсе-даы,
Жанымен з жртынан айырылмаан, –
кйі, аыры, жас Ноянды з дегеніне кндіреді. Ноян анша батыр болса да, ызды сзіне бас иеді. Мажан суреттеген Ноян жасты албырттыты, тазалыты, шынайы сезімні символы.
Абылай хан поэмада "ке ойлы данышпан", елге оран болан хан ретінде крінеді. ол астына алашты ататы батырларын жинаан олбасшы. Поэма оиасында Абылай алматарды алдаанына сеніп, амалсыздан кері айтуа мжбр болады. Батырларыны брі осындай бтуаа келеді. Тек жалыз Баян ана:
"Апырым-ай, алаш арын жотамастан
Жкіліп бл айтуды мні алай?" –
деп, асына жз жолдас ертіп ашып кеткен алматы соынан уады.
Поэманы не бойындаы шиеленіскен тартысты, кейіпкерлерді кіл кйін, іс-рекетін, мінез-табиатын Мажан айрыша шабытпен жырлайды. Кейіпкер бойындаы бірбет айсарлыты, асаулыты, сондай-а ниетіні атыын, жаныны тазалыын атар сипаттау арылы аын шыарманы ішкі драматизмін шарытау шегіне жеткізеді. Оианы баяндау барысында тау мен суды, кн мен аспанды, табиат былыстарын кейіпкерлеріні кіл кйімен, алма кызыны слулыымен астастыра отырып, поэмадаы р трлі характерлер катыысын ширата бейнелейді. Сонымен атар, аынны шеберлігі, ле рімі, сз кркемдігі, образды суреттеу, романтикалы асаты трізді асиеттер де поэмада кеінен крінеді.
орыта айтанда, "Батыр Баян" поэмасы – тек Мажан Жмабаевты шыармашылыынан ана емес, бкіл аза поэзиясыны азыналы орынан лайыты орын алатын аса кркем де нды туынды.
Міржаып Дулатовты «Баытсыз Жамал» романы XX асырды басындаы аза дебиетіні бл жанрдаы тыш жетістігі, тыш роман. деби ортада зінен кейінгі ктерер жгі, масатты мен баыты бір кптеген романдара алышарт болды. Тек кркемдік жаынан ана емес, тіл, форма жаынан да біраз дниелерге сара жол боланы аны. Роман алаш жары кргеннен бастап аза йелдеріні бас бостандыыны жаршысына айналды. 1910 жылы азанда басылып шыан кітап олдан-ола тимей аза арасына тез тарап кетті. Сауаттысы жатып кеп оып кзіне жас алса, сауатсыз халы сол оыандарды жаалай отырып тыдайтын. Сора-сора жас алып, з бастарындаы жадайды жіте кріп, сезіне жбірленетін. Негізгі зек йел бостандыы болан со йел ауымы ре трегелді. Талай басыбайлы йел затына ой саланы аны. Осы йел бостандыын екі жас (али мен Жамал) арасындаы махаббат мселесі арылы беру, романны оырманны жанына жол тапан кілті десек ателеспейміз. Бл сзімізді аламгерді ызы Г. Дулатованы «Ардатап тем кемді» атты естелігінде (Жлдыз, 1990, 6 сан) былай дейді: «...Бл кітабы да елге тез тарап кетті, бізге кршілес тылдан келушілер сылтау тауып, алап кететін болды. Жамалды лемен баяндайтын аянышты мірінен ыз-келіншектер з бастарынан кешкен айысын, м зарын крді. Романды оыанда олар кз жастарын тыя алмай, уілеп отыратын. лкендер жаы кешкі отырыстарда «Баытсыз Жамалды» хикаясын гімелесе, жастар жиын-тойларда кітаптаы ле жырларды нге осып айтатын».
Роман сол кезді зінде екі рет басылып (1910, 1914) шыандыыны зі кп дниені айтандай. Сол заман, сол кезді саяси кзарасымен араанда бндай таырыптаы роман екі рет атарынан басылу ел алауы, талабы екендігі аны. Содан бері басылып келеді. лі басылып келеді. Оырманын сте жоалтан емес.
Енді романны кркемдік жаына ойысса. андай шыарма болсын з заманында, з леуметтік ортасында нды болма. Заманы алай болса жасар амалы да солай болма. р деби туынды, кркем шыарма з заманыны кркем бейнесі. Жоын жотап, барын тгендейтін жансыз жанашыры. Дл азір бл романны кркемдігін осы заман талабымен, таламымен крсете алмасымыз аны. Ол заман келмеске кетті. Роман формасы да лемен басталып, ара сзбен ріледі. Осы тста авторды аынды асиетін баса айтып кеткен абзал. Роман р тсында жаа бір белес, жаа сюжет желісіне ауысанда ле арылы ауысып отыранын байаймыз. алиды да Жамалды да аузына автор ішкі сезімін, толанысын лемен салып отыран. Мысалы, Жмана атастырып, мала сатып жіберген ата-анасына ренжіп былай дегені бар:
Мен айран ата-ананы сатанына,
Бір тазды жалпа елден тапанына.
Атама мен не жазып ем ор ыландай,
Болмаса бір мінезім жапады ма? - деген бір ауыз ле кллі аза ызыны арызы іспетті. Таы бірде:
Сен шін бір басымды еттім рбан,
Шынжырлап жіберсе де Сібірге айдап, - деп шын ашыы алиа берген сертін байаймыз. Осы тстан екеуіні жаа тауыыметті мірі басталады.
Романда зінен кейін лі кнге дейін олданылып келе жатан тсіл - хат. али мен Жамалды бір-біріне хат жазып хабар алысып, баыт-бадар алысаны бір дара мотив екендігі белгілі.
Романда екі жасты басты жауы, асіреті мен айысына бастауы болан Байжан мен санасыз ке Срсенбайды портреттері мен оса али мен Жамалды портреті шебер жасалан. Біріне тоталса, автор алиді портретін жасауда біршама суреттеуге барады. «Бл жігіт орта бойлы, ияпатты, азыра бетінде орасан даы бар, жаа мрт шыып келе жатан, сйлеген сзі сыпайы, депті, киімі ноайшалау, али есімді бір зат еді. Клдененен арап салыстыранда бл йдегі жігіттерді афзалы али, ыздарды афзалы Жамал секілді крініп, екеуіні атар отырулары бек жарасып кетті». Романда алиді даралы бейнесі уаыт ткен сайын сіп отырады, сіп отырады. Жиын-отырыстарды. Ауыл арасындаы адамдардыжиі матаулары мен ауыза алулары биікке ктеріп отырады. «Оыан... білімді... нерлі... кзі ашы... келбетті...» деген сияты.
Ал Жамалдікі даралы образа романны бел ортасына жетпей ктерілген. Оны зеректігі, алырлыы, асан слулыы, шешендігі, туралыы брі-брі дара, типтік образа жеткен десек те болады. Те теімен, тезек абымен. Теіне жете алмай кеткен талай аза ыздарыны тадыры жатыр.
орыта айтанда М. Дулатов «Баытсыз Жамал» романын жазу стінде азаты зіне дейінгі дстрлі дебиетіне сйенген. Орыстан, батыстан йренді десек мытап ателесеміз. азаты арыдан беріге дейінге фольклоры мен маржан деби жауарлары тоысып романны кркемдік тіліне, стиліне, формасы мен рылысына ызымет еткен. Жаыртып, дамытып, зіндік ізденіспен анаттандыран.
Міржаып Длатлы (1885—1935) — азаты аса крнекті аартушысы, оам айраткері, аын, жазушы, жалынды ксемсз шебері.
Алыстан Алаш десе аттанамын,
азаты аза десе матанамын.
Боланда кем аза, шешем аза -
Мен неге, азатытан сатанамын?!
мірбаяны
Туан жері — Торай уезіні, Сарыопа облысыны бірінші ауылы(aзipri останай облысыны Жанкелді ауданына арасты "ызбел" ауылы). кесі — Дулат аймаына аты шыан шебер кісі болан, ер трман жасап, етік, мсі тіккен. Шешесі — Дмеш ойын тойды базары, нші кісі болан. кесі балаларын жастайынан оуа береді. Алашыда бала Міржаып ауыл молдасынан оып, хат таниды. Молдадан екі жыл оыаннан кейін, 1897-1902 жылдары, ауыл мектебінде орысша оытатын Ман малімнен дріс алады. Бл мектеп Міржаыпты білімін толытырумен атар, азамат ретінде алыптасуына да аса зор ыпал жасайды, Ман малім лы аартушы Ыбырай Алтынсарин іргетасын алаан оу орныны, длірек айтанда, Торай аласындаы уездік орыс-аза мектебіні тлегі болатын. з шкірттеріне де ол осы рухта тлім-трбие, тере білім береді.
Міржаып анасынан екі жасында, кесінен он екі жасында айырылып, аасы Асарды олында трбиеленеді. Асар кесі Дулатты Міржаыпты оып, білімді азамат болып, суін армандаан тілегіне сай, інісіні оуын рі жалап, білім алуына ерекше кіл бледі. Ауылда туып, ауылда скен, ауылда оып, ауылда ызмет етіп, «ауыл малімі» атанан зерделі жас ауыл трындарыны ауыр трмысын, тедігі жо аянышты хлін кріп, тіле тршігіп, тебірене толиды.
Бл кезе патша кіметіні отаршылдыты аза даласында крт кшейтіп, алы елге тізесін атты батырып тран шаы болатын. Бл жадай сол кездегі азаты кзі ашы, оыан, зиялы азаматтарына озау салды. Наразылы туды. Кресуді жолдары арастырылып жатты. Оны негізгі жолы ретінде оуа, білім алуа мтылыс кшейді. Бірте-бірте халы саяси былыса айналып, ел ішінде отаршыл саясата арсы лт-азатты идеялары туындады. Патшалы Ресей де бірінші буржуазиялы-демократиялы дмпуді арсаында болатын.
«Алаш» партиясыны басшылары, сол жаында Ахмет Байтрсынлы, ортасында лихан Бкейхан, о жаында Міржаып Дулатлы, 1917 жылы сурет
Езілген еліне ес болуа, жоын жотап, мын мдауа серт байлайды. Халы ісіне бар болмысымен бтіндей беріліп, «аланша жарты жаам мен сенікі, Пайдалан шаруаа жараса, алаш!» деп бар даусымен жар салады.
з бетінше талпынып, білім жинап, орыс тілін жетік мегерген Міржаып орысты озы ойлы азаматтарыны ебектерімен танысуы арасында замана тозаын суырып, дниені др сілкіндірер дауылды кндерді таап келе жатанын згелерден брын сезеді.
Міне, осындай крделі кезеде, 1904 жылы Міржаып Омбы аласына келеді. Осында лт зиялыларыны стазы Ахмет Байтрсынлымен кездеседі. Бдан кейінгі уаытта біpi — стаз, бipi — ізбасары ретінде жптарын жазбайды. 1905 жылы МіржаыпАхмет Байтрсынлымен бipre араралыдаы саяси-баралы жмыстара атысады. 1905 жылы патша кіметіне аза халкыны атынан петиция жазушыларды атарында болады.
Ке даласында аласыз мір сріп, мал баып жатан бейам халын: «Кзіді аш, оян, аза, ктер басты, ткізбей араыда бекер жасты» деп жырымен жлылап оятып, оларды білімге, ел шін пайдалы іс рекетке шаырады. Бкіл халыты еркіндікке жетуіні басты шарты тнек болып торлаан араылы йысынан ояну, др сілкініп, надандытан арылу деп білген ол: «Оян, аза!» деп рандаудан танан жо. Сондытан да оны ні алы йыдаы азаын лаыны тбінен «маса» болып, маза бермей ызыдап оятуды мрат ттан зінен он екі жас лкен рухани аасыАхмет Байтрсынлыны німен атар естіліп, аза даласын атар шарлады. Сол егіз н тарих мінбесінен атар крінген екі алыпты ашан соы демдері таусыланша, тадыр талысымен екеуі екі жата жрсе де, уына тсіп, амауа алынса да зілмей, атар естіліп трды. Ол екеуі екі атадан туса да, бір туан бауыр еді, екі баспен ойласа да, орытар ойы бір еді, екі ауызбен сйлесе де, шыар сзі бір еді. йткені оларды туыстыран халыны мддесі, ойландыран халыны амы, сйлеткен халыны м зары болатын. Сондытан да халы оларды жанашыр жаыным деп білді, оларды жбын жазбай, «Аха, Жаха» деп бірге атады. Пенделік бар азатан бас тартап, халыны баыты шін крескен есіл ерлерді з халыны жауы атандырып, кешегі кні ызылды ызылкз жендеттері екеуін еріксіз айырып, екі жерде атып лтіріп, атын шіреміз дегенде де халы оларды асыл есімдерін есінен шыаран жо, аялап жрегінде сатады, арда ттты.
1906 жылы Петербургке барып айтады. Бл сапарынан ол саяси крескер ана емес, шабытты аын болып оралады. 1907 жылы Петербургте шыан "Серке" газетіне “Жастара" деген леін, бркенпік атпен "Бізді масатымыз" деген маала жариялайды. Маалада Міржаып аза халыны басындаы иын жадайды аны себептерін саралап, отарлы саясатты шкерелейді. Патша кіметі маала авторын ттындама боланмен, бркеншік атты иесін таба алмайды. 1909 жылы Петербургте М. Дулатлыны "Оян, аза!" атты ледер жинаы жары креді. Бл кітап та патша кімшілігіні уындауына шырайды.
1913 жылы ол Ахмет Байтрсынлымен бipre "аза" газетін шыарып, басылымны бдан кейінгі жмысына белсене араласады. 1920 жылы Ташкентке келіп, сондаы “А жол" газетінде ызмет атарады. 1922 жылы жазысыз амауа алынады. Трмеден шыан со, 1922-1926 жылы Орынбордаы аарту институтында оытушы болады. 1928 жылды аяында бip топ аза зиялыларымен бipre амауа алынады да, он жыла сотталып, 1935 жылы ттында айтыс болады.
Шыармалы мрасы
Міржаып Дулатлы — дебиетті р трлі жанрына алам тартан аламгер. Алашы кітабы — "Оян, аза!" деген атпен Петербург аласындаы жары крген ле жинаы. Одан кейін 1913 жылы Орьнборда "Азамат", ал 1915 жылы "Терме" атты ледер кітаптары басылып шыады. Аын ледеріні басты такырыбы—ел тадыры болды. Алашы кітабы "Оян, аза!" жртшылы арасында ауыздан-ауыза, олдан-ола тез тарап кетеді. айта басылады. Кітапты нeriзгi мазмны халыты оятуа, ділетсіздікпен кресуге шаыран ледер рады. Сол себепті де кітап ттындалып, авторы уына шырайды.
зіні шыармашылы жолын дегеннен ленен бастаан Міржаып проза жанрына да алам сілтейді. 1910 жылы оны осы жанрдаы туындысы "Баытсыз Жамал"романы азан аласында басылып шыты. Бл - аза дебиетіндегі таза кркем проза лгісінде туан тыш роман еді. Кітап 1914 жылы екінші peт басылды.
Бл жылдары Міржаып біратар маалалар мен фельетондар жазады. 1922 жылы Ташкентте екі блімнен тратын "Есеп кралы" оулыын бастырады. "Балия" пьесасын жазады.
М. Дулатлыны шыармалары аза еліні туелсіздік алан кезінен бастап кеінен жариялана бастады. 1991 жылы шыармаларыны бip томды, ал 1996-1997 жылдары екі томды жинатары жарык крді. М. Дулатлы шыармашылыы жнінде ылыми зерттеулер жргізіліп, біратар кітаптар мен маалалар жарияланды.
ледері
зіні алашы ледерінен бастап туан халыны тадырындаы иындытар мен ауыртпалытарды сырына іліп, оны леуметтік тамырын шкерелеуді масат еткен аын Міржаьш "Оян, аза!" атты тыш ледер жинаьн мынандай ле жолдарымен бастайды:
Кзіді аш, оян, аза, ктер басты,
ткізбей араыда бекер жасты.
Жер кeттi, дін нашарлап, хал арам боп,
азаым, енді жату жарамас- ты.
Ресей патшасыны отарлау саясаты, аза жртыны хал-жадайы, нер-білімні аздыы, баса да трлі acipeттep осы трт жола сыйып тран секілді. Онын стіне бл жолдарды Міржаып шыармашылыыны не бойына тартылан теміразы, идеяны басты бадарды крінісі деуге де болады. Аын шін халыны мірін жырлаудан асан мртебелі таырып жо. Кп ледерінде ол аза еліні ауыртпалытаы, отарлы езгідегі жадайын баяндай келіп, елді мддесіне ызмет ету—pбip азаматты парызы деген тжырым жасайды. Атап айтанда, "аза халыны брыны м бгінгі халі", "Таршылы халіміз хаында аз мінжат", "Сайлаулар хаында", "Жастара", “азаты ру басшыларына", "Атамінер смдара", трізді ледерінде аза оамыны сипаты, ондаы адамдар психологиясы, соларды крген аынны кінішті кйі аны бейнеленген. Аынны сол таырыптаы шыармаларыны бipi — "Шаым" леі.
…Бір араанда "Шаым" леі аынны аз ана сттік кіл кйінен туан трізді. йтсе де мнда жеке басты мынан гpi леуметтік ой басым жатыр. Ел ішіндегі білімсіздік, бойкйездік, жалаулы, енжарлы, алауызды трізді тольш жатан кеселдерді кре трып, аын маяды. Тыырыа тірелгендей болады.
Жректен ашан шыар адалан о,
Жандыран жанды наха снер ме шо?
ажыан ам кілді бip ктерер
Жанымда жан ашитын адам да жо, —
деп Міржаыпты зі айтандай, халыны трмысындаы лгіндей керітартпа кемшіліктер оны жрегіне о болып адалады. Сондай сттерде айналасынан зіне серік болатын, тірек болатын адам іздейді. Таппай кілі лазиды. Дегенмен аынны мы тере айыа ласьш кетпейді. леіні соында: "ділдік аста алан еш кні жо", — деп, тпті тбінде ділдікті жеетініне сенеді. Сол жолда зіні бар кшін, мірін аямайтынын былайша жеткізеді:
Мен біткен ойпа жерге аласа ааш,
Емеспін жемісі кп тамаша ааш
аланша жарты жаам мен сенікі —
Пайдалан шаруаа жараса, алаш!
Аталан ле азамат аынны алдына ойан масатын аншалыты айын тсінетінін байатады. Аынны масаты—халыны тадырына ара тсу, елі шін ебек етуге, бел буу. Сол себепті де аынны ледері ел ішіндегі надандыты, ділетсіздікті шкерелейді, олардан арылуды жолын іздейді. Мселен, "Таршылы халіміз хаында аз мінжат" леінде аза ауылыны кpiнісі суреттелш, ондаы ішкен-жегенге мз, жайбараат тіршілікті беті ашылады. Ел ішіндегі бірлікті, ынтыма пен бірауыздылыты жотыын айта отырып, аын ел билеу жйесіндегі жгенсіздік пен ділетсіздікті сына алады.
Міржаыпты осы трізді азаматты, леуметтік сарындаы ледеріні таырыбы да, айтар ойы да, крылысы да, айтылу ерекшеліктері де р алуан. Аын бірде халыты тадырын, бгінгісі мен келешегін толаса, бірде жастарды оу-білімге шаыран насихат айтады немесе кнделікті мірдегі былыстара атысты адамгершілік мселесін озайды, ал енді бірде патша кіметіні озбыр саясатын, ел билеушілерді ділетсіздігін сынайды.
Міржаьш аламынан туан кркем де крделі туынды — "Алаша" леі. Аын халына арата сйлеп, оны ткендегі мірін есіне тсіріп, жасы мен жаманды, кешегі мен бгінгіні салыстыра отырып, біратар леуметтік шындыты бетін ашады.
Аын алдымен кні кеше тскейі трт тлік мала толан бетегелі ырларды, онда кшіп-онан берекелі ауылдарды снін сем суреттейді, ел баскаран аылды хандар мен билерді еске алады.
Салтанат Сарыарада кран аза,
Толысып жрген кеше кні айда? —
деп келш, ел ішінен халыны сзін сйлейтін шешендер мен елін, жерін орайтын ерлер, аылды кені іспетті дана арияларын іздейді. Солар бар жерде елді берекесі де артык болма
Біра мір Міржаьш ойлаандай емес. Би — парашыл, арттары — арау. Бірлік жо, алауызды стем. Аын осыан кінеді.
Алашым, айтанды алса, без блардан
Еш нрсе туіп бермес, білгенге ермес.
ой баьш асыр ашан опа ылан,
Кре бер з бетімен кніді лмес,
— деп, туан халын ойлануа шаырады. ойды асыра батырандай ділетсіз заманны жайын тсіндіреді. Ел басарушы залымдара сенбей, з кшімен кн кру ажеттігін айтады.
Мiржаып ел ішіндегі кемшіліктерді шкерелей отырып, халына одан арылуды жолын крсетеді. зіні "Шкірт", “Насихат умумия" трізді біратар ледерінде нер мен білім жинауды пайдасын бipiншi кезекке ояды. Tіпті адамгершілікті зі білімнен, оудан басталады деген ой айтады.
"Баытсыз Жамал" романы
Халы тадыры М. Дулатлыны прозалы шыармаларына да арау болды. 1910 жылы оны "Баытсыз Жамал" атты романы жары крді. Бл роман жазушыны шыармашылы жолындаы ірі табыс ана емес, бкіл аза дебиетіндегі елеулі кркем туынды болды. "Баытсыз Жамал" аза дебиетінде кркем прозалы лгіде жазылан тыш роман еді. Міржаып осы шыармасы арылы бдан кейін жазылан Т.Жомартбаевты "ыз крелік", С.Кбеевті "алы мал", С.Торайыровты"амар cлу", т.б. романдарына жол ашты. Бларды брі де сол кезектегі аса маызды леуметтік мселеге арналды. аза ауылыны трмысы жайында жазылды. йелдерді бас еркі, оамдаы жадайы туралы баяндады.
"Баытсыз Жамал" романыны оиасына арау болан мселе де осы, ескі дет- рыпты ыспаына тскен аза ызыны тадыры. Сйгеніне осылып, баытты мір сруді армандаан бойжеткенні трагедиялы жолы. Шыарма сол кезедегі аза даласыны шынайы тыныс-тіршілігін крсететін эпизодтан басталады. ... Жайлауа жаа кшіп онан ауыл. Саумалкл маына жаалай тігілген киіз йлер. Бие байлап, ымыз сапыран жайма-шуа ауыл адамдары. ыстай араласа алмай, саынысан жрт енді бірін-бірі онаа шаырып мз. й жаалап ымыз ішкен жастар... Осылайша жайбараат жатан ауыла патша лытары келе жатаны туралы хабар тарайды. Абыр-сабыр басталады. Ауыл сыртына й тігіледі. Арнайы йге келіп тскен екі лыты "лббай, тасыр" деп кткен ауылнайды сзінде де ерекше бір матаныш сезіледі. Міржаып Дулатлы осы шаын кріністі суреттеу арылы з заманыны трмыс-жадайын, адамдарды психологиясын длме-дел береді. Ауыл адамдарыны зара гімелерінен, ауылнай бастаан белсенділерді іс-рекет, мінез-лытарынан жазушы мол сыр тырады. ...Дл осындай абыр-сабыр стте ауыл азаы Срсенбайдын йелі босанып, дниеге ыз бала келгені туралы уанышты хабар жетеді. Дниеге келген бл сби романны бас кейіпкері Жамал болатын. Табиатынан зерек жаратылан Жамал молдадан ескіше, жааша оып, хат таниды. Трлі хисса-дастандарды кп оиды. Біратарын жата да айтатын болады. Сйтіп елді кзіне тсіп, ыз айттырам деушілерді назарына ілігеді. Жамал он бес жаса келді. Слулы, аыл, салтанат шеуі бір-біріне муафи келіп, Жамал сол елді ызыны алды болды. Бл айтылмыш артышылыыны стіне сзге бек ста болып, з ойынан шыарып ле де жазатын болды. Олай-блай алжымен сйлескен бозбаланы сйлетпейтін еді. Ел ішінде тілді бозбалаларды кзі тсе бастап, шет елдерге де "Срсенбайда бек кркем бір аын ыз бар" деген лаап жайыла бастады. Кркіне аылы сай болып бойжеткен Жамалды Байжан деген бай баласы Жмана айттырады. ыз шешесіні арсылыына арамастан, Срсенбай болаша дасыны байлыына ызыып, далыа келіседі. Біра бай баласы топас, нашар болады. Жамал оны менсінбейді. Сйтіп жргенде бір тойда оыан, мдениетті, жааша киінген, сыпайы, депті али деген жігітпен танысын, кілдері жарасады. Арада біраз уаыт тіп, ызды Жмана затылар шаы туанда, Жамал алимен ол стасып ашып кетеді. Жастарды удалау басталады. Сйтіп жргенде ая астынан али ауырып айтыс болады. айыа батан Жамал кп замай Жмана затылады. Крмеген орлыты креді. Аыр аяында бір боранды кні алиды абіріні басына барып, жылап жатып айтыс болады. Романда оиа желісі—суреттелетін ауыл мірі, р трлі леуметтік топтар кілдері арасындаы арым-атынастар мен жекелеген адамдар тсінігіндегі айшылытар шырмауына тскен Жамал мен алиды млдір махаббаты, з еркіндіктеріне жету жолындаы мтылысы осы арнада рбиді. Аыр аяында трагедиямен аяталады. М. Дулатлы бл оианы кездейсо болан бірді-екілі жай ретінде арамайды. ашытар трагедиясын ол аза даласындаы леуметтік мселе дрежесіне ктереді. Сол арылы аза ыздарыны бас еркі, жастарды з алауымен мір сру ажеттігі туралы ой сынады. Жазушы шін йелді бас бостандыы, зіні сйгеніне осылып, мір сруге ммкіндік алуы е бір тйінді мселе болды. Ол йелді арын аяа басатын ескі дет-рыпа зілді-кесілді арсы шыады. Міржаып Дулатлыны романдаы Жамал бейнесін сомдаудаы жаалыы да зіні осы идеясына негізделеді. Романдаы али — сол замандаы оыан, мдениетті жастарыны жиынты бейнесі. Сырт келбетіне аылы сай жігіт алиды рбір іс-рекетінен, сйлеген , жазан хаттарынан бл асиет айын аарылады. Ал шыармадаы Байжан бай, оны баласы Жман, сондай-а Жамалды кесі Срсенбай, лкен шешесі алампыр — ескі психологияны адамдары. Олара адамгершіліктен грі байлы, шен матанышы ымбатыра. Ттастай аланда, "Баытсыз Жамал" романы сол кездегі тарихи-леуметтік шындыты шынайы да кркем бейнелеуімен, авторлы идеяны айындыымен зінен кейінгі аза прозасыны ркендеуіне дстрлі жол крсетті, лгі болды.
Міржаып Дулатлыны Абай шыармашылыын зерттеуі
2010 азастан пошта маркасы
Дулатлыны Абайа арналан алашы ыса ана мааласы татарды «Уаыт» газетінде 1908 жылы жарияланан. Аынны ой-рісі, білім дегейі, туан жері, шыан ортасы айтылып, деби мрасына жалпылама баа беріліп, оны орыс дебиетімен, сіресеЛермонтовпен ндестігі ескертілді. 1914 жылы «аза» газетінде басылан «Абай» мааласы аынны опат боланына он жыл толуына орай арналып жазылан. Мнда дебиетті, оны крнекті кілдеріні халы тарихында алатын орны айрыша бааланады. Абайды адірін білмеу, оны елеп ескермеу лтты лкен кемшілігі ретінде аталады, дебиет елді жаны деп крсетіледі. Абайды мыр жолын ысаша баяндап, тыш кітабыны шыу тарихы, оан Ахмет Байтрсынлы, лихан Бкейханлы жне аын балалары мен інілеріні атысуы, Семейде Нзипа лжанова ткізген деби кеш туралы сз болады. Е нарлы ой -
Абай азаты жаа дебиетіні басы, негізін салушы деген тжырым, алашы жары жлдыз деген балама. Орысты бірінші жазушысы Ломоносов деп санап, Абайды з халыны тарихындаы орны онымен атарлас
деген салыстырма жасайды.[1] Абай шыармаларын жариялау, насихаттау, оны есімін мгі есте алдыру шін мражайлар салдыру керектігін толана сз етеді.
Абайды аза халы тарихындаы мртебелі орнын баса елдер дебиетімен сабатастыта алып арап, дл тауып, дрыс баалап берген Дулатлыны келешек заманда лы аынны ата-абыройы, мерей-даы сіп, жаа буынмен емірене табысатынын ерекше улиелікпен кре білген. Дрекі социологиялы, тапты, атеистік кзарас, дниетаным трысына тскен кезде зерттеушілер абайтануда толып жатан солаайлыа, сан-алуан ателікке рынаны белгілі. Ал Ккітай Ысаов, Ахмет Байтрсынлы, лихан Бкейханов, Міржаып Дулатлы Абайды шыармаларын тануда лтты, халыты, эстетикалы таза таламмен ешашан мнін жоймайтын баалы байламдар жасай алды. Абай шыармаларындаы сарын-уезді, ой-пікірді, идея-нысананы алаш азаматтары тере сезіп, тебірене насихаттай білген. дебиетті барлы жанрында бірдей алам тартан аламгер, оамды-леуметтік іске жанын салып араласан айраткер Міржаып Дулатлыны мірлік масатыны биік нысанасы, тапжылмас теміразыы - біркндік да, тпелі дулет, баянсыз шен емес, туан халыны бостандыы, зін-зі билеуі, отарлы езгіден тылуы, ол уын-сргін керіп, трмелер азабын тартып жрген азапты кндеріні зінде де, аты демі біткенше бл жолдан тайан жо. аза жртыны бгінгі, болаша буындарына алаш деп ран салып, келешек шін арыстанша алысан Міржаып Дулатлымен бауырындай етіп табыстыратын, айналып келгенде, осы мгілік жасайтын асыл асиеттер.[2] [3][4]