Жмыссызды: мні, себептері. Оукен заы

Экономиканы циклды теориясы оны су теориясы сияты экономиканы динамикалы теориясыны маызды блігіне жатады. Бл теориялар арылы экономикалы жйені дамуы, озалысы тсіндіріледі. Макроэкономикалы тепе-тедік келісімділікпен зара байланыстылыы, экономикалы былысыны тепе-тедігіне осы келісімділікті отын-отын бзылынуыны айталануы арылы ол жетеді. Макроэкономикалы рдістер лшенетін жне бааланатын экономикалы индикаторлар шін дайы трасызды оларды сулері мен лдырауларыны отын-отын ауысулары жне керісінше болулары олара тн сипат. Бл згерістер экономикалы циклдарды - жмысбастылыты, ндірісті жне инфляция дегейлеріні отын-отын трасыздыын сипаттайды. Крсеткіштер динамикасы экономикалы конъюнктураны крсететіндіктен, циклдар теориясын кейде конъюнктура теориясы деп те атайды.Циклдар бір лдырауды (дадарыс) басынын екінші лдырау басына дейінгі каыт интервалын анытайды. Цикл графика трінде 5-ші суретте берілген. Циклды классикалы нсасында бір-бірін жйелі трде ауыстырып отыратын 4 кезеді блуге болады: дадарыс, тоырау, жандану, рлеу. азіргі замандаы жадайларда циклдар здеріне экономиканы мемлекеттік реттеушілік ыпалын бастан кешіп отыр жне классикалы нсадан сипаты мен затыы жаынан айрышаланады. 5-ші суретте екі кезеді: лдырау мен рлеуді бліп алатын азіргі заманы тсініктеме берілген. Сйте тра кез келген аым ерекшелігінде (5-ші суретті араыз экономикалы циклды конъюнктураны сатыларына тн зіндік белгілерін айыруа болады.

Экономика ылымында экономикалы циклдарды интегралды теориясы болмайды. ртрлі мектептерді экономистері циклділікті ртрлі себебтеріне кіл ояды. Мысалы, циклділікті сырты факторларымен (экстерналды) байланыстыратын теориялар себебтеріні ішінен соыс, ткеріс, баалы ресурстарды ірі кен орнын табуды, технологияны згертетін жаалы ашуды жне нер табысын атап теді. Циклділікті себебтерін экономика шін ішкі мн-жайлардан деп білетін тжырымаларды: негізгі капиталды сталу мерзімі секілді, аша массасыны трасыз млшері, инвестициялар, жинатау, ттыну, мемлекетті экономикалы саясаттаы згерісі секілді факторлар бліп шыады. Кптеген экономистер циклділікті басты себебі - ттас шыындарды трасыздыы деп санайды.

Экономикалы цикл – бл дадарыстар арасындаы мерзім жне осы кезде оны трт фазасы ауысады.

Циклды фазалары: 1. Дадарыс (лдырау, рецессия). 2. Тоырау (стагнация). 3. Жандану. 4. рлеу (бум).

Экономикалы цикл

Дадарыс тауарларды арты ндірілуі, несиені азаюы жне процентіні жоарылауы арылы крінеді. Бл жадай пайданы азайтады жне ндірісті тмендетеді. Ксіпорындарды банкрот болуына келеді. ысаша айтанда дадарысты сипаттамасыкелесідей:

 

1. Арты ндіріс себебінен ндірісті клемі ысарады, банктер мен ксіпорындар банкрота шырайды.

 

2. Жалаы тмендейді, жмыссызды седі.

 

3. Баалы ааздар нарыы лдырайды, акция курстары тмендейді.

4. Ашаа сраныс седі, пайыз млшерлі жалаысы седі.

Дадарыс тоыраумен алмасады. Бл сатыда ндіріс тмендеуін ояды, біра спейді де.

Тоырау фазасыны сипаттамасы:

1. ндірісті лдырауы мен бааларды тмендеуі тоырау жадайында болады.

2. Жмыссызды жоары дегейде болады.

3. Ашаа сраныс тмендейді, пайыз млшерлі жалаысы азаяды, сйтіп ндірісті салаларын лайтуа жадай жасалады.

Жандану фазасыны сипаттамасы:

1. Дадарыстан аман алан ксіпорындар негізгі капиталдарын жаартып, ндірісті лайтуа кіріседі. ндірілген тауарлар клемі мен сапасы жаынан ндіріс дадарысыны алдындаы дрежеге жетеді.

2. Инвестициялар седі.

3. Баалар ктеріледі, себебі сраныс седі.

4. Жмыссыздыты дегейі ысара бастайды.

5. Ашаа сраныс седі, пайыз млшерлі жалаысы седі.

рлеу фазасыны сипаттамасы:

1. ндірісті клемі дадарыс алдындаы дрежеден артады.

2. Жмыссызды дегейі маызды трде ысарады.

3. Тауарларды баасы седі.

4. арыз капиталыны сынысы седі.

5. Несиеге сраныс седі. Сйтіп шаруашылы жаа дадарыса арай адам басады.

ндірісті лдырауы мен атар инфляция болып тран жадайды стагфляция деп атайды. азір экономиканы монополистік секторы, мемлекетті олдауына сйеніп, бааны брыны дрежеде стап аланы мен атар, оны сіреді.

Циклдара серін тигізетін факторларды сырты жне ішкі деп блуге болады.

Сырты факторлар – экономикалы жйеге туелсіз факторлар: халы саныны згеруі, соыстар, ткеріс, баса да саяси шиеленістер, жаа жерлерді игеру, баалы ресурстарды жаа кен орнын ашу ылыми-техникалы прогресс, кнні кзіндегі рашылыа келетін табаларды пайда болуы, т.б.

Ішкі факторлар – экономикалы жйемен байланысты факторлар: капиталды физикалы ызмет атару мерзімі, ттынудаы, жмысбастылытаы, инвестициялы, мемлекетті экономикалы саясатындаы згерістер, тауар жне аша айшылытары, сраныс пен сыныс арасындаы айшылытар, капиталды арты орлануы.

Экономикалы былыстарды айталауа бейім тратын нарыты ерекшеліктерін ткен асырды бірінші жартысындаы мір сріп ебек еткен экономистер байаан сонымен атар ХІХ жне ХХ асырларда жетекші экономистерді бірде-бірі бл мселеге тоталмай те алмады. Оларды ебектерінен циклды дамуды байланыстылыы, экономикалы процестерге серін мойындаан, циклды дамуды себептерін анытауа мтылан р трлі пайымдауларды, тсіндірулер мен болжамдарды кездестіруге болады. Нары жадайында ндіріс озалысыны циклды себептеріне экономикалы теорияда алыптасан бірнеше теориялы баыттар бар.

Экономикалы циклдар созылмалдыы жаынан: ыса мерзімді (2-4 жыл), орта мерзімді (10-12 жыл) жне за мерзімді (50-60 жыл) болып блінеді. Циклдар бір-бірімен абаттасып, бір мезгілде жреді. Мндайда ыса цикл ауымында тепе-тедікке траты рылымдара сраныс ауысады, за мерзімді цикл ндірісті технологиялы тсіліні згеруіне байланысты шыады (5-ші суретті араыз).

Экономикалы циклды азіргі модельдеріндегі талданатын конъюнктуралы трасыздыты себебтері инвестиция динамикасы мен лтты арасындаы туелділікті алыптастыратын мультипликактор мен акселаторды зара рекеттестігі. Клемдерді алыптастыру жне теестіру рдістері зіні стратегиялы масаттары мен зара бсекелестікті кздеген экономикалы субъектілерді йлестіру рекеттеріні жотыына байланысты..