Мухтар уезовті алашы кезедегі шыармалары.
амтылатын мселелер:
М. уезовті алашы гімелері.
М.уезовті "Алаш", "Сары Ара", "аза тілі", "Ебекші аза" газеттері мен "Абай", "Шолпан" ,"Та" т.б журналдарда жарияланан алашы публицистикалы ,журналистік, ылыми маала ебектеріні таырыптары мен баыт-бадары.
Quot;Адамды негізі- йел" мааласындаы оамдаы йел адамны рлі.
Quot;азаты згеше мінездері" мааласындаы сол тстаы аза арасындаы йымсызды, кндестік, параорлы, партия,ділетсіз билік т.б. кемшіліктерді сыналуы.
М.уезовті ескі мір ауыртпалытарын суреттеуге арналан гімелері: "орансызды кні", "Жетім","Ескілік клекесінде","Барымта".
Заманымызды лы суреткері М.уезов – тарихта сирек кездесетін жан-жаты, тере білімді, парасатты, шын мніндегі асан талант иесі. лы жазушы М.уезовті кркем мрасы – бізді тл дебиетіміз, бкіл адамзат мдениетіні жетістігі. Оны Абай туралы эпопеясы мен асан шеберлікпен жазылан гімелері мен повестері ХХ асырдаы аза дебиетіні алтын орына енеді.
аза дебиетіні классигі М.уезовті алашы кезеде /1919-1932/ жазылан шыармаларын арастыруды ерекше мні бар. Суреткерді бл кезедегі шыармалары оны іздену, су жолынан, деби стилі мен творчествосыны алыптасуынан мол хабар береді. 1916-1917 жылдары олына алам алан М.уезов з тсындаы згерістерден еш бейтарап ала алмады. Патшалы рылысты лап, елді ескі отаршыл рылыса арсы атой салуы жас аламгерді леуметтік мірге араластырды.
«Адамды негізі - йел» (1917ж), «Мдениетке ай ксіп жуы», «Оу дісі», «ылым тілі» секілді маалаларында ол оу аартуды, мдениетті маызды мселелерін ктереді. М.уезовті 1923 жылы Орта Азия мемлекеттік университетінде ырыз эпосы «Манас» туралы жасаан баяндамасы ылыми ауымны назарын аударды.
Жазушыны алашы кезедегі шыармаларыны клемдісі де, кркемі де прозаны гіме, повесть жанрларында жазылды. М.уезов жиырмасыншы жылдарды бас кезі мен орта шенінде кптеген гімелер («орансызды кні», «Жетім», «Жуанды», «Ескілік клекесінде», «Кім кінлі», «Барымта» т.б.) жазып, оларда ескі аза ауылыны алуан трлі леуметтік шындыын реалистік дстрде бейнелейді, оам міріні, халы тіршілігіні тере атпарларын, ішкі айшылытарын білгірлікпен суреттейді. мірді аиат аысын, типтік былыстарын зерттеу - жазушыа аза коамыны ккейкесті мселелерін ктеруге ммкіндік берді.
Оны тыш крделі шыармасы «Елік-Кебек» драмасы 1917 жылы семинарияда оып жрген кезінде жазылды. Алашы гімесі «орансзды кні» 1921 жылы жарияланды. Жазушыны бірталай гімелері 1922-1923 жылдарда «Сана», «Шолпан» журналдарында басылан. Олар: «Кешкі д басында», «Тнгі ауыл», «ысы кнгі дала», «ысы тн», «Сыбанны моласында», «Текшені бауырында», «Сніп жану». Ал «Жетім», «Барымта», «Ескілік клекесінде», «Жуанды» т.б. гімелері 1924 жылдарды жемісі. Сонымен атар 1923 жылы «Бйбіше тоал», «обыланды батыр», «аза дебиетіні тарихы» деген зерттеуі мен «Жерді жаратылысы жайындаы» аудармасы жарияланды.
1925-1928 жылдары Ленинград университетінде оып жрген кезде «аракз», «араш-араш оиасы», «илы заман» 1928 жылы повестерін жазады.
«орансызды кні» (1921) — М.уезовті алашы жары крген гімесі. Шаын шыармада оам бойын жайлаан дертті бір крінісі зор кркемдік уатпен ашылан. Мнда азиза деген панасыз жетім ызды адам айтысыз озбырлы, орлыка шыдамай, боранда сіп лгені айтылан. Бл шыармада Аан сияты ара ниет ауыл кіміні таылы ылытары шкереленеді. «орансыздын кні» зіні кркемдік бітімі жаынан аза дебиетіне жаа рнек енгізді. «орансызды кні» атты алашы гімесімен Мхтар шын маынасындаы европалы прозаны дрежесіне ктерілді. Осыдан бастап рбіген азаты кркем прозасы... уа жанрда да, повесть, роман сияты клемді жанрда да кптеген шыармалар туызып, кп тілді совет прозасыны алдыы атарынан орын алды», — деген С.Мановты пікірінде зор шынды жатыр. гімені рылысы шымыр, кркемдік бояулары аны, оиалары мен адам мінездері мейлінше шыншыл. Мнда М.уезовті кейінгі шыармаларында тередеп алыптасан ерекшеліктер де крініс берді. Е негізгісі «орансызды кнінде» аза прозасында тыш рет мір аыстары мен аармандар мінезі ттас бірлікте крсетілді.
«ыр суреттері» (1923), «ыр гімелері» (1923), «Жуанды» (1925), «Оыан азамат» (1923), «Жетім» (1925), «аралы слу» (1925), «Барымта» (1925) сынды гімелеріні тамаша суреті, азаты тарихы мен трмыс тіршілігінен малмат берерлік шындыы, кркемдік асиетімен де, жазушы шыармашылыыны жарын беттеріне айналды. Жазушы шыармашылы дарыны шыдалан кейінгі жылдардаы гімелерінде жиырмасыншы жылдары жазан прозалы шыармаларындай кркемдік діретіне бас идірер асиет бере алмаан секілді.
М.уезов «орансызды кні» гімесінде озаан таырыбында яни аза йеліні аянышты тадыры жайына кейін де талай рет оралды. Сйтіп, «Кім кінлі?», «Ескілік клекесінде» сияты шыармаларын жазады. Жалпы М.уезовті йел жайын толап, йел анаа деген рметін білдіруі алашы аламгерлік адамынан-а байалады. «Адамды негізі йел» атты мааласы М.уезовті жазушылы жолыны негізгі тыры болуымен атар орыс дебиетіндегі Тургенев йелдері секілді «уезов йелдері» деп зіне ана меншіктей айтылатын ке лашты, арналы таырыпа айналды.
йелге деген табынушылы сонау ерте заманда грек дебиетінде Эсхилді «Орестеясы», Софоклды «Антигонасы» арылы крінсе, аза ауыз дебиетінде ерлеріне адал серік бола білген рта, Глбаршын, Ажніс бейнелері арылы крінеді. Ал, ХХ асырды бас кезінде Ж.Аймауытов, М.Жмабаев, М.Дулатов, С.Торайыров т.б. дебиеттегі йел таырыбын шыармаларына негізгі зек етті. М.уезов те осы таырыпты зінше рбітті. Жазушы жасатыа рынып, жалан матаудан бойын аула салан. Кейіпкерлері асан аылды, бойына бар асиетті дарытандар емес, сыршылдыымен, арапайымдылыымен ерекшеленген бойжеткендер. й арасы кйбіінен аспай, ккірегі оянбай алан, ойы таяз аза ыздары тірлігін де айналып тпеген. аза ыздары басындаы аяушылы тудырарлы ауыр халді суреттей отырып, ескі салттан замай, ойы да шырмалан бойжеткендерді білімсіздігіне де сынмен арайтын сияты. Бл жнінде Р.Бердібаев «М.уезовті 20 жылдардаы шыармаларындаы негізгі таырыпты бірі - йел тедігі» деп крсетеді. Сйтіп, бл шыармаларды «Сніп жану», «Кім кінлі?», «йлену», «Ескілік клекесінде», «аралы слу» т.б. жатады деп атап крсетеді.
«Жетім» гімесінде асым атты жетім баланы асіретті балалы шаы, Иса деген жамаайынны орлыына шыдамай, ауылдан ашып шыан бетінде, араы тнде, тоай ішінде лгені айтылады. мірден збір кргендерді мы мен наласын лкен леуметтік толаты мселе ретінде сипаттау сыншыл реализмнін негізгі белгісі еді. Классикалык орыс дебиетіні дстрлі лгісінен йренген, кп таылым алан М.уезовті алашы шыармаларын осы рухта бастауы табии болып крінеді.
Енді бір шыармада («Барымта») тапты санасы оянбаан, байларды алдауына оай тсіп, тура жолын таба алмаан кедейлер тадыры сз болады. Досбол деген байды сойылын соып, намысын жыртып жріп, айылы азаа шыраан кедей жігіттер албаай мен онайды кінішті тарихы осы жадайды аартады. Жазушы ертеден келе жатан барымта детіні рбаны болан жазысыз жандар тадырын жанашырлыпен суреттейді.
«Ескілік клекесінде» ескі салт бойынша лген апасыны орнына крі жездесіне тоалдыа баруа ризалы білдірген, зін сйген жігіт абышты тілегімен есептеспеген Жмеш атты ызды халі гімеленген. Жазушы оиалар мен мінездерді мірді з ыраына сай рбітеді. Кертартпа, жалан дстрді рбаны болан Жмешті жат шешіміне рі кйінетін, рі дадаратын абышты ішкі сезім арпалыстары шебер бейнеленді. Кейіпкерлерді жан толындарын крсетуге терендеп бару жазушыны басты дісіне айналанын шыарма аны байатады. М.уезов мір айшылытары мен тесіздіктерін р ырынан крсету арылы аза дебиетінде психологиялы прозаны лгілерін тудырды.
Бл шыармаларды ай-айсысы да мірде болан немесе болуы ммкін жадайлара негізделген. Тапты тесіздіктерді, оамны ілгері басуына кедергі келтіретін былыстарды талап, тап басып крсете білуі, леуметтік типтерді тере зерттеуі жазушыны оамды мселелерге сергек арап, тегеурінді баыт стаанын, сыншыл реализмні кркемдік тсіліне жетік тселгенін танытады.
«Жуанды» (1926) гімесінен жазушы шыармаларындаы жаа бет алысты нышаны анарылады. Мнда момын кедей Жасылыты з жолын тауып, ерікті, баянды мір жасауа мтыланы, біра брыннан кедей-кемтарды уысында стап, тізе батырып йренген біш, рман секілді байларды оан иянат, зорлы жасааны крсетіледі. Совет кіметіні саясаты ауыл кедейлеріне кшті ыпал жасай бастааны Жасылыты згелермен бірге егін салып, нім алуынан, соны арасында малды ауылдара жаута кз болмай, ел атарына осылуынан крінеді. Бл арадан жазушыны арапайым ебек адамыны намды бейнесін жасауа ден ойаны байалады.
М.уезовті жиырмасыншы жылдардаы шыармаларындаы негізгі таырыпты бірі — йел тедігі. Шыармаларында мір шындыына берік табан тіреп отыратын жазушы сол кезендегі аза йеліні басындаы хал-ахуалды асырмай да жасырмай, аз-алпында крсетеді. Бірде жазушы ата-анасыны еркімен кйеуге шыып, тадырына мойынсынан йел тарихын («Сніп жану») гімелесе, екінші шыармасында сйгеніне осыла алмай, садан лген азиза («Кім кінлі») жайын сз етеді. Таы бірде («йлену») ке міріне кнбей, кіл сйген жігітімен ашып кеткен ыз хикаясына тоталады.
М.уезовті отызыншы жылдарды бас кезінде жазан очерктері мен гімелеріні таырыбы да, идеялы бадары да советтік мір шындыына арналды. Социалистік рылысты табыстары, шаруашылы пен мдениеттегі ірі жаалытар, адамдар санасындаы, мінез-лындаы згерістер мірді ішкі задылытарын тере суреттеуді ажет етті.
Жазушы ебек адамдарыны жарын бейнесін жасауа талаптанады. Ол очерктері мен гімелерінде колхоз рылысын адал ебегімен ныайтып жатан жандарды іс-рекеттерін таырып етіп алды. Осы таырыпты бетбрысты алашы тжірибесі «асенні, былыстары» (1933) деген гімеден басталады. «араш-араш» пен «илы заманда» халы кілдеріні ерлік креске абілеттілігін тамаша бейнелеп, ірі адам жасаан жазушыны енді советтік жаа адамдар тласын бейнелеуді алдына міндет етіп ойаны крінеді. «асенні былыстарында» кездесетін осындай жаа адам — студент Слім. Ол кеестік мекемеде ызмет істеп жрсе де, оамны кркеюіне бйрегі брмайтын аасы асенні ниетіне арсы шыады. гімеде Слімге берілген орын да шаын, оны бейнесі толы ашыла оймаан. Біра бл арада суреткерді идеялы баытыны мні кшті. Бір кезде совет кіметін абыл алмаан кейбір адамдарды жаа заман салтымен йлестік таба алмай, рухани дадарыса тскендігін жазушы з шыармасында лкен кркемдік жинатаулармен нанымды крсете алды. олхоз міріне арналан «Шатала», «Іздер», «Бркітші» атты гімелерінде М.уезов совет адамдарыны социалистік меншікті, ел дулетін орау жолындаы кресіне кбірек кіл бледі. Бларды оиалы, тартысты жйесінде састы байаланымен, идеялы, жне композициялы шешімдері трліше болып отырады.
«Іздер» (1935) — жазушыны колхоз міріне, ауылды алдыы атарлы адамдарды саналы тртіп, сапалы ебек шін кресіне арналан алашы гімелеріні бірі. Бл гімені зіндік соны рнектері бар. Е алдымен мнда советтік оамны лгілі адамдарыны жанды да тартымды бейнелері жасалды. Олар — «Шапа» колхозыны шопаны Несіпбай мен колхоз бастыы лжатай. Бларды екеуі де азамат соысына атысып, совет кіметін орнатысады, жаа замана лкен міт артады. Сондытан да оларды колхоз ісіні рге басаны уантады, кедергілер мен зиянкестіктер ренжітеді. з мддесінен кпшілік мддесін арты санау, колхоз байлыын кзді арашыындай сатау шін дамылсыз рекет ету, оамды істерге берілу — блара тн асиет. арауындаы малы шытыр жеп уланбасын деп Несіпбай жара лаы жастыа тимей жреді. з міндетіне жауапкершілік сезіміні кштілігі лжатайды да бойына сіген ерекшелік. Колхоза орныып алан зиянкес Жматай, Жетпісбай сиятыларды лаы орта іске зор ырсы келтіре жаздайды. Жматайлар аштытан ре аман алан Шріп, шім деген брыны жалшыларды «байды кйыршыы» деп жала жабудан тайынбайды. Колхоз рылысыны алашы кезеінде орын тепкен осындай айшылытар гімеде тартыс желісін райды.
Шыармада отызыншы жылдарды бас кезінде сіре белсенділерді кесірі ауыл шаруашылыында олылытара душар еткені баяндалан. Колхоз озалысыны осы секілді ат-абат оиалар, крестер стінде ана табыса жеткенін жазушы сенімді крсете алан. Несіпбай, лжатай секілді намды тлаларды жасалуы суреткер шыармашылыындаы елеулі жетістік.
«Шатала» (1935) гімесінде колхоз ісін асатысы келетін ішкі жауларды сыбайластары шет елде де жреді. Шыармада ытайа ашып кеткен белгілі бай Сгірді шекарадан жасырын тіп, «Талды зек» колхозындаы сенімді жаыны атпамен байланыс жасааны, колхоз малын жойып, елді шошытпашы боланы, адал адамдара жала жауып, уындауды кздегені айтылады. Колхоз дшпандарыны астыртын йымдастыран жоспарлары шкереленіп, астандытары кйрейді. Бл істе ыраылык, зеректік крсеткен ферма бастыы Саматты тапырлытары шебер ашылан. Самат тласы — шыарманы шотыын биіктетіп тран тла. Ол крделі істерде парасат крсете біледі, адамдарды сзіне емес, ісіне арап таниды, жауларыны ран торына тспейді, адал жандарды жазысыз жазалауа жібермейді. Советтік рылыс жолында айрат-кшін жмсайтын Самат алдыы саптаы ауыл адамдарыны кркем жиынты бейнесі болып елестейді.
«Бркітші» деген гімеде «Іздер» мен «Шаталадаы» оиалы сарын жаа бір ырынан крінеді. Мемлекетті жоалан жылыларын іздесіп, батыл кмек крсеткен бркітші Бекбол бойында арапайым ебекшіге тн намды асиеттер бар. Ол тікелей з міндетіне жатпайтын тапсырмадан жалтармай, жылы рлаушыларды стауа жрдемдеседі. Жазушы бл арада коллектившіл сананы діретті ыпалы ке тарай бастаанын да аартады. Кейбір тста кейіпкерлерді іс-рекетіне длелдеме жетпейтініне арамастан «Бркітшіні» де жаа таырыпты мегеруді жасы бастамасы атарына осу ажет.
Жаа йымдасан колхоз ауылыны жігерлі адамын, кездескен кедергілерді леуметтік себептерін жазушы з кзінен кріп, кіліне тю шін, натылы мірді зерттеді. Отстік азастан мірінен жазылан «Білекке білек» (1933) гімесі — на осындай ізденісті жемісі. Ебегімен ел рметіне бленген сауыншы Мапалды бейнесі шындытан алынан. М.уезовті жаа ауыл келбетін аралап кріп, жете танысып жазан шыармаларыны кейбіреулері очерк жанрында туды. Кейбір шыармасында очерк пен гімені сипаттары атар крініп те отырады. Жазушыны гімелеріне тн оиалы, тартысты жйелер драмалы шыармаларда да кездеседі. Бл да суреткерді мір аиатын нерлым шыншыл рі толы бейнелеу ниетінен туан крініс. Жанрлар пиясын здіксіз іздеп, жаа трлер табуа мтылып жрген шаында жазушыны бір таырыпты проза мен драмада атар алып отыруы табии.
Тозыы жеткен кертартпа мегерлік салта лаынет айтып, зін зорлап оспа болан крі шалдан ашып жріп, а борана шыраан Рабиа («ыр суреттері»), сйген жігіті Іслама осыла алмай, Жаып болыса йел стіне баруа кнбегені шін соыа жыылып, дертке шырап, садан лген азиза («Кім кінлі?») зі сймеген кісіге трмыса шыуа лкендерді кштеуімен амалсыз кніп, соны кйігінен кзі жаса, шерге толан Жмил («Сніп жану») осыны брі тадырлас, біріні бейнесін бірі толытырып тередетіп трандай.
20 жылдары М.уезовті шыармалары жарияланан тстаы батыс дебиетшілеріні де махаббат, йел тадыры жніндегі шыармаларынан сабатасты круге болады. Б.Шоу мір сруге штар Элиза мірін суреттесе, Т.Драйзер жазысыз зілген Роберта, М.Митчелл мірден баыт табуа бекінген Скарлетті тадырлары жайлы жазды. Бл кездейсо былыстар емес, кркем дебиетті адам алысына ыраылы танытатын М.уезовті кркемдік тнан классикалы дебиеттен лгі алуы зады былыс.
М.уезовті алашы кезедегі жазылан гімелерін ктерген проблемасы жаынан профессер .оыратбаев 4 салаа бледі. 1.Интеллигенция таырыбы; 2. аза ызы мен оымысты проблемасын сз ететін шыармалар; 3. йел мселесі; 4. Езілген шаруа таырыбы. Ал Ы.Дйсенбаев та «жазушыны осы жылдардаы жарияланан баса гімелерін шартты трде ш топа блуге келетін сияты» деп таырыпты жаынан саралайды. Сйтіп «аралы слу», «Ескілік клекесі», «Сніп жану», «Кім кінлілерді» жатызады да, шартты трде екінші топа жататын гімелері ретінде «Жетім», «Барымта», «Жуанды» т.б атайды да шінші топтаы шыармаларын ыр суреттері жне ыр гімелерін жатызады.
«Оыан азамат» (1923), «Кінмшіл бойжеткен» (1925), «Сніп жану» (1923) деп аталатын гімелер таырыбы азаты болашаынан дметкен ізденістерге толы. «Оыан азамат» гімесіні оиасы негізінде алада болады. Аурудан айтыс болан Маст деген жолдасыны Хадиша деген йелін алан Жмал тек жолдасыны йеліне ана ауыз салып оймайды. Келе-келе ашкзденіп кешегі жолдасы Мастты йіне оны мрасына ол сады. Мастты жесірі Хадиша да Жмалды зіне сай дниеоызды дертіне шалдыан жан. Тойымсызды пен ар-яттан безген Хадиша мен Жмал кешегі Мастты артында аырап алан жалыз шешесіні дниесі мен млкіне ауыз салады. Бларды соы мндай айуанды рекеті бл смдыа шыдамаан сорлы кемпірді ліміне келіп соады. Сйтіп, семинарист Жмал мал шін кемпірді тонап, адам лтіруге дейін барады. Сйтіп, суреткер білім алу мен гуманист болуды арасындаы алшатыты Жмал сияты интеллигенцияны дниеоыздыын шкерелейді. Сйтіп оыса да тісінен ан исі кетпейтін Жмалды Иудушка тонын киген жалан интеллигент бейнесінде крсеткен.
Творчестволы жолыны алашы кезеніні зінде-а М.уезов кп ырлы талантын айын танытты. Ол бл тста, сіресе, кркем прозаны майталман шебері болып алыптасты. мір оиаларын аарман мінезімен штастырып, айталанбас сом тлалар жасау дстрін тередетті, прозаны гіме, повесть трлерін жетілдірді, тарихи таырыпты да, заман шындыын да зіне ана тн рнекпен жырлайтын ке арнаа тсті.