Дстрлі жне оамды, нарыты аралас экономика. Апаратты экономика.

Экономикалы жйе — бл экономикалы процестерді жиынтыы. Ол алыптасан мліктік атынастар мен йымды трлер негізінде огамда жзеге асады. лемдік экономикалы дебиеттерде экономикалы жйені топтауды ке таралан екі фактор негізінде жргізіледі: 1. Меншік типтері бойынша; 2. Экономиканы йымдастыру типтері бойынша; Осындай дістер негізінде экономикалы жйені тмендегідей типтерге бледі: а) дстрлі экономика; ) кімшілдік — міршілдік экономика; б) еркін бсекелестік (таза капитализм) нарыты эконмика; в) азіргі нарыты экономика (азіргі капитализм) немесе аралас экономика. Енді осы типтерге толыыра тоталайы. а) дстрлі экономика тйы, ошау шаруашылыа негізделелі. рпатан рпаа беріліп отыран дстр мен салт, андай тауарды алай, кім шін ндіру арылы аныталады. Экономиканы осы трі брыны замана араанда, Азия, Латын Америкасы мен Африка елдерінде азір те сирек кездеседі. б) еркін бсекелестік нарыты экономика ресурстара жеке меншіктік жне тауар ндірушіні еркін бсекелік механизмімен сипатталады. «Тла зіні барлы материалды жне рухани ммкіндіктерін з пайдалыы шін олдануа тырысады. Ол кнделікті мірде оам шін пайда келтіруді ойламайды. Адам тек зіні мддесін кздейді, біра бл жадайда кптеген баса кездегідей, ол крінбейтін олмен, масата арай баыттайды жне оны ойында бл боандай емес. зіні ойлаан мддесін тіпті саналы трде кздегенмен де, ол оам мддесіне батымды – а жиі ызмет жасайды». Мндай экономика е идеалды экономика ретінде арастырылады. Еркін (либералды) нарыты экономиканы негізін алаушы А.Смит болды. Ол нарыты экономикаа барынша еркіндік беру ажет деп есептеді. Алайда еркін нарыты экономиканы наты ызмет атаруы крсеткеніндей, оны блінбес серігі – арты ндіру экономикалы дадарысыны немі туындауы болып келеді. Экономикалы дадарыстар тарихын зерттеуі крсеткендей, олар 1825 жылдан бастап немі рбір 8 – 10 жылда айталанып отырады. Дадарыс кезінде саудада тоырау басталады, нарыа тпейтін німдер млшері кбейіп кетеді, олма – ол ашалар айналымнан жойылады, зауыт пен фабрикалар тотатылады жне жмысшылар жмыссыз алады. Тоырау жылдара созылады жне экономика блінеді. Экономикалы жйені типтері мен моделдері б) кімшілдік — міршілдік экономика. Нарыты экономикадаы еркін бсеке жне оны тереірек талдау былысы кімшілдік — міршілдік экономика теориясыны пайда болуына ыпал етті. міршілдік экономика теориясыны раны: «азіргі ндіргіш кштермен оларды ыну бейнесінде, тіпті табиатымен арау байалады. ндірістегі оамды анархия ндірісті оамды – жоспарлы реттеумен алмастырылады». кімшілдік — міршілдік экономиканы нарыты экономикаа араанда артышылыы мынада: ол аш трде жмыссыздыты, ндірісті тым лдырауын болдырмайды. Ал иын шешуші кезеде елді материалды, ебектік жне аша орларын ірі халы шаруашылыыны міндеттері мен бадарламасын жзеге асыруа шоырландырады жне жмылдырады. Сондытанда жоспарлау жйесін оамды меншікке негізделген социалистік елдер ана емес, жеке меншікке негізделген кейбір капиталистік елдерде олданады. Айталы, екінші дниежзілік соыс кезеінде бл гитлерлік Германияда байалды. кімшілдік — міршілік экономиканы олылытары мынадан байалады. Біріншіден, барлы шаруашылы сауалдарын кп сатылы бюрократ – ты инстанциясы арылы шешу ажет болды. Оларды келісімін алуа кп уаытты кетуі – барынша кедергі болып табылады. Мндаы басты масат – жаа німді шыару ажеттілігі, жаа техника мен технологияны ендіру болма. Ал келісімге кеткен уаыт бан кедергі жасайды. Екіншіден, ксіпорын жоспарыны орындалуы туралы ттынушы алдында емес, жары жатаы орталы йымдар алдында есеп береді. Ксіпорын есебі брыстау, боямалы апараттан рылады. Сондытан да орталы йымдар экономика жне ттынушыларды ажеттілігі туралы кбіне наты кзараста бола алмайды. Осыны барлыы кімшілдік — міршілдік экономиканы тиімсіз етеді жне оны ртрлі тапшылыа алып келеді. в) азіргі нарыты экономика аралас экономика болуда. Аралас нарыты экономика дегеніміз не? Американ экономисі Пол Самуэльсон былай деген: «Аралас экономика мірді нашарлауын жалпы сауытыруды натыланан алып жйесі болып табылады», рі арай ол: «Аралас экономика – бл нарыпен, бйры, дстр элементтерімен бірге болатын экономика» — дейді. Аралас нарыты экономика теориясыны тп тласы болып «конвергенция» теориясы (авторы – Нидерланд экономикалы мектебіні профессор – экономисі Ян Тинберген) жне «жаа индустриалды оам» теориясы (авторы – Гарвард институтыны профессор – экономисі Джон Кеннет Гэлбрейт) жатады. Дж.Гэлбрейт «жаа индустриалды оамды» аралас экономиканы ерекше бір типі ретінде арастырып оны наты жне жоспарлы жйеден тратынын айтан. Аралас экономикада «нарыты механизм баа мен кптеген саладаы ндірісті анытайды, олай болса, мемлекет нарыты салы салу, шыынмен реттеп отырады» — деп жазан болатын Пол Самуэльсон. леуметтік аралас нарыты экономика териториясыны негізін алаушы герман экономисі, Фрайбург университетіні профессоры Ойкен Вальтер (1891 – 1950 жж.) болып табылады. Оны тжырымдамасыны рамдас блігі: леуметтік орауды толыыра жйесін ммкіндігі келгенше нарыты экономикаа ол жеткізу негізінде жасау болма. Бл тжырымдаманы раны мынау: «…адамды экономикалы саясата емес, экономикалы саясатты адама бейімдеу». Аралас леуметтік баытталан экономикалы саясата емес экономикаа мысал ретінде «швед моделі» жатады. Мнда барлы негізгі орды 4% — ы мемлекетті олдануында болады, ал барлы мемлекеттік шыындарды жартысы леуметтік масата баытталады. Іргелі леуметтендіру орытындысы мынада: «ндірісті ызметі кбінесе жеке ксіпорына жктеледі, себебі бсекелестік негізде іс — рекет жасайды. Ал, жоары дегейде мір сру ызметін амтамасыз ету (барлы леуметтік инфрарылымны, оны ішінде мынандай саланы – жмыссызды, луметтік сатандыру, білім, клік, байланыс, ылымды осанда) мемлекетке жктеледі». азастан Республикасы алыптасуы мен дамуыны стратегиялы масаты аралас леуметтік баытталан нарыты экономика болып табылады. Ол бсекелестік бастауа, меншікті негізгі трлерін араластыра — зара іс — рекетке негізделеді. Оларды райсысы жалпы экономикалы жне леуметік зара байланыс жйесінде з ызметтерін атарады. андай да бір экономикалы жйедегі ртрлі меншік трлеріні араатынасы андай боолу керек? ХІХ – шы асырды ІІ – ші жартысына дейін мір срген еркін нарыты экономика дуірінде (монополистік капитализмге дейінгі жйе), са жеке меншік артыыра сипата ие болады. са ксіпкерлер зара еркін бсекелесті. Бл еркін бсеке дуірі еді. ХІХ – шы асырды ІІ – ші жартысынан бастап ТР – ны серінен акционерлік (корпоративтік) оам трі алыптаса бастады. Ал, ХХ – шы асырды басынан мемлекеттік меншік лесі кдімгідей се бастады. азіргі уаытта жетілмеген (еркін емес) бсеке жадайында, нарыты реттеу дуірінде меншік трлеріні рылымы кдімгідей згерді: жеке меншік 30 – 35 % клемін, корпоративті (жымды) меншік кптеген блігін, яни 50% – ын жне мемлекеттік меншік 15 – 20% — ды райды. Мемлекеттік меншікті лесі кбінесе елді экономикалы даму ерекшелігімен аныталады. Апаратты экономика- оамды компьютерленген инновациялы интелектуалды дайы ндіріс экономикасы (ндіріс, нерксіп, жинатау, ауысым, материалды, рухани айырбас, жиынты оамды німді оны материалды не рухани іске асырылан трлерін ттыну жне тарату). Апаратты экономика оамды ндірісті жне ттынушылыктын оамдану жне даму кезедеріні бірі болып табылады. ХХІ асырды басында апаратты экономика леуметтік- шаруашылы рылымдар оамдануыны е жоары рылымы болып жне индустриалды даму дуірінен кейінгі нерксіпке негізделеді. Сонымен, апаратты экономика - экономикалы адамдар технологиялар жне ртрлі меншікті алыптарын олдану жадайлардаы арым атынастар. Апаратты экономика дісі апаратты экономикалы синергетика, трансакциялы шыындар теорияларыны дімнамасынан,азіргі жедел аутсорсинг жне ренжинеринг экономикалы рдістерінен шыады.

39. Мемлекеттік бюджет. Оны рылымы мен мазмны. Бюджетті жетіспеушілігі: туу себебі мен жолдары. Салыты экономикалы мазмны. Салы трлері.

Мемлекеттік бюджет — мемлекетті белгілі бір уаыт кезеіне, кбінесе бір жыла арналан кірістері мен шыыстарыны аржы жоспары. Онда мемлекеттік кірістерді тсетін кздері жне аражатты жмсалу баыттары мен арналары крсетіледі. Мемлекеттік бюджетті кімет зірлейді, жоары за шыарушы органдар абылдап, бекітеді. Бюджетті атарылуы барысында оны ішінара айта аралуы ммкін. Барлы демократиялы мемлекеттерде Мемлекеттік бюджетті абылдау парламентті аса маызды кілеттіктеріні бірі болып табылады. аржылы байланыстарды орасан зор р алуандыында жеке орта ерекшеліктерімен кзге тсетін ошауланан сфераларды бліп крсетуге болады. Мселен, мемлекетті шаруашылы жргізуші субъектілермен жне халыпен алыптасатын аржы атынастары жалпы оамды німді нды блуді ерекше саласын райды жне оамды ажеттіліктерді анааттандыруа арналан орталытандырылан аша орын алыптастырумен жне пайдаланумен байланысты болады. аржы атынастарыны бл жиынтыы «мемлекеттік бюджет» ымыны экономикалы мазмнын райды. Мемлекеттік бюджет мемлекетті орталытандырылан аша орын жасау жне оны дайы ндіріс пен оамды ажеттіліктерді анааттандыру масаттарына пайдалану жолымен оамды німні нын блу жне айта блу процесінде мемлекет пен оамды ндірісті баса атысушылары арасында пайда болатын экономикалы атынастарды білдіреді. аржы атынастарыны белгілі бір жиынтыы ретіндегі мемлекеттік бюджетке е алдымен жалпы аржы категориясынан ажырататын згеше белгілер тн: бюджет атынастарыны блгіштік сипаты бар, рашан аша нысанында жзеге асырылады, масатты аша орларын алыптастырумен жне пайдаланумен осарлана жреді. Сонымен бірге, бюджет атынастарына белгілі бір зіндік ерекшелік тн, алайда ол аржымен орта згеше белгілерді шеберінен шыпайды. нды бліністерді айрышалыты сферасы ретінде мемлекеттік бюджет мына згеше белгілермен сипатталады: 1) мемлекеттік жалпы оамды німні бір блігін ошауландырумен жне оны оамды ажеттіліктерді анааттандыруа пайдаланумен байланысты блгіштік атынастарды айрыша экономикалы нысаны болып табылады; 2) нды жасау жне оны ттыну процесін шарттастыратын материалды ндіріс аржысынан жне нды ттынуа ызмет ететін ндірістік емес сфера аржысынан мемлекеттік бюджетті айырмашылыы ол лтты шаруашылыты салалары, ауматар, экономиканы секторлары, оамды ызметті сфералары арасында нды айта блуге арналан; 3) оамды німді оны тауар нысанындаы озалысымен тікелей байланысты емес нды бліністі стадиясын білдіреді жне одан белгілі зілісте жзеге асырылады, ал аржы атынастары материалды ндірісте де, ндірістік емес сферада да тауар-аша атынастарымен тыыз тоайласып жатады. Мемлекеттік бюджет, кез келген баса экономикалы категория сияты, ндірістік атынастарды білдіреді жне олара сйкес келетін наты материалды - заттай трінде болады: бюджет атынастары мемлекетті орталытандырылан аша орында – бюджеттік орында затталынады. Мемлекетті бюджетті сан ырлы маызын ескере отырып, оны тек экономикалы категория жне мемлекетті орталытандырылан аша оры ретінде ана емес, сонымен бірге негізгі аржы жоспары, леуметтік-экономикалы процестерді реттеу механизміні жиынты ымы ретінде арауа болады. Мселен, мемлекетті бюджетте оамдаы барлы экономикалы процестер бейнеленетіндіктен, сондай-а барлы негізгі аржы институттары – салытар, мемлекетті шыыстары, мемлекеттік кредит, мемлекеттік арыздар жне т.б. зіні шоырланан крінісін табатындытан бюджет мемлекетті негізгі аржы жоспары ретінде сипатталады. Бюджетті негізгі аржы жоспары деп мойындау оны лтты табысты айта блудегі маызды орнын, аржы жоспарларыны жйесіндегі басымды жадайын, сондай-а оамды дайы ндірістегі айрыша рлін айындайды. Негізгі аржы жоспары мемлекетті аржылы ызметіні жемісі болып табылады. Мемлекеттік органдарды здеріні функцияларын орындауы шін басаруды барлы дегейлерінде тиісті аржы базасы болуы тиіс. Осы масатпен р елде айматарды шаруашылыын, леуметтік сферасын, рбір кімшілік — ауматы бірліктерді абаттандыруды, за шыарушы билікті, басару аппаратын стауды жне баса шараларды аржыландыру шін оларды аша ресурстарын жмылдыруды амтамасыз ететін бюджеттер тарматарыны желісі рылады. Бюджеттерді жекелеген трлеріні кірістері мен шыыстарын алыптастыру, оларды тедестіру процесінде замен реттеліп отыратын белгілі бір аржылы зара арым-атынастар пайда болады. Осы элементтерді барлыы – бюджет жйесін йымдастыру мен руды аидаттары, оны буындарыны зара атынастары мен байланысыны йымды нысандары бюджет ытарыны жиынтыы — бюджет рылысын райды. Бюджет тапшылыы. р бюджетте оны кіріс жне шыыс блігін теестірген, яни баланстаан дрыс. Баланс — бл тепе-тедік,бюджеттіжасаан кезде негізгі мселе мемлекетті ашалай тсімдері мен шыыстарыны осындай жай-кйіне жету болып табылады. Кірістерді шыыстардан, яни бюджетке тсетін тсімдерді жалпы сомасыны шыыстарды жне айтарымды негізде блінетін кірістерді ауымынан асып тсуі бюджет артыын —профициттірайды. Ол мемлекеттік борышты теуге баытталады немесе бюджеттік аражаттарды (республикалы жне жергілікті бюджеттегі) бос алдыын рауы ммкін. Аяталан бюджет жылы бойынша бюджет кезеіні аяында алыптасан бюджеттік аражаттарды бос алдытары кімет пен жергілікті атарушы органдарды арнайы шоттарына есептеледі жне кассаны айналымдаы наты ашасыны сіміне жне билікті тиісті органыны мемлекеттік борышын жабуа пайдаланылады. Мндай ажеттік болмаан жадайда бл аражаттарды пайдалану туралы шешімдерді тиісті кімшіліктер абылдайды. Шыыстарды кірістерден асып тсі мемлекеттік бюджетті тапшылыгынтудырады. Тапшылыты едуір рі траты болуы аржыны дадарысты жай-кйін сипаттацы. Тапшылыты йарымды дегейі деп елді жалпы ішкі німге атысты 2-3% млшері саналады. Мндай жадайда тапшылы мемлекеттік арыздар шыаруды немесе ааз ашалар эмиссиясыны кмегімен біршама жеіл жабылуы ммкін. Бюджетті едуір жне созылмалы тапшылыы кезінде арыздар мемлекетті ажеттіліктерін жаппайды, олар ашаны осымша (яни тауар айналымыны ажеттіліктерінен тыс) эмиссиясымен амтамасыз етіледі, бл инфляцияны дамуына, аша айналысы заыны бзылуына, ашаны нсыздануына, натылы табыстарды жне халыты трмыс дегейіні тмендеуіне апарып соады. [7] Бюджет тапшылыы экономиканы жай-кйін амтып крсетеді, ал оны болуы мына себептерге байланысты: 1) елді экономикасында ндірісті жалпы лдырауы; 2) оамды ндіріс шыындарыны суі; 3) айналыса тауар жиынымен жабылмайтын ашаны шектен тыс шыару; 4) бюджетті шыыстарында экономиканы даму дегейіне сйкес келмейтін едуір леуметтік шыыстарды басымдыы; 5) скери-нерксіп кешенін стауа жмсалатын скери шыыстарды, басару шыыстарын аржыландыруды оматы ауымы; 6) «келекелі» экономиканы ірі ауымды айналымы; 7) лтты шаруашылытаы німсіз шыыстар мен ысыраптар; Бюджет тапшылыын тмендетуді мынандай дістері болады: 1) шыыстар траты, кірістер седі; 2) кірістер траты, шыыстар азаяды; 3) кірістер седі, шыыстар азаяды (тапшылы 2 еседен жылдамыра темендейді). Тапшылыты аржыландыру — оны жабу шін осымша аша аражаттарын іздестіру. Бюджет тапшылыын аржыландыруды жолдары: 1. Аша белгілерін шыару. Бл жол теріс луметтік-экономикалы салдарлары болатын инфляцияа жеткізеді. з кезегінде аша эмиссиясы айналыса аша белгілерін тікелей шыаруда да, жанама трде мемлекеттік баалы ааздар шыару жне оларды коммерциялы банктерге ткізу арылы да тлалануы ммкін, коммерциялы банктер зіні резервтерін кбейтеді жне банктік мультипликаторды арасында айналыстаы ашаны санын кбейтеді. 2. Мемлекеттік арыздар. Бл жадайда аржыландыруа бос аша аражаттары бар компаниялар, банкгер жне т.б. атысады. 3. Шетелдік арыздар. Оларды Дниежзілік валюта оры, баса халыаралы аржы йымдары, кіметтер, банктер береді. 4. лтты байлыты пайдалану. Бл орайда мемлекет баса субъектілерге зіні активтерін сатады. Салытарды млшерлемелерін кбейту бюджет тапшылыын аржыландыруды дісі емес, оны ысартуды амалы болып табылады. Бюджетті кірістерін кбейтуге жне шыыстарын ысартуа, бюджет тапшылыын реттеуге, баса экономикалы дадарыса арсы шараларды жиынтыында нысаналы басаруа баытталан шараларды зірлеу жне дйекті іске асыру мемлекетті аржы жадайын тратандыруа жадай жасайды, оны леуметтік экономикалы дамуына жрдемдесетін болады. Бюджет тапшылыына атысты фискалды саясатш тжырымдамаа негізделеді. 1. Жыл сайынгы тегерілетін бюджет.Мндай бюджет мндаа дейін фискалды саясатты масаты деп есептелді. Алайда бюджетті мндай жай-кйі фискалды саясатты тратандырушы, циклге арсы баыттылыын азайтады. Бюджетті те-геру тіпті экономикалы циклды ауытуын лайтуы ммкін. Жмыссыздыты болуы жне халыты табысыны лдырауы кезінде салы тсімдері автоматты трде ысарады. Бл жадайда бюджетті тегеру шін мемлекетке не салытарды млшерлемелерін арттыруы, не мемлекетті шыыстарын ысартуы, не бл екі рекеттіде жзеге асыруы ажет. орытындысы жиынты сранымны ысаруы жне ндірісті одан сай-ын лдыруы болып табылады. Бюджетті тегеру саясаты сонымен бірге инфляцияны детуі ммкін. Инфляцияны болуы кезінде ашалай табыстарды артуы автоматты трде салы тсімдерін кбейтеді. Бюджетті артыын жою шін мемлекет мына шараларды олдануы тиіс: не салытарды млшерлемелерін тмендетуі, не мемлекетті шыыстарын кбейтуі, не бл екі шараны штастырылуын пайдалануы тиіс. 2. Циклдік негізде тегерілетін бюджет.Бл тжырымдамаа сйкес бюджет жыл сайын емес, экономикалы циклды барысында тегеріледі. ндірісті лдырауын болдырмау шін мемлекет тапшылыты дейілеп жасай отырып салытарды азайтады жне шыыстарды кбейтеді. Экономиканы келесі рлеуі кезінде мемлекет салытарды кбейтеді жне шыыстарды ысартады, ал пайда болан бюджетті артыы лдырау жылдарындаы тапшылытарды теуге баытталады. Сйтіп, циклге арсы фискалды саясат жне экономикалы цикл ішінде бюджетті тегеру жргізіледі. лдыраулар мен рлеулер терендігі мен затыы бойынша бірдей болмайтындыы, мны зі бюджетті циклдік тегерімділігін бзатындыы бл тжырымдаманы лсіз буыны болып табылады. 3.аржыны функциялы тжырымдамасынымасаты макроэкономикалы тратылыа, инфляциялы емес толы амтылуды амтамасыз етуге жету шін жалпы экономиканы тегеру болып табылады. Бл тжырымдама кезінде бюджетті тегеру болмашы мселе болып табылады, бюджет тапшылытары мен мемлекеттік борышты да, бюджет артыыны да болуына рхсат етіледі. Бл жадайда экономикалы суге арай салы жйесі бюджетке тсетін тсімдерді автоматты трде амтамасыз етеді, ал микроэкономикалы тратылы бл суді ынталандыратын болады, мны нтижесінде тапшылы зін-зі аржыландырады деп шамалауа болады. Бдан баса, мемлекет салытармен іс жзінде шексіз айлашары жасай алады жне бюджетті тап-шылыын жаба алады. Бл тжырымдамада сонымен бірге тапшылытар мен ірі мемлекеттік борышты болуы алыпты экономика шін ауіпті емес деп шамаланады. Салытар салы салу объектісіне арай тікелей жне жанама салытар болып блінеді. Тікелей салытар жалаусыз немесе тікелей табыса немесе млікке салынады. Тікелей салытара мына салытар жатады: Зады жне жеке тлаларды табысына салынатын салы; Салыты трлері Салытар салы салу объектісіне арай тікелей жне жанама салытар болып блінеді. Тікелей салытар жалаусыз немесе тікелей табыса немесе млікке салынады. Тікелей салытара мына салытар жатады: Зады жне жеке тлаларды табысына салынатын салы; Млік салыы; Жер салыы; Баалы ааздар мен жргізілетін операциялара салынатын салы; Жер ойнауын пайдаланушыларды арнайы салыы мен тлемі; Клік ралдарына салынатын салы; леуметтік салы; Жанама салытара салытар жатады: осылан н салыы; Акциздер; Баж салыы; Яни блар тікелей, жанама трде тауар немесе ызмет ны арылы алынады. Жанама салыты сатушы емес, сатып алушы, яни ттынушы тлейді. Тауар немесе ызмет баасына алдын ала салы енгізілгендіктен, іс жзінде оны бюджетке сатушы аударады. Бюджетке тскен со андай шаралара жмсалатын белгісіне арай салытар: 1) Жалпы 2)Арнайы болып блінеді. Жалпы салытар бюджетке тскен со ешандай дербессіз жалпы масата жмсалады. Бан жататын салытар: зады жне жеке тлалардан алынатын табыс салыы, осылан н салыы, акциздер жне т.б. Арнайы салытар бюджетке тскен со алдын ала белгіленген міндеттер бойынша натылы шаралара жмсалады. Мысалы: клік ралдарына салынатын салы. Блар жол орын руа жмсалады. Салыты алатын жне оан иелік ететін органдарды ерекшелігіне арай салытар 2 блінеді: 1) Жалпы мемлекеттік 2) Жергілікті. Жалпы мемлекеттік салытара мыналар жатады: Зады жне жеке тлаларды алынатын табыс салыы; осылан н салыы; Акциздер; Баалы ааздар мен жргізілетін операциялара салынатын салы; Жер ойнауын пайдаланушыларды арнайы салыы мен тлемі; Жергілікті салытар мен алымдар; Жер салыы; Клік ралдарына салынатын салы; Зады жне жеке тлаларды табысына салынатын салы; Ксіпкерлік ызметпен айналысатын жеке тлаларды жне зады тлаларды тіркегені шін алынатын алым; Жекелеген ызмет трлерімен айналысу ы шін алынатын алым; Аукционда сатудан алынатын алым; Табыса салынатын салытар салы тлеміні кез келген салы салатын объектісінен тсетін табысынан алынады. Оларды атарына мыналар жатады: зады жне жеке тлалардан алынатын табыс салыы, жер салыы млік салыы, т.б. Ттынуа салынатын салыты салы тлеуші ттынушы ретінде тауар немесе ызмет аысын тлеген кезде зіні шыынынан тлейді. Бдан осылан салыы мен акциздер жатады. Салы салу объектісіне баалау дрежесіне арай салытар натылы жне дербес салытар болып блінеді. Наты салытар — салы тлеушіні салы салу объектісінен алынатын табысыны млшеріне байланысты емес, яни салы тлеушіні млкіні сырты белгісіне арай алынады. Бан жер салыы, млік салыы, баалы ааздармен жргізілетін операциялара салынатын салытар жатады. Дербес салытар- салы тлеушіні салы тлейтін объектісіне салынатын табысыны млшеріне байланысты алынады. Олара зады жне жеке тлалардан табыс салыы жатады. азастандаы жаа салы кодексіне сйкес 2002 жылдан бастап келесідей салытар, алымдар жне міндетті тлемдерді трлері бар: Салытар: Коорпорациялы тлем салыы; Жеке табыс салыы; осылан н салыы; Акциздер; Жер пайдаланушыларды леуметтік тлемдері жне салытары; леуметтік салы; Жер салыы; Клік ралдарына салынатын салы; Млік салыы; Алымдар: мемлекеттік тіркеу шін алымдар: 1) Зады тлаларды; 2) Жеке ксіпкерлерді; 3) Жылжымайтын млікке жне онымен жасалатын мліметтерге ытары; 4) Радиоэлектронды ралдарды жне жоары жиіліктегі рылыларды; 5) Механикалы клік ралдары мен тіркемелерді; 6) Теіз, зен кемелері мен шаын клемді кемелерді; 7) Азаматты уе кемелерін; 8) Дрі- дрмек ралдарын; 9) Автоклік ралдарыны Р-ны аумаы бойынша жргені шін алым; 10) Аукциондарды алынатын алым; 11) Елтабалы алым; 12) Жекелеген ызмет трлері мен айналысу ыы шін лицензиялы алым; 13) Телевизия жне радиохабарларын тарту йымдарын

40/ Ксіпорын орыны рылымы. орлар айналымы жне айта айналуы,,,,,,

Ебек заттарын згертуге ажетті ебек ралдарыны атысуы.
ндірістік блімшелер, жмыскерлерге ызмет крсету орындары, ксіпорындарды басару, йымдастыру кешені, оларды саны, бір- бірімен байланысы, ндірістік алада орналасуы мен жмыскерлер саны мен рамы, німді ндіру абілеті, мны брі ксіпорынны жалпы рылымын райды.
Ксіпорынны тымды ндірістік рылымын ру келесі тртіппен жргізіленеді:
а ) ксіпорынны цехтар рамын жне оны берілген німді ндіруді амтамасыз ететін уатын анытау
б ) рбір цехты жне оймаларын орналасатын ндірістік аладарын есептеу
в ) ксіпорынны ішіндегі барлы тасымалдау жмыстарыны сырты жалпы орталы жолдарымен зара байланысын жоспарлау
г ) ндірістік рдісті орындалуына байланысты ебек заттарыны цехтар арасындаы е ыса маршрутын белгілеу жне т.б.

41) Ебек аы жне оны мні,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,

Ебекаыны жйелері жне нышандары з алдына ебекті нтижесін амтып крсететін, санды жне сапалы крсеткіштер жиынтыыны кмегімен жмсалан, ебекті санына жне сапасына туелді ебекаы млшеріні бекітілу тсілдерін крсетеді.Ебекаы тлеуді кесімді немесе мерзімді нышанын тандау бірнеше факторлара туелді:

- олданылатын жабдытын сипатына;

- технологиялы процесті ерекшелігіне;

- ебекті жне ндірісті йымдастыруа;

- материалды жне ебек ресурстарын пайдалануа;

- нім сапасына ойылатын талаптара байланысты.

азіргі кезде ебекаыны мерзімдік сыйлы жне жай мерзімдік жйелері ке тараан.

- Ебекаы тлеуді жай мерзімдік жйесінде жмысшыны табысы белгілі разрядтаы жмысшыны саатты тарифтік ставкасыны сааттаы пайдаланылан уаыт млшеріне кбейтілуі арылы есептелінеді.

 

 

42/ Мемлекетті леуметті саясаты:

леуметтік саясат (аылш. social politicy; лат. socialis - общеатен; адамдар мірімен байланысты)- халыты, оны негізгі жіктеріні, топтары мен санаттарыны трмыс жадайына ыпал етумен байланысты жалпы мемлекеттік саясат блігі. амтитын аумаы: табысты реттеу, жмыспен амту, леуметтік амсыздандыру саясаты; білім беру жне денсаулык сатау аяларындаы саясат; трын й саясаты, т. леуметтік саясатты негізгі масаты – ебекке жарамды азаматтара зіні ебегімен ауаттылыын сатап алу шін жадай жасау жне ебекке жарамсыздара-кепілденеген леуметтік орау мен олдау крсету жолымен оамды-саяси жйені серпінді дамуын амтамасыз ету. астан Республикасындаы леуметтік саясат.

... Р «Кнкріс минимумы туралы» Заында «кедейшілік шегі» ымына анытама беріледі, ол халыты е тменгі ажеттіліктерін анааттандыру шін ажет табысты шегі ретінде тсіндіріледі. Осы «кедейшілік шегі» аз амтамасыздандырандара яни табысы аздара мемлекетті атаулы леуметтік кмегін крсетуді критерийі болып табылады жне ол мемлекетті экономикалы ммкіндіктеріне арай белгіленеді.