О. Контты позитивті леуметтануы жне оны Г.Спенсер теориясында дамуы.

леуметтану ХІХ асырды 30-40 жылдары з алдына дербес ылым болып алыптасты. Жоарыда крсетілгендей, оны негізін салушы француз оымысытысы Огюст Конт (1798-1857 ж.ж.) болды. Оны леуметтану тжырымдамасыны негізінде оам дамуыны сатылара жіктелуі туралы идея жатыр. Жалпы, О.Контты тжырымдамасы бойынша, рбір оамды аыл-сана, жалпы идея басарады деген идеалистік ой жатыр. Сондытан О.Конт жалпы оамны дамуын адамдарды интеллектуальды аыл-ойыны, санасыны бір ізділікпен дйекті дамуыны ш кезеі, яни теологиялы метафизикалы жне позитивистік сатыларын тжырымдау арылы тсіндіреді.

Бірінші, яни теологиялы сатыда адам андай да бір былыс, процесс, зат болмасы3н, оларды діни трыдан тсіндіруге тырысты, олара табиат пен мірге байланысты жо ажайып, абстарктілі ымдарды олданды.

Екінші, яни метафизикалы сатыда адам табиаттан, мірден тыс абстрактілі ымдардан бас тартты, ендігі жерде былыстарды, процесс, оларды мні мен себебін философиялы абстракциялы ымдарды негізінде тсіндіруге тырысты. Бл кезені басты ызметі – ол андай да бір затты, былысты, процесті алмайы, оларды сын трысынан ткізіп арауды ажет етеді. Сйтіп екінші кезе адамны интеллектуалды дамуыны ылыми трін, яни позитивизмді дайындады.

Ал, шінші, яни позитивистік кезеде адам былыс, процесттерді, заттарды абстрактылы мндері мен мазмндарынан, себептерінен бас тартады. Ол тек ана былыстарды баылап, оларды арасындаы траты байланыс пен атынастарды белгілеп отырды.

О.Контты пікірінше, ылым позитивтік сипатта болуы керек, ол шін натылы фактілерді оып, йрену ажет. Натылы фактілер –бл леуметтік былыстар мен процесттер. О. Контты «позитивтік» леуметтануы одан рі леуметтанудаы эволюционизмні классигі Герберт Спенсерді (1820—1903 ж.ж.) ілімінде дамыды. Бан Ч. Дарвинні биологиялы трлерді пайда болу теориясы ылыми негіз болды. Осыны басшылыа ала отырып, Г.Спенсер, біріншіден, оамды биологиялы организм ретіде арастырды, екіншіден, эволюция заын леуметтік даму дерісіне пайдаланды. Аылшын леуметтанушысыны ойынша, оам тірі организм, содытан оан биологиялы задар тн бола алады. Осыны негізге алу арылы ол зіні барлы леуметтанулы ой-тжырымдарына оамны эволюциясын жне оны леуметтік рылымын тануды масат етті. Ол эволюция мнін арапайым нрседен крделіге, бір тектіден р тектіге згеру, демелі озалыс ретінде арастырды. Бл оам дамуыны р кезеін зерттеуге ммкіндік берді.Адам оамы тірі организмге сас, сондытан оан биолгиялы задар тн Ч.Дарвинні биологиялы заына сйкес табиаттаы жыртыш жануарларды тіршілік шін крес заына оамдаы таптарды кресі сас. Г.Спенсер тірі организмдерді жйке жйесін мемелекеттік басару мекемелеріні ызметімен теестіреді. Г.Спенсер оам мен организм арасында кейбір ерекшеліктер туралы,ой-пікір озады. Мысалы, оамдаы адам (индивид) оамнан біршама туелсіз трады, ал, организмні бліктер мен элементтері оны ттастыын райды, оан туелді. оамда, керісінше, ттасты зіні бліктеріні, игілігі шін мір среді. Г.Спенсерді бл ойлары оамды бір жйе деп арауа ммкіндік беретіндей жол ашты. Г.Спенсерді оамды организммен теестіруі оамды іштей ш жйелес салаа блуге келеді. Олар: 1) олдаушы, 2) материалды игілікті ндіру кзіне (экономикаа), 3) оамны жеке бліктеріні арасындаы байланыс, атынастарды анытау, оамдаы ебекті блінуін реттеп трушы жне жеке бліктерді ттаса баынуын реттеу (мемлекеттік кімет) болды. Г.Спенсер оамны леуметтік рылымын талдай келе, леуметтік институттарды 6 трпатын атап крсеткен. Олара туысты, білім, саяси, шіркеу, ксіби жне ндірістік трпаттар жатады. зіні ебектерінде (Социология как предмет изучения. СПБ, 1986; Основные начала, СПБ,1897, Основание социологии, СПБ, 1906г.) леуметтік институттарды эволюциясын зерттеген. Г.Спенсер леуметтаншуларды ішінен бірінші болып, осы ылыма жаа ым, терминдерді осты. Олар: леуметтік жйе, леуметтік институт, леуметтік баылау, рылым жне функция, т.б. Біра, ол бларды зінше тсінді. О.Конт пен Г.Спенсерді кезінде леуметтану ылымында зінше ерекше ой-пікір айтып леуметтануды айырыша тжырымдамасын жасаан Карл Маркс (1818-1883 ж.ж.) болды.

66/ азастанны леуметтік ойыны тарихы. Ш. Улиханов )1835-1868) леуметтік идеялары.

Шоан Уэлиханов (1835-1868). Шоан - аза тарихы мен эдебиетін, фольклоры мен этнографиясын зерттеуші, аартушы лы алым. Ол - публицист жазушы. Шоанны аартушылы, демократты кзарастарындаы философиялы-материалистік дниетаным сипаттары. Шоанны фольклор, эдебиет тарихы, поэзия жанрлары туралы зерттеу ебекткрі. Шоанны аза аындары нері, Абылайхан жэне аза батырларына арналан тарихи жырлар туралы жазандары. Шоанны ырыз тарихына жэне фольклорына байланысты жазандары, зерттеулері. ылыми очерктері мен кнделіктеріндегі жазушылы- публицистік, суреткерлік шеберлік белгілері. Шоанны хаттары, ондаы демократиялы, аартушылы кзарастары.