Ызметкерлермен жне жмысшылармен есеп айырысуды баылау.

Ебекке аы тлеу ндіріс цикліні бір блігі болып табылады жне ксіпорын ресурстарыны маызды блігін райды. Сол шін ебек ресурстары мен ебекаы орыны тиімділігін тексеріп тру ксіпорын шін те маызды.ызметкерлермен есептесуді тексеру шін ажет апарат кздері ретінде штатты кесте, жары, бйрытар, жарылытар, келісім-шарттар, азаматты ыты сипаттаы келісімдер, жеке амсыздандыру бойынша келісім–шарттар, ссуданы беру бойынша, тауарды несиеге сату, жмыс уаытын олдану, есептеу табелі, наряд, жолдама ааздары, уаытша ебекке жарамсызды ааздары, атару ааздары, есептеу жне тлеу карточкалары, авнсты есеп берулер жне соан осыла берілетін алдыы жаттар, млікті инвенторлар, млік актілері жаттарын пайдалануа болады.Тексеруден со аудитор тексеру бадарламасын дайындауды соан сйкес ызметкерлермен есептесуді ртрлері бойынша операцияларды, блшек тексеруді іске асырады.Негізінде ебекаыны есептеуде жргізілген алашы жаттар, жаттарды нормативті талаптарына сйкес дрыс толтырылуына лкен мн беріледі.Аудитор 3350 «Ебекаы бойынша ызметкерлермен есеп айырысу» шотын тексере отырып, ызметкерлерге тиісті демалыс аысын жне кп жылы сіірген ебекаысыны бекітілген тртіп бойынша рылан ор есебінен тленетін ебекаысы сомасыны, леуметтік сатандыруа жне зейнет аысымен амтамасыз етуге жіберілген аржы есебінен шыарылан жрдемаы сомасыны, ксіпорын табысы сомасыны, ал дебет бойынша ебекаыны, сыйлы ашаны, уаытша ебекке жарамсыза арналан жрдемаыны тленген сомаларыны, сонымен атар ксіпорындарды з ызметкерлеріне ебекаысы жніндегі арызын сальдо шоты крсететін орындаушы жаттар бойынша есептелген салытар мен тлемдерді сомасыны, ебекаысы сомаларыны амтып крсетілетінін білуге тиіс.Кбінесе осы шот бойынша аналитикалы есеп деректер синтетикалы есеп деректеріне сйкес келе бермейді. Бл сальдо есеп айырысу-тлем тізімдеріні орытынды сомаларымен берілген есеп бойынша тексеру арылы аныталынады.Сол шін аудитор бларды атынасын р трлі кезедерде, ксіпорынны ртрлі блімдері бойынша, жне шыарылып жатан нім трлері бойынша талдау жасауы керек. ндірісті есепке алынбаан клеміні шыарылуымен байланысты бухгалтерлер ебекаыны клемін дрыс талдап есептеуі керек. Ебекаы аншалыты дрыс есептелгенін, ебекаыны есептелуі ай кздерден жасаланын, німні зіндік ныны ай дрежеде ымбат боланын, осы жне осы сияты жадайларды барлыын аудитор тексеріп отыру керек.

ндірістік ызметке жмысшыларды атысуына байланысты персоналдарнерксіптік ндірістік жне ндірістік емес болып блінеді Жмысшыларды тізімдік жне тізімдік емес рама бледі. Тізімдегі рама бір кннен арты негізгі ызметі бойынша, ал баса ызмет трлері бойынша бес кннен кем мерзімге жмыса абылданан барлы траты, кезедік жне уаытша жмысшылар жатады .

Кадрлар есебі шін жеке карточкалар, ылыми жмысшылар шін ылыми жмысшыны есеп карточкалары алашы жаттар болып табылады. Жмыс уаытыны есебі бойынша негізгі алашы жаттар- жмыс уаытын пайдалануды есебі мен ебек аыны есептеу табелі жне жмыс уаытын пайдалануды есептеу табелі болып табылады. Табель жмысшыларды барлы категорияларыны жмыс уаытын пайдалануын есептеу шін, сондай- а жмысшылар мен ызметкерлерді бекітілген жмыс кні режимін сатауына баылау жасау шін, олармен ебек аы бойынша есеп айырысу жне атарылан уаыт туралы деректер алу шін олданылады. Табельді табель толтырушы немесе мастер бір данада толтырады жне ебекаы есептеу шін бухгалтерияны есеп айырысу бліміне жіберіледі.

Жмыса келулер жне жмыс уаытын пайдалануды есебін табельде жалпылау тіркеу дісімен жргізіледі, яни барлы келгендерді , кешіккендерді белгілеу немесе тек ана ауытуларды тіркеу арылы. Кндер мен сааттарды санын онды белгімен крсетіледі. Ай соында табельдер рбір жмысшымен атарылан уаытты орытындысы жазылады жне жмыса келген, келмеген кндер есептеледі. Осы деректер жмыс категориялары бойынша жне жалпы табель бойынша осылады. Жеке рамны есебі категорияны кадрлар блімінде жргізіледі. Ебек аы тлеу бойынша ызметкерлер мен есеп айырысуды синтетикалы есебі 3350 “Ебек аы бойынша ыса мерзімді арыздар’’ шоты бойынша жзеге асырылады.

3350 шотты кредиті бойынша айды басы мен айды аяына жмыс істеушілерді алдындаы арыздарды алдыы жне олара ебекаы, сыйаы, жрдемаы трінде есептелген сомалар, яни арыздарды кбеюі, ал дебеті бойынша барлы стаулар трлері мен берілген ебекаы сомалары крсетіледі.

Жмысшыларды кезекті демалыс уаытына аы тлеу шін ксіпорындарда резерв рылады, йткені жмысшылара демалыс жыл бойы біркелкі берілмейді жне демалысты тлеу бойынша шыындарды сол айда ндірілген німні зіндік нына жатызу зіндік н туралы мліметтерді згертеді. Демалыстарды тлеуге резерв демалысаы сомаларын жне ебек аы орынан аударуларды есептеу кезінде ескерілетін, оларды ебегіне аы тлеу шыындары сомасынан аныталады. Резерв арастырылан процент бойынша ай сайын аныталады Демалыс шін наты есептелінген сомаларды осы резерв есебінен есептеп шыарады. 3350 “Ебек аы бойынша ыса мерзімді арыздар’’ шотыны кредиттік айналымдары №10 журнал – ордерде бейнеленеді.

Аудиторлы тексеруді одан рі жзеге асатын кезедері мыналар болып табылады:

-тлемді есептеуді дрыстыын іріктеп тексеру;

-жмысты алыпты жадайларынан ауытумен байланысты болатын осымша ебекаыны рсімдеу тртібі;

-жатты рсімдеу мен іркіліс тлемі;

-німні аауын жатпен рсімдеу мен оны тлеу;

-тнгі мезгілдегі жмыса тленетін осымша ебекаы;

-жмыстан тыс уаыттаы ебекаыны тлеу;

-мерекелік кндердегі жмыс істегені шін ебекаы тлеу;

-іс жзінде зада арастырылан жмыспен телмеген уаыта тлем есептеу;

-уаытша ебекке жарамсызды бойынша жрдемаы есептеу;

-ебекаыдан аударымдарды дрыс сталандыын тексеру.

Заа сйкес ебекаыдан мыналар сталады:

-зейнетаы орына аударым;

-брын берілген аванс бойынша берешекті;

-табыс салыы;

-арифметикалы ате нтижесінде арты тленген соманы беруге;

-птер аы;

-баланы мектепке дейінгі балалар мекемесінде трбиелегені шін;

-ызметкерлерді ксіпорына келтірілген материалды зиянын орнын толтырылуы;

-ашалай арты есептеулер;

-несиеге сатып алынан тауарлар шін;

-газет пен журналдара жазыланы шін;

-орындалатын кім бойынша жаттар,нім аауы шін./2,377/

Ебек аыны тексеру кезінде аудиторды негізгі масаты,баылауды кшті жатарын анытау,маызды ателерді жотыына кз жеткізуі болып табылады.Ебек аы тлеуді аудитіні негізгі масаты ебек аы бойынша бухгалтерлік есепті жргізілуіні дрыстыын жне одан сталымдарды, ебек аыдан аударымдар кезінде нормативтік- ыты актілерді арастырылуынтексеру.

Аудитордымасаттары:

1.Ебек аыны дрыстыын тексергенде, аудитор келесілерді тексеруі керек:
-ндірілген нім,орындалан жмыс жне ызмет клеміне, жмыс уаытыны есебі бойынша алашы жатарды заа сйкестігі жне саны.
-Бухгалтерлік баланыстаы жне Бас Кітаптаы жазбалары мен шот 3350 бойынша аналитикалы есеп крсеткіштеріні бір кндегі екі жаты мліметеріні сай келуі.

2. Ебек аы орыны пайдаланылуын тексерген кезде аудитор тексеруі керек келесілерді:

-Ксіпорын жмысшыларына штатты кестеде бекітілген ызметтік айлыыны адаалануын тексеру;

-Инфляция жадайында бааларды суін есепке ала отырып оларды индексациясыны уатылы жргізілуін тексеру;

-рылтайшыларды, акционерлер жиналысы немесе басару кеесі штатты кестені бекіткендігін тексеру;

-Орындалан жмыстар шін есептеулер жргізілдіме , жмысшыларды кесімді наряды бойынша ебек аы дрыс жргізілудеме;

-Ксіпорын жмысшыларына сыйаыларды дрыс берілуін тексеру.

Ебек аы тлеуді жаа жйесі енгізілгеніне байланысты, есептеу кезінде дрыс болмауы ммкін, шін себебі стажды анытау олмен жргізіледі, жмысшыларды ызметтік айлыын, жмысшыны стажын анытауда оны натылыын жне дрыстыын тексеруді жргізуі ажет:

1.Ебек аы тлеу ставкасыны, осымша тлем шін рсат, жалдау кні жнінде апарат барма жне олар жеке делодабарма соны тексеру;
-Ебек аы суін адаалау,жиналысты протоколдары жне ксіпорын басшысыны бйрыымен рсімделудеме;
-Ебек аыдан аударымдар жне сталымдарды жргізуде жеке делода крсетілген апараттарды бухгалтер пайдалануда ма;

2.Бухгалтерлік баланыстаы жне бас кітаптаы жазбаларды 3350шот бойынша аналитикалы есеп крсекіштеріне сай екендігін анытау;

3.Бастапы жатарды туралыын оларды дрыс толтырылуын, жауапты тлаларды олдарыны санын тексеру, барлы риквизиттерді дрыс толтырылуы бойынша, жаттарда келісілмеген тзетулер жне шірулер орын алан жопа екен;

4.Ебек аыны есептеу бойынша ведомстарды жазбаларынан алу;
-Есептеулер мен сталымдар, жатпен куландырылан;
-Жиынты аударымдар, шегерімдер, таза тлемді санау;

5.Зейнет аы орына салытарды сталынуыны дрыстыын тексеру;

6.Ебек аы тлеуді уатылыын жне кезеділігін тексеру;

7.Ебек аыа арналан ведомстарды жазбаларыны натылыын тексеру.
Ебек аыдан сталымдарды тексеру:

-Ксіпорын жмысшыларынан сталымдар бюджет бойынша салыпен есеп айрысу, аналитикалы шоттарыны мліметері бойынша ебек аыны тлеу ведомстарын салыстыру;

-Жеке тлаларды салыы бойынша задылытарды саталуы;

-Жекелеген жалданан жмысшылар бойынша сталымдарды зерттеу;

-Бюджетке салытарды аударылуыны тратылыы.

Аудитті жргізу шін, баланс, бас кітап,жина ригистерлері, жне алашы жатарды арауы ажет.

Алашы жаттардан тадалып тексеруге жататындар:
-Есеп паратарыны трлі формалары:есеп паратары,сапарлы паратар, орындалан жмыстар жне ебек паратарыны есебі;

-абылдау актілері;

-Топтан топа ауыстыру актілері;

-Ведомстер;
-Есеп журналы;

-Шыарылуы немесе демалыса шыуы кезіндегі ебек аы тлеу бойынша есеп айрысу;

-Жмыса жарамсыздыы жніндегі паратар;

Есеп бойынша мліметтерді топтау мен жинатау жекелеген автоматтандыру жадайында ЭВМ-де жргізіледі.

Осыан байланысты мнда тек пайдаланылатындар крсетілген:

-жмыс уатыны есебіні табелі;

-есеп- тлем ведомстері;

-аванс тлеміні ведомстарі;

-жалаы тлеміні ведомстары;

-рбір жмысшыны есеп паратары;

Ебек аы тлеуді тексерген кезде аудиторды негізгі масаты,баылауды кшті жатарын анытап,маызды ателерді жотыына кз жеткізу.

Ксіпорындаы ішкі баылау жйесіні (ІБЖ) масаты-ксіпорынны аымдаы шаруашылы істеріні, тртіппен жне тиімді орындалуы:

- Басшылыты аржы-шаруашылы саясатыны талаптарыны орындалуы;

- Ксіпорын активтеріні саталуы жне апараттармен,жатара дл жне толы амтамасыз ету дегейі.

Ішкі баылау жйесіні тиімділігін анытаан кезде кптеген факторлар пайда болады:

-ксіпорында апаратты алыптастыруа атысушы жмысшыларды ауымы жне тапсырылан іс шін жауапкершілігіні болуы;

-апаратты алыптастыру жне істі жргізу бойынша оларды арасында тртіпті болуы;

-баылауды техникалы ралдарыны болуы;

-баылау технологияларыны барлыы;

-баыланатын параметрлеріні болуы;

ІБЖ- келесілерді амтиды:

1)Наты аныталан ытары жне міндеттері бар жауапты жмысшылар;

2)Міндетерді атыстылыына байланысты блінуі(активтерді сатау жне оларды есебі бойынша;

3)Операцияны жргізу кезіндеі ажетті процедураларды саталынуы;

4)жаттарды саталуын баылау (номерация,опреация орын алан мерзімдегі немесе одан кейінгіге сай);

5)жаттар жне активтерді наты баылау(материалды жауапты тламен наты тексеру);

6)Орындалан міндеттерді туелсіз тексеру(ішкі аудит).

Тексеру орытындысында мыналарды анытау керек:

-шыыстарды ебекке аы тлеу орына жатызуды дрыстыы;

-жеке тлемдерді німні зіндік нына жатызылуды дрысытыы;

-бухгалтерлік ткізбелерді ебекті тлеу оры бойынша жасауды дрыстыы;

-синтетикалы жне аналитикалы есепті,жиынты мліметтерді жне ебекке аы тлеу оры бойынша бухгалтерлік есеп беру формаларын толтыруды жргізуді дрыстыы;

-3350 шоты арылы орындайтын кім ааз жне депозитке салынан ебекке 8,10 журнал-ордерлердегі жазбасы,Бас кітап жне баланс жаынан аналитикалы есеп жазбаларына сйкестіру.