Абайды аын шкірттері 2 страница
дебиеттер тізімі:
Трал Абайлы // Абай. Энциклопедия.-Алматы: «Атамра»,1995.-555 б.
с-Сем Трал Абайлы айыптау жаттары // Абай.-2007.-№ 1.-86-88 б.
Ерслімлы Б. нанбайды уын крген рпатары туралы.-Семей.-алам-Шар,2005.-416 б.
Кенемолдин М. Трал жне Алашорда кіметі // Семей таы.-2008.-24 суір.-3 б.
3. ле неріні аидалары туралы трактат
... Жалпы айтанда, сзді маыналы, яки маынасыз болмаы шарт. Алашысыны ішінде кейі арапайым, басалары крделі келмекші. Крделі сзді жай айтылуы да, тспалмен жеткізілуі де ммкін, уелгісіні кейбірі ккейден шыады да, кейбірі олай емес. Ой крігінен сомдалып шыан сзді шынайысы да, жаланы да болады. Жалан айтыланны ішіндегі кейбірі сз барысында тындаушыны зердесінде бейнеленіп, сонымен тікелей тспалданса, басалары бейнеленетін затка байланысты ойда еліктеу туызады, соысы жай поэтикалы уатты сері. Еліктеуді кейбірі жетілген, кейбірі тбегейлі жетілген. Екеуіні жігін ажыратып зерттеу акындар мен поэзия білімпаздарыны міндеті, кптеген тіл мен диалектіде бл хаында р трлі шыармалар жазылан.
Бдан рі ешкім "софистика" мен "еліктеу" екеуін теркіндес санамауы тиіс. Керісінше, олар кейбір араатыста ерекшеленсді. Е алдымен оларды мддесі ртрлі: софист тындаушы санасында болмыстан тыс, оан айшы айдаы бір елес туызады; сондытан ол бар нрсе жо, жо нрсе бар деп ойлайды; ал оан арама-арсы еліктеуші тындаушысына йлесімге орай ой тюге жетелейді. Оан сезім шарапатын тигізеді.
Біз грек поэзиясы трлеріне тоталамыз. Грек поэзиясы мен сипаттаандай, тмендегі топа блінеді:
1. Трагедия
2. Дифирамбы
3. Комедия
4. Ямб
5. Драма
6. Эпос
7. Диаграмма
8. Сатира
9. Поэмата
10. Эпос
11. Риторика
12. Амфигеноссос (космогония)
13. Акустика
Трагедия дегеніміз - арнайы лшемі бар, бріне тындаушыа м айтушыа да лззат беретін поэзия трі. Онда еліктеуге трарлык, лгі алар орайлы оиа бар; онда билеушілер мен шаар манаптары марапатталады. Орындаушылар детте оны патшазадалар алдында келістіріп айтып береді. Егер патша лсе, олар трагедияны орнына кейбір уен осып, мармды жотайды.
Дифирамбы - трагедиядан екі есе арты лшемі бар поэзия трі. Онда да жалпы бекзаттар жайлы, марапаттарлы мінез, адамзата тн ізгі жайлар айтылады. Дифирамбыда да кбіне айсыбір патшаларды матауа талпынады, біра негізінен жалпы ізгі істер тілге тиек етіледі.
Комедия болса ерекше зіндк лшемі бар поэзия трі. Оан кейіпсіз, келесіз жайлар арау болып, жеке адам мінез-лыны клекелі кріністері шенеледі. Кейде адам мен хайуана тн лыкты, сонымен катар сырты сынсыз трпатты нышандары келемежделеді.
Ямб - ерекше лшемі бар жыр трі. Онда жалпыа млім жаымды, жаымсыз жайлар айтылады, е бастысы, ол кпшілікке кеінен аян болуы тиіс...
Драма - алдыы тр сияты, оан жеке есімдерге атысты маалдар мен анатты сздер кіреді.
Эпос - мейлінше кркем немесе деттен тыс эмоциялы кшімен лззат беретін поэзия трі.
Диаграмма - за шыарушылар олданатын поэзия трі. Онда адамдар жанын ктіп тран баи баытсыздык бейнеленеді.
Эпика мен риторика - ежелгі басару мен за формаларын жырлайтын поэзия трі. Бнда патшаларды парасаты мен ерлігі, жорытар мен бастан кешкен ызыты жайттары айтылады.
Сатира дегеніміз - музыканттар ойлап тапан поэзия трі. Осы лшемді олар ндеріне пайдаланып, сол арылы жабайы хайуандара деттегісіне самайтын сан алуан имыл жасатады.
Поэма да - слулы пен трпайылыты, жйелілік пен бейберекеттікті жырлайтын поэзия трі. Осы орайда, р поэзияны трі зі жырлайтын зата - слулы пен демілікке, келістілік пен сынсыздыа сйкес келеді.
Амфигеноссос - жаратылыс ылымдарын баяндайтын оымыстылар ойлап тапан поэзия трі. Поэзияны барлы трінен ле неріне дл келетін е сттісі осы.
Акустика – шкіртті музыка неріне йрететін поэзия трі: оны пайдалылыы осымен шектеледі, згеге онша ажеті жо.
Акындарды ш топа бген абзал. Біріншісіні табии дарыны, ленді жазып, келісті оуа абілеті бар: олар поэзияны кптеген трінде, не айсыбір жеке трінде бейнелілікке, тамаша тсеулер уа керемет бейім. Б акындар андай болнда да ле еріні сын-сипатымен онша таныс емес, тек аса алырлыы мен бейімділігі арасында жырлары шкыр, жрекке жылы тиіп жатады. Б андарды туындылары млде кемеліне келмегендіктен м нерден беріконыс теппегендіктен, шын мніндегі екі ой орытындысынан шінші орытынды туындататындар катарына жатпайды; тек оларды жалпы поэзиямен айналысатынына арап, екі ой орытындысынан шінші орытынды туындататындара осанны жн-жосыы келеді.
Екінші топтаы аындар - ле нерімен толы таныс: ай тсілді тандамасын олар аиданы да, бейнелеу ралыны да айсысына болсын жетік келеді. Бндайларды екі орытындыдан шінші орытынды жасайтын акындар сапына толы жатызуа болады.
шіншілерді атарына - аындар мен алашы екі топтаыны шыармаларына еліктейтіндер жатады. Олар бейнелеу мен тееуде лгілерді ізденістерін дамытып отырса да, поэзияны аидаларына онша аны емес. Осындай аындарда ателіктер мен млт кетулер жиі болып трады.
шінші топа жататын аындар шыармалары табии дарынмен немесе арнайы жаттыу жадайында туындауы лзім. Жотау жазуа икемделіп, тселген адамды кейде жадай сатира немесе баса поэзия трлерін де жазуа мжбр етеді. Сондай-а нерді зерттеп, белгілі поэзия трін мегеріп, басалара немрайды карамайтын жанды, ерекше себептерге байланысты - зі білмейтін трде жазуа сырты, не ішкі жадай итермелейді. Дегенмен, ажап поэзия еркіндікте тума.
Одан рі аындар ле жазуда кемелденгендігімен, не баландыымен айрышаланады3.
нер біліктілері мен суретші арасында кейбір сйкестік бар екенін еске сала кетеміз. ле нері - сзбен, ал живопись (жанды жазу) енері -бояумен клпырады, олар осымен ана блек; ал іс жзінде екеуі де сас: екеуі де адам сезімі мсн ойына еліктеуді кмегімен сер етеді.
Сонымен ле нері іліміні жетістігін зерттеу шін осындай жалпы аидаларды пайдасы бар. Осыларды жеріне жеткізе талдауа да болар еді: тек ондай арекет аталмыш нерде баса онерді есесінен бір жаксы мамандануа рындырады; сол себепті ол бл тжырымны лесіне жатпайды.
4. бу Насыр л – Фарабиді ебектері
Тыш ылым лемінде "Екінші стаз" атанан адам. азаты тыш психологиялы шыармалар жазан бабасы. Музыка саласында "Музыканы лы кітабы" атты тыш ылыми ебек жазан алым.
бу Насыр л-Фараби - Шыысты лы ойшылы, мбебап-алым, Фараби трактаттарыны саны екі жзге жуы деп есептеледі. Осы ебектер дние жзіні кптеген тіліне арап, парсы, еврей, латын, аылшын, неміс, француз, испан, орыс, аза, збек, т.б. аударылан, бізге ойшылды 80-нен астам шыармалары жетті.
Трбие мен білім, педагогика мен психология, этика мен дістемені теориялы жне практикалы мселелерін арастыру Фарабиді ылыми-философиялы мрасыны рамдас, оны дниетанымыны ажырамас блігі болып табылады.
л-Фараби психология жніндегі кптеген ебекті ("Аыл-ой туралы", "Жан туралы", "Темперамент туралы", "Тс кру туралы сз", "Жанны мэні туралы", "Аыл-ой» жне ым", "Жас спірімні аыл-ойы туралы кітап", "Ересектерді аыл-ойы туралы кітап", таы басалар) авторы ретінде де танылады. Ол арап тілді халытар арасында жан туралы ілімдерді сындарлы жйесін тыш баяндап, психологиялы терминдер жасады. кінішке арай, оны ебектеріні кбі бізге жеткен жо4....
л – Фарабиді «леуметтану аидасы" деген жазбаларында: "Хкім барлы айла — амалды пайдаланып, сопа басыны эм тек з балаларыны атын мгі алдыруа, з рпаына немесе з руыны адамдарына билікті алдыруа тырысады", -деп айтан еді
Бабамыз бастаы асиетті дамыгпаса, оны елеусіз алдырар болса, кезеді ткізіп алса, онда ол асиетті жойып алу*а болады деп еді. "Адамны мыр сру масаты е биік баыта жету болма", - дегн еді арашоылы баба. Онысы рас-а. Ол шін алдымсн баыт дегенні не екенін білу керек деп еді ол, ал біз сол баыта жету ойымызда болса да, сол жеті жз жыл брын ткен бабамыздай мыр сиырын біле алмай, оан талдау-талау жасай алмай тгік. Осы жерде азаты "кеден арты тудым деген бала сыны сйем кем туады" дегені келіп-а тр. рине, л-Фараби - данышпан адам, данышпандыты табиатта дай екіні біріне сыйлай бермеген. Біра ілкім уаытта мыр срген адамнан кейінгі ілгері жылжыан адамдар арты болуы керек ой. Ал іс жзінде олай болмай, біз жеті жз жыл брын ткен бабаны білгенін біле алмай сорлы болып отырмыз ой. Егер ілгері оулы жрт сияты бізді де метап-медіресеміз болса, рпаымыза тебіздік трбие беріп, л-Фараби, Махмт, Жсіп, ожа Ахмет бабаларды білімін білгізсек, е болмаса соларды білгеніні жзден бірін, тіпті тамтыын ындырса та андай абзал болар еді.
"Адам баласы аркатты кездейсо жасауы ммкін,- деген еді бунасыр данышпан, - ол біра ешашан баыта жеткізбейді", - деген. Демек, адам мырындаы кездейсогы та адамны баьпын байлауа сер етеді ой.
л-Фараби мирасын мегерер болса, оны дамытар болса, алдыы атарлы халытар арасынан орын алатын боламыз. Мен сіздерді осы сынды лы баыт жолына шаырамын5....
л-Фараби Александриялы дуір стаздары Платон, Аристотель болса, ылымны одан ксйінгі дамуындаы бадатты дуірдегі стаз.
Жоарыда айтандай Фараби жала орындаушы ана емес, аса лы музыка зерттеушісі, асан теоретик болан. Оны "Музыканы лы кітабы" ("Китаб ал-мусики ал-Кабир") деп аталатын клемді шыармасын бкіл музыка тарихшылары бірауыздан музыка теориясы жайлы жазылан лкен ебектерді атарына осуы тегін емес...
Бл ебек ХУ-асырда-а латын тіліне аударылып Европада музыка ылымы мен неріні дамуына лкен сер етті.
"Музыканы лы кітабында" тек музыка ана емес, философия, математика, физика, тарих, этнография, т.б. ылым мселелері мол шырасады.
Фарабиді ежелгі гректі математигі жне астрономы Птоломейді "Алмагест" деп аталатын ебегіне тсініктеме жазаны млім. Кейінгі кезде Фарабиді "Алмагеске осымша кітап" деп аталатын ебек жазаны аныталып отыр. Міне, осы ебегінде Фараби Евклидті "Негіздеріні" серімен Птоломейді ебегінде амтылан математикалы астрономия мен геофафия мселелерін математикалы теормемалар трінде айта тжырымдап длелдейді. Мндай теореманы саны 60-ажетеді6.
Фарабиді тригономстрия саласындаы жаа бастамалары Шыыста тригонометрияны жаа арынмен дамуына лкен ыпал етгі.
заа созылан тригонометрияны даму тарихында Фарабиді рлін толы крсету шін лі де бірсыпыра зерттеу жмысын жргізуге тура келеді7.
орытынды
ылым мен дінні, прогресс пен реакцияны сол 900 жылды кресінен л-Фараби бірінші орын алады. Ол-бкіл шыыса млім лы алым. Шыыс Рснсссансыны атасы еді. Бізді лы жерлесіміз, Отырарды тлегі, бкіл Шыыс философиясы мен ылымыны стазы Фарабиге біз кп арыздармыз.
Исламмен, араб халифатымен байланысты барлы алаларда болан. Ол сарайлы бігершіліктен алыс мір сруді жн кріп, мырыны соы жылдарын Сайф ад-Дауль Хамиданы аморлыымен Алепо мен Шамда ткізеді.
Ол 80 жасында Шам шаарында айтыс болады. Сйегі Кіші апаларды ар жаына ойылады. Ол жалпы теориялы ойлар лемін жасап, зіндік философиялы тжырымдара сынады. Оны бл кзарастары оамды пікірлерімен белгілі бір атыыстара да шырады. Фараби з шыармаларында араб, парсы, грек, нді, трік мдениетіні жетістіктерін талдап, жаындастыра білді. Мны «лкен музыка» атты ебегінен байауа болады.
Жалпы айтанда, ол з заманыны ылымын жйелеуге мтылан лы алым.
Аралас саба
Бл саба азіргі мектептерде ке тараан, кптеген саба трлеріні алдында тран міндеттерге сйенеді, бірнеше сабатардан ралан, сондытан оны аралас саба дейді. Аралас сабаты рылымы р трлі болады. Мысалы, озат малімдер оушылара білімдерді здік жмыстар арылы мегертеді.
Жаа материалды оытуда оны бірінші рет бекіту, олдану жиі йымдастырылады. Материалды бекітумен атар брын тілген таырыптарды тексеріп, білімдерді алыпты емес жадайларда олдандырып дадыландыран жасы. Сабаты элементтерін осылай біріктіру оны оушылара ызыты етеді.
Аралас саба малімге ата талап ояды. Сабаты элементтерін, жмыс формаларын іріктеумен атар р элементке блінген уаыта мият арау керек. 20-25 минут саба срап, 15 минут саба тсіндіруге болмайды.
Аралас сабаты принциптері
1. Саба кезінде оушыларды з бетімен жмыс істеуі, оуды ажетсіну.
2. Малімні жмысындаы е бастысы - оны гімелегені, крсеткені, тапсырма беріп, оны орындалуын баылау емес. Сондытан ол оушыларды німді оу іскерліктері мен дадыларына машытандыру керек.
3. Жеке тланы дамыту. Сабаты йымдастыруда жне ткізуде оушыларды жас жне жеке ерекшеліктеріне сйену, оушыларды шамалары жететін иындытарды жеуді сезуі, р оушыны зіні жеке асиеттерін дамытуына жадай жасау, сабаты леуметтік жаынан пісіп жетілген жеке тланы алыптастыруа баыттау.
4. жымшылдыты алыптастыру. Ол шін оушыларды кп болып істейтін оу жмыстарын йымдастыру.
5. Жауапкершілік принципі.
1. Оушы з жолдастарыны да, малімні де алдында білгенін айтады.
2. Оушыны з жмысын баылауы жне баалауы.
3. Оушыны зіні оу іс-рекетін зі баылауы шін оан іс-рекетті масатын жне жоспарларын, баалау лшемдерін айту. Демек малім оушыларды таырыпты жоспарымен, масатымен таныстырып, олара материалды оу нтижесінде нені білу жне істей білу керектігін айтып, ол жеткен жетістіктерді баалау, лшемдерін беру керек.
4. Оушылар білім, іскерлік, дадыларды баылайды, баалайды. Бааны барлы оушылар білу керек.
5. Оушы з жмысын тексеріп, зіне-зі баа беріп, зіні баасын жолдастарыны жне малімні баасымен салыстырып отырады.
6. Сабата тртіп бзан оушыны жымны жазалааны жасы. Біра жеке тланы рметтеу керектігін естен шыармау.
7. Оушыны тртіп бзаны шін жазалауа болады, біра сабаа нашарлыы, оуда артта аланы шін еш уаытта жазалуа болмайды.
8. Оушы мен малімні, оушыларды бір-бірімен атынасы шынайы болу керек, оушыларды бір-біріне кмегі адамгершілік трбиесіне ыпал етеді.
"Жауапкершілік" оушыны з міндеттерін тсінуі, міндеттерін орындауы, жеке тланы з іс-рекетін баылай білуі.
Психологиялы принцип. Саба оушыларды оуа ынталандырып, оан деген о кзарасты трбиелеу керек. Маызды жне нды себептер арылы оушыны оуа итермелеп отыраны дрыс.
Аралас сабаты кезедеріні сызбасы:
Жмысты йымдастыру ткенді айталау Жаа материалды оу Бекіту йге тапсырма
2 мин. 10 мин. 25 мин. 5 мин. 3 мин.
йымдастыру блімі
Оу ебегіні жасы жруіне жадай жасау шін сабаты алдын ала йымдастыру ажет, себебі сабаты жасы туі алашы минуттара байланысты.
йымдастыру блімі — крделі кезе. Оны міндеті оушыларды сабаа психологиялы жаынан зірлеу
Жасы нтижелерге жету жадайлары:
• малімні зейінін шоырландыра білуі, зін-зі стауы, жинатылыы;
• кп сйлемеу, жігерлілік;
• талап ойышты жне оушыларды жадайына зейінін аудару жне сабаа кешікпей келу;
• психологиялы зіліс жне сратарды олдану саба таырыбына зейінді шоырландыру;
• жылы жзділік жне ке жректілік;
• талапты траты жне жйелі ою.
Кезені психологиялы міндетіні орындаланын мына крсеткіштерге арап біледі:
- малім мен оушыны жайдарылыы;
- йымдастыру бліміні ысалыы;
- сыныпты, саба жабдытарыны жмыса толы дайындыы;
- сыныпты тез жмыса кірістіру;
- барлы оушыларды назарын сабаа аудару.
Бл те маызды жне жауапты кезе, оны жзеге асыру сабаты дамуы мен нтижесіне ыпал етеді. Кейбір малімдерді йымдастыру блімі тез теді, Бл малімні алдыы сабатардаы йымдастыру талаптарын орындауа балаларды йретуіні нтижесі. Бл кезе трбиелейді. Бл кезеде малім мен оушыны зара атынасыны негізі аланады.
Кезені мазмны:
1. Амандасу – дептілікті арапайым трі, педагогикалы процесті, оушы мен малімні арым-атынасыны басы. Оан арап малім мен оушылар арасындаы арым-атынас андай екендігі туралы пікірлер айтуа болады. Амандасудан зара сыйласты, бірін-бірі жасы кру, бір-біріне жасылы тілеу крініп тру керек. Бл ынтыматастыа жол ашады. Сондытан амандасуа стірт арауа болмайды.
2. Сабата жо оушыларды белгілеу.
Егер оушы сабаты себепсіз жіберсе, онда жазалау дісі олданылады да, ал ауырып жатса оан кмек беріледі. Жолдастарынан міндетті трде оушыны денсаулыын срап, сырат оушыа "тез жазылып кетсін",- деп тілек айтып жіберген дрыс.
за уаыт сабата болмаан оушы келгенде онымен слемдесу керек. Жо оушылара кіл блу, олар туралы жылы сздер айту ынтыматы жасартады, ізгілікті, тртіпті, мектеп пен малімді рметтеу сезімін трбиелейді.
3. Оушыларды саба дайындыын тексеру.
Бл стте малім оушыларды сырт келбетіне, жмыс істеген кездегі имыл-озалыстарына, жмыс орнына назар аударады. дептілік, сезімталды оушыны таламын, сырт келбетіні семдігін трбиелейді.
4. Сынып блмесіні сабаа дайындыын тексеру.
Сынып блмесі оушылар мен малімні жмыс орны, сондытан оан кіл блмеуге болмайды. ркімні з денсаулыын ктуі оны зіне деген адір-асиетін трбиелейді.
5. Оушыларды зейінін сабаа шоырландыру.
Оларды зіліс кезіндегі психикалы жадайдан саналы, тез жмыс істеп кетуге трбиелеу керек. Малімні сыныпа кіріп келген кездегі психологиялы жадайы оушылара беріледі. Сондытан дауыс ктеру, зекіру ынтыматы бзады.
II. й тапсырмасын тексеру кезеі
Есіізге сатаыз! Малім з жмысы туралы жауап алмаса, оны баасы болмаса, оушы з табысына уанбайды, ателігіне ренжімейді.
Кезені оу-трбиелік міндеті - барлы оушыларды й тапсырмасын толы, дрыс, саналы орындаанын тексеру, жекелеген оушыларды тапсырманы орындамау себептерін анытау, тексеру барысында білім, іскерлік, дадыларда байалан кемшіліктерді жою, соыларын одан рі жетілдіруді жзеге асыру.
Малім оушыларды кші мен абілетіне дем беріп, табыса ынталандырады, борыш сезімін, масата жетудегі табандылыты, тртіптілікті алыптастыру шін жмыстанады.
Кезе мазмны:
1. Барлы оушыларды й тапсырмасын алай орындаанын анытау.
2. Жекелеген оушыларды й тапсырмаларын орындамау себептерін міндетті трде анытау жне оны келесі кнге дейін орындататын шара алу.
3. Білімдегі типтік ателіктерді анытау жне оларды пайда болу себептерін білу
4. й жмысында оушылар жіберген ателер оларды есінде саталып алмау шін оны тзету.
5. Пн бойынша кеесшілерді, кезекшілерді й жмысын тексеруге тарту.
6. Оушыларды зара кмегін жне зін-зі баылауын олдану.
7. Малімні зіні ткен сабатаы жмысын талдауы. й жмысын тексеру арылы малім зіні дістемесіні жасы жне ате жерлерін тауып, оушыларды лгерімдерін біліп отырады, ол жеткен нтижелерді ескере отырып, келесі сабатара зірленеді.
Жасы нтижелерге ол жеткізетін жадайлар:
- Малімні шапшадыы, з алдында тран масата жету шін ебектенуі.
- й тапсырмаларын барлы оушыларды алай орындаанын анытауа ммкіндік беретін тсілдерді жйесін олдану.
- й тапсырмаларын орындау - оытуды нтижелеріне ыпал ететінін оушыларды тсінуі.
- "й тапсырмаларын орындауды мытып кету" ммкін емес, себебі оларды алай орындаланын малім міндетті трде тексереді? - деген оушыларды пікірін алыптастыру. Орындалмаан, тексерілмеген й тапсырмасы оушыларды жауапсыздыа трбиелейтінін естен шыармаыз.
Кезені алдында тран оу-трбие міндеттері орындалды деп айту шін андай крсеткіштерге сйенеміз?
- барлы оушыларды йде орындаан тапсырмаларын 5-7 минут ішінде тексеріп, типтік ателіктерді жне оларды тзету тсілдерін табу;
- жекелеген оушыларды йге берілген тапсырманы неге орындамаанын біліп, кемшіліктерді жою жолдарын белгілеу;
- й тапсырмаларыны трлері жне масатына арай білімді тексеруді алуан трін олдану;
- й тапсырмасы мен оуды нтижелері байланысты болатындыы туралы оушыларды пікірін алыптастыру.
й тапсырмасы жаа материалды тсінуге керек боланда, оны сабаты басында тексеру керек. Кейбір мектептерде дейі блінген оушылар йге берілген жазба жмыстарын сабаты алдында тексеріп, тексеруді орытындыларын сабаты басында хабарлайды. Тексеруді Бл трі трбиеге ыпал ету шін ол талапа сай жру керек. Кейде й тапсырмасын сабаты соында тексеруге болады. Тексеруді Бл тсілі йге берілген тапсырма жаа таырыппен байланысты болмаанда олданылады. Білім, іскерлік, дадыларды тексеруді алуан трін олдануа болады. Жазба, графикалы, тжірибелік тапсырмаларды сыныпты аралап жріп тексеруге болады. Жмысты мазмнын, нтижелерін сынып болып тексереді. Жазбаша трде орындалан жмыстарды малім йде тексереді. Барлы не-месе кейбір оушыларды жмыстары тексеріледі. Кейбір малімдер бл жмыса жоары сыныпты белсенді оушыларын аыстырады. Кптеген малімдер сабаты басында оу материалыны негізгі элементтерін мегеру сапасын анытау шін ысаша жазба жмыстарын жргізеді. Соы уаытта тапсырмаларды тексеру шін тесті дісімен жасалан сратар олданылуда.
й тапсырмаларын тексеру жне баалау педагогикалы процесті баса факторларымен бірге оушыларды оуа ынталандырып, оу шін оан барлы кш-жігерін, абілетін тартады. Осыны мытпаыз!
Егер малім оушыларды й тапсырмаларын алай орындайтынын жйелі трде тексермесе, онда оушылар "жмысымызды жоа шыарып отыр", - деп малімді кінлайды.
Озы малімдерді тжірбиесі й жмыстарын малім міндетті, жйелі трде тексеріп, тзетіп отыранда ана лгерімге сер ететінін таы да длелдеп отыр. стазды ебекті шеберлері "йге тапсырма берді бе? - тексер, тексермесе оны беріп керегі жо", - дейді.
Тексеру барысында й жмысы р оушыны сыныптаы оу жмысыны жаласы, одан ажыратылмайтын блік, оуды нтижесіне ыпал ететіндігі туралы тсінікті алыптастыруды маызы те зор.
Оушы з жмысы туралы пікір, баасыз ебегіні сапасын, бастысы жне маыздысы нтижесін білмейді, табысына уанып, ателігіне кінбейді.
Білімді жан-жаты тексеру кезеі:
Оу-трбиелік міндеттері: Топтарды білімін тере жне жан-жаты тексеру арылы, білім жне іскерліктердегі кемшіліктерді себептерін анытау. Оушыларды білімдерін бекіту, мытыландыру жне жйелеу. Оушыларды з бетімен орындаан й жмыстарыны дістемесін тексеру. Жауап берген оушыларды тілін жне аыл-ой абілетін дамыту. з білімін басаа жеткізуге, іскерлігін крсетуге оушыны дадыландыру. Оушыларды талдай білуге, сынауа йрету. жымшылды сезімін, басаны табысына уанып, стсіздіктеріне айыра білуге трбиелеу. зіні іс-рекетіне баа беру. Кезені міндеттері крделі жне клемді.
Кезені мазмны:
- жекелеген оушыларды оу материалын аншалыты дегейде білетінін трлі дістермен тексеру;
- жауап берген оушыларды ойлау мнерін тексеру;
- оу жне леуметтік дадылары мен іскерліктері аншалыты дегейде екендіктерін анытау;
- оушыларды жауаптарына баа беру;
- татаа шаырылан оушылар жауап беріп жатанда барлы сыныпты оу жмысын йымдастыру.
Бл кезе малімнен лкен шеберлікті талап ететін крделі кезе. Оушыларды білімдерін тере жне дрыс тексеру крделі де иын жмыс. Ол жаа материалды тсіндіргеннен де иын.
Ауызша срау - сабатаы тілдік тжірибені бірден-бір трі. Ол зара байланысты, бір-біріне ыпал ететін ш бліктен трады.
Бірінші - малімні сраы жне ою дістемесі педагогикалы аксиомамен байланысты: аылмен берілген жауапты аылмен ойылан сраа алуа болады. Малімні беретін сраы мазмнды, жйелі жне масата сйкес болу керек.
Екінші - оушыны жауабы негізгі жне маыздыра блім.
шінші - оушыларды білімін тексеру кезіндегі оушыларды тртібі. Е бастысы - бір оушы таырыпты тсінгенін айтып жатанда сыныпты зейінін, есін белсенді етіп, барлы оушыларды белсенді жмыса тарту. Кезені мні - сыныпты барлы оушыларыны білімдерін жетілдіретін, кейбірін аттестациядан ткізетін жымды, танымды іс-рекет. Оу-шыларды білімін тексеру тек баылауды масаты ана емес, ол оытуды да масаты болып табылады.
Оушыларды ауызша жауаптарын тыдау оушыларга ызыты болу шін теориялы білімдерді тжірибеде олдандыран жасы, сонда ана оушы з біліміні дрыстыына кзі жетіп, оны тзетеді, толытырады, білімні пайдасын тсіне бастайды. те маызды тсіл - з жолдастарыны жауабына оушыларды діл баа беруін малімні йымдастыруы. Бл тсілді олданып, малім оушылара жауаптарды талдауды бір лгісін береді. Онда жауапа ойылатын талаптар крсетіледі. Олар: длелділік, дрысты, жйелілік, сйлеу мдениеті, білімді тжірибеде олдана білу. Нтижесінде баа жауап берген оушыа да, жауапты баалаан оушыа да ойылады.
Білімді ауызша тексеру трлері: жаппай срау, білімді компьютер арылы тексеру, жеке оушыларды білімін тексеру. кінішке орай кптеген мектептерде Бл кезені мні брмаданады.
Біріншіден, кейбір малімдер оушыдан оу материалын атесіз айтып беруді талап етеді. Біра баланы есте сатау абілетінен грі, аыл-ойын баылау керек, себебі оыту баланы ойлау абілетін дамытады.
Баланы есіне кп малматтарды сала бергеннен пайда жо. Білімні тередігіне, тсініктілігіне, іске басшы бола білетіндігіме назар аудару керек.
Екіншіден, осы кезеде малім татаны алдында жауап айтып тран оушымен жмыс істеп жатанда, алан оушылар бос отырады. Мндай тексеру баланы оуы мен трбиесіне лкен зиян келтіреді. Орташа есеппен саба срауа 15 минут кетеді, осы уаыт ішінде кп оушылар бос отырса, онда олар шін уаытты боса кеткені. Сыныпты тртібі, зейіні нашарлайды, оушы малімді алдауа, іссіз жруге йренеді. Егер ауызша срау кезінде бір оушы жауап беріп, аландары бос отырса, онда 11 жыл ішінде р оушыны 1,5-2 жыл уаыты боса теді екен.
Оушыны татаа шыаран есебін немесе жазан иын сзін басалары дптерлеріне кшіріп алуы да аыл-ой жмысын туызбайды.
Білімді тексеру дрыс йымдастырыланда ана, ал оушыларды білімі мен дамуына жасы ыпал етеді.
Жасы нтижелерге жетуге сер ететін жадайлар:
- білімді тсксеруді жаппай, жеке трлерін олдану;
- білімні беріктігін, тередігін тексеру шін осымша сратар беру;
- білімді олдандыру шін балаа таныс емес жадаяттарды айту;
- жолдастарыны жауабын тыдап, длірек жауап беруге зірлену шін сыныпты оушыларына тапсырмалар беру;
- жмысты маыздылыына оушыларды кзін жеткізу.
Кезедегі оу-трбие жмысыны алдында тран міндеттерді орындаланын длелдейтін крсеткіштер:
• білімні клемін жне дрыстыын, сонымен атар тередігін, тжірибеде жмыс істей алатындыын малімні тексеруі;
• оушыларды білім, іскерлік дадыларындаы жасы жетістіктері мен кемшіліктерін крсететін, здік жмыс тсілдерін жетілдіру шін берілген нсаулар;
• жекелеген оушыларды білімдерін тексеріп жатанда сыныпты белсенді трде жмыс істеуі.
Білімді тексеру – оушыларды жмысына педагогикалы баылау, оушыларды білімдерін бекітетін, натыландыратын, тсінікті ететін, жйелейтін, оушыларды з білімдері мен іскерліктерін крсетуіне ммкіндік беретін, оушыны зіне баылаттыратын маызды жне діл тсіл.
IV. Жаа материалды белсенді жне саналы абылдауа, мегеруге оушыларды зірлеу кезеі:
Кезені алдында тратын оу-трбиелік міндеттер: Оушыларды танымды ызметін йымдастыру жне оан баыт беру, жаа материалды мегеруге зірлеу. Оушыларды масатты тжырымдауа жне оан ол жеткізу ралдарын тадап алуа йрету.
Кезені мазмны:
- жаа оу материалыны таырыбын хабарлау, жаа материалды оып-йренуді масаты мен міндеттерін оушылармен бірге тжырымдау;
- жаа оу материалын оып йренуді тжірибедегі пайдасын крсетіп, оны мегеруге оушыларды ынталандыру;
- оушыларды алдына оу мселелерін ою, рбір оушыны оу процесінде орындалатын жмыстарды масатын білуі, оушыны білімні маызын тсініп, оуа ызыуы.
Жасы нтижелерге ол жеткізуге ыпал ететін жагдайлар:
• жаа оу материалыны масатын, міндеттерін, оушылара пайдасын тжырымдап, оларды саба жоспарына жазу;
• оушылара осы сабата нені йрену ажеттігін, андай білім алып, іскерлікке йреніп, оны ай жерлерін шапша істеу керектігі туралы айту;
• нтижені алдын ала кру жасы жмыс істеуге тікелей ыпал ететіндігін, сондытан кез келген іс-рекетті масаты болу коректігін оушылара тсіндіру;
• сабаты масатын оушылармен бірге талдау немесе тжырымдау, йтпесе, оушы не масатпен оып жатанын тсінбейді.
Кезені аяталандыынан хабар беретін крсеткіштер:
• сабаты келесі кезедеріндегі оушыларды белсенділігі;
• жаа оу материалын дрыс абылдаулары жне тсінулері;
• сабаты масаты мен міндеттерін таырыпты хабарлаан кезде оушылара айтып кетуге болады, біра немі айту міндетті емес. Масат пен міндеттерді малім оу процесіні жйесіне арай трлі тсілдермен хабарласа да болады. Масат пен міндетті "Бгінгі сабата не істейміз" - деген стендіге жазып коюа болады.
V. Жаа білімді мегеру кезеі:
Оу-трбиелік міндеттері. Факт, былыс ереже, принцип, задар туралы наты тсінік беріп, орытындыа келген тсілдерді, жолдарды, ралдарды оушылара йретіп, білім негізінде, оан сйкес келетін іскерлік жне дадылара машытандыру.
Оушыларды здеріне, баса адамдара, сынып жымына, ебекке, Отана деген о атынасын алыптастыру.
Бл кезе дамыта оыту принциптерін сйкес жобаланады жне жзеге асырылады.
Кезені мазмны:
• зейінді йымдастыру;
• малімні жаа оу материалын оушыларды абылдауын, тсінуін, жйелеуін йымдастыруы;
• жаа материалды оушыны зі оып-йреніп, мегеретін іс-рекетке баулу. Жасы оуа кмектесетін іскерлік пен дадылара машытандыру;
• оыту процесіні негізгі ызметкері (субъектісі), зіні оуына, сзі мен ісіне бірден-бір жауапты адам оушы болатын жадаяттарды жасау.
Бл кезедегі оыту мні оу материалын баяндау емес, айта ол материалды малімдерді басшылыымен оушыны німді діс-тсілдер арылы мегеруі екенін есте стау керек. мір оушыларды білімді з кштерімен алуын талап етіп отыр.
Жасы нтижелерге жеткізетін жадайлар:
• оушыларды сезім арылы алыптасан тжірибесін жне білімдерін сабаты масатына сай естеріне тсіру;
• оушыларды ой жмысын белсенді ететін трлі дістерді ке трде олдану, оларды ізденіс жмыстарына атыстыру, здігінен білім алуа йрететін тсілдерді пайдалану. Балаларды жаа материалды ммкіндігінше шыармашылы тсілдермен мегеруі;
• оу процесінде рамы згеріп отыратын, екі оушыдан тратын, бір-бірімен арыматынасты диалог дісімен жасайтын жп ру;
• осы кезеде малімні педагогикалы шеберлігі, білімі, ой-рісі крінетінін есте сатаыз;
Кезені оу-трбие міндеттеріні орындаланы туралы хабар беретін крсеткіштер;
• егер малім гіме, дрістерді, тсіндіруде оушыларды здік жмысы дісін олданса, онда дидактикалы міндеттерді орындауды лшемі сабаты келесі кезедеріндегі оушыларды жауаптарыны сапасы;
• эвристикалы гіме, оушыларды здік жмысы, гімелесу дістерін олдананда, компьютерлермен жне Оулытармен жмыс істегенде, оушыларды жаа білім, іскерліктерді мегергендігін оларды жауаптары мен іс-рекетіні дрыстыынан, сабаты орытындыларын шыаруа белсене атысуларынан креміз.
VІ. Жаа білімді бекіту кезеі:
Кезені оу-трбиелік міндеттері.
Материалмен з бетімен жмыс істеуге керекті білім жне іскерліктерді оушыларды жадында бекіту барысында оылан материалды оушыларды тере тсінуіне жадай жасау. Керекті іскерлік пен дадылара машытандыру.
Кезені мазмны:
• жаа білімдер мен іскерліктерді бекіту;
• кезекті білімді тексеру кезінде оушыны таырыпты оыту дістемесін жне жауап беру тсілдерін жетілдіру;
• оушыларды мегерген білімдерін бекітумен атар, оларды жаа ымдарды алай тсінгенін тексеру;
• жаа оу материалын тжірибеде шыармашылыпен олдану арылы бекіту;
• білімге сйкес келетін дадылар мен іскерліктерді алыптастыру.
Оушыларды біліміндегі формализммен кресуді маызды жолы – оу материалын тере тсіну, оушыларды оу материалдарыны бір-бірінен айырмашылытарын жне зара байланыста арауа, атар оюа жне салыстыруа йрету, туелділіктерді анытау, ой жмысын, иялын дамыту. Оушы материалды тере тсінгенде ана жадында жасы саталады. Оыан материалды бекіту – те маызды жмыс.
Жасы нтижелерге жетуге сер ететін жадайлар:
• білімді есте сатап жне олданып, шыармашылы жне тжірибелік міндеттерді орындау;
• бекіту жмыстарын оушыларды ой белсенділігін, з бетімен аыл-ой жмысын талап ететін білімдер мен сратар аркылы жргізу;
• бір оушыны жауабын толытыруа, натыландыруа, тзетуге оушыларды тарту, оылан оу материалы туралы оушыларды пікірін білу;
• жаа материалды тсінудегі кемшіліктерді оушыларды осымша жауаптарыны сапасына арап анытау.
Кезені оу-трбие міндеттеріні орындаланын мынадай крсеткіштерге арап біледі:
• оушыларды біліміні беріктігін, оларды аншалыты дегейде тсінгенін анытау;
• оушыларды фактілерді ымдармен, ережелермен, идеялармен сйкестендіре білуі, оларды білуі;
• жаа материалды негізгі идеяларын оушыны басаа айта білуі;
• оушыларды жетекші ымдарды мнді белгілерін тауып, оларды натыландыра білуі.