Абайды аын шкірттері 4 страница

 

 

ДЕБИЕТТІ ОЫТУ ДІСТЕМЕСІ ПННІ МАСАТЫ

1. дебиетті оыту дістемесі пніні масаты: дебиетті адамзатты асырлар бойы жасалан мрасы сз нері рі ылым ретіндегі ерекшелігіне сйене отырып, оны халымызды «Кркем тарихы» , «мір оулыы» дрежесінде оып – йрету:
2. дебиетті мірмен байланыстыра, зіндік табиатын аша отырып, адамзат тарихымен тыыз сабатастыын айындау; дебиетті оыту дістемесіні теориялы, методологиялы негіздері.
3. Тарих, тіл білімі, музыка, бейнелеу нері, философия, дебиеттану, эстетика т.б. ылым салаларымен байланыстылыы арастырылады.
дебиетті оыту дістемені ылыми пн ретіндегі мазмныны негіздерін анытау аса ажетті емес. Баса пндерді оыту дістемелері сияты аза дебиетін оыту дістемесі де белгілі бір жйеге негізделіп дамиды. Осы орайда дістемелікті бай мазмны мен оны сан толілігін ашатын пікірлерді де р алуан екендігін айту ажеттігі туындайды.
«дебиет дістемесі- педагогикалы ылымдарды саласына жататын ылыми пн. Мны: амтитын: объектісі, арастыратын мселелері мектепте дебиетті оыту сабатары кезінде малім мен оушыларды зара арым-ыатынасы болып табылады, ол педагогика ылымы теориясыны жалпы аида ережелеріне сйенеді.Біра дебиет дістемесі педагогика сияты мектеп, оу-трбие мселелерін ттас алып арастырмай, тек кркем дебиетті оып йрену негізінде оушылара берілетін білім мен трбие мселелерін ана з шеберінде алып баяндайды», - деп жазды крнекті діскер-алым А.Кшімбаев. Бдан дебиет дістемесі ылымы мен жалпы педагогика ылымыны зара байланыста болатынын креміз. дістемелікті олданбалы ылым екендігін жне ол жалпы дидактиканы негізге ала отырып, алуан трге ене алатынын крнекті педагог Ж.Аймауытлы айындап айтан.
«Ж.Аймауытлы жалпы дидактика барлы пндерге тиісті оытуды жалпы задары, жолдары, оытуа атысты мселелер туралы сз ететіні, ал жеке дістемелік дидактиканы жалпы ережелерін тек пндерд оытанда, алай жинастыру, андай діс олдану туралы баяндайтынын айтады. Ж.Аймауытлы саба беру йреншікті жай шеберлік еместігін, ол немі жетілдіруді ажет етенін немі жаалы табатын нер», -деп баалайды.
аза тілін, дебиетін оыту дістемесі ылымыны тарихында Ахмет Байтрсынлыны кшбасшы боланы белгілі. А.Байтрсынлыны оуды негізі білімді з бетінше алу екенін айтан пікірлері лі кнге дейін зіні мнін жойан жо. Ол педагогиканы зекті мслесі болып отыран оушыны з рекетіндегі субъектілік ызметін арттыру міндетіне сай келеді. ылым зіні 1928жылы ызылорда аласында басылып шыан «Тіл жмсар» атты дістемелік ебегінде: «Бала білімді тжірибе арылы здігінен алу керек. Малімні ызметі- здігінен алатын ... білімні за жолы шін ... балаа жмысты ліне шаындап беру мен бетін белгіленген масата арай тзеп отыру», - деп жазан А.Байтрсынлыны бл ойы бгінгі аза дебиеті дістемесіні де негізіне жатады деуге болады. Баланы білімді здігінен алатын жолдарын анытау- дістемені басты міндеті мен ызметі екені сзсіз. Бл мселелер А.Байтрсынлыны «Баяншы», «лиф-ба астары» сияты жекеленген дістемелік ебектерінде де айтылан. діскер алым ретінде А.Байтрсынлы бастаан істі рі арай дамытушыларды бірі Мажан Жмабаев баланы дебиетпен таныстыруа аса лкен мн берген. Ол жмысты жзеге асырылуын бастауыш мектептен бастап мият дайындау керек деп танып, зіні «Бастауыш мектептегі ана тілі» атты белгілі дістемелік ебегін жазды. Онда М.Жмабаев діскер-алым ретінде трт жылды бастауыш мектепті р жылына сйкес ана тілі бойынша бала тілін дамыту шін жаттыулар жйесін жасап сынан.
Аса крнекті діскер-алым М.А.Рыбникова «дістеме дегеніміз- уаытты немдей білу. Оушы шін жігерін аылмен жмсау, оу материалынан негізгі жне басты мселелерді таба білу, сыныпты ебегін йымдастыру шеберлігі, оушыларды р трлі жеке рекеттеріне ыпал етуді алдын-ала йымдастыру»,-деп дістеме ылымына анытама береді. дістемені жалпы рылымы жайында В.В.Голубков былай дейді: «ай пн бойынша болмасын барлы дістеме оытушы жмысыны сынымдарын, материалдарын жне дістерін растырумен зара сас, сондай-а олар не шін, нені жне алай деген ш негізгі сратара жауап береді.
аза дебиетін оыту дістемесіні амтитын аймаы мектептегі дебиет пні сабатары мен дебиетке байланысты сыныптан тыс, мектептен тыс жмыстар жне базистік оу жоспарыны инвариантты блігінен берілетін тадау курстарында жргізілетін дебиет сабатарында малім мен оушыны оу-трбие ісінде зара арым-атынасы болып табылады. Сз нерін, кркем дебиетті зін дебиет тарихы мен дебиеттану ылымында белгілі дрежеде оып йрену негізінде оушылара деби білім, адамгершілік, ізгілік ,имандылы, трбие беру мен білім-білік дадыларын алыптастыру задылытарын ашу-оны арастыратын басты мселесі.
дебиет пні жеке тланы, адамны рухани лемін, оны адамгершілігін, ойлауын, кіл-кй сезімін, тілін, шыармашылы рекет- бастауларын алыптастыруда ерекше орын алады.
дістемені даму тарихында, алыптасу рдісінде деби білім беру негізгі аида болып табылатын оу бадарламалары мен оулытар жасау мселелері, дебиет сабаын оытуды жетілдіру сияты мселелер дебиет пні рылымын райды.
дебиет пні оушы бойында биік эстетикалы таламды дамытуды, нер туындысындаы, табиаттаы, адамдар арым-атынасындаы йлесім мен семдікті танып а білуге, дрыс баалауа, серленуге, тере пайымдауа йретеді, сонымен бірге ол кркем дебиетке деген сйіспеншілікті, ынта-ыыласты оята отырып, оырман мдениетін алыптастырады.
дебиет пні оушыны нер туындысын тануда ажетті біліммен, біліктілік дадылармен аруландырып, онда кркем бейнені абылдауа ажетті сезім сергектігін, шыарманы мазмн мен тр бірлігінде, кркемдік ттастыа абылдай білуді; шыармада кескінделген мінездер сырын, шыарма идеясын, жаазушы позициясын шыарма арауына сйене отырып ашуды; зіндік ой толамында дербестік, идеялы-кркемдік ндылыы жоары туындыларды ана алайтын талампаздыты, кркем туындыларды салыстыра отырып, арастыра алу біліктерін алыптастыруды кздейді.
Осы негізде мектептегі аза дебиеті пні жеке тланы йлесімді дамуына ызмет атаратын негізгі эстетикалы пн деген тжырыма келеміз. оамны жне мдениетті даму згерістеріне сай дебиет пніні бадарламалары, оулытармен атар оны оыту дістемелігі де жетілдіріліп отырады жне ол алыптасан отанды рі лемдік тжірибеге негізделеді. дістеме е алдымен малімні шыармашылы рекетіні жйелі болуына ызмет ететіндіктен, ол дебиетші малімге жоары талаптар да ояды. «дебиетші малім е алдымен кркем сз сипатын ашатын задылытарды білуі керек. Сондай-а кркем туындыны талдауды ылыми дістемелерін жетік мегеруі ажет. деби шыармаларды талдауда малім мен оушы арасында бірлескен ебек, бірлескен шыармашылы, нерпазды орын алуа тиіс»,-дейді белгілі діскер малім .Бітібаева.
Сонымен оытушы жне оушыны оу рекетіндегі бірлестіктер мен дербестік сипаттарын, йымдастыру жолдарын арастыруа дістеме ылымы олда бар бай тжірибеге сйенеді жне оны таяу болашатаы даму баыттарын айындайды.
Ол баыттар:
- деби білімді саралауды жзеге асыру, бадарламаларды айта арап, тжырымдама негізінде батыл жаарту; V-ІХ сыныптарды негізгі базалы біліммен амтамасыз ететін базалы білім бадарламаларын, оушыны жеке сранысы мен мддесіне, ызыушылыы мен бейімділігіне арай екі жылды бадарламада сараланан толы орта білім дегейлерін амтамасыз ететін жарыспалы баадарламалар жасау;
- дебиетті оытуды гуманистік, адамгершілік-эстетикалы сарынын кшейту, саба рдісінде жазушы ктерген ізгілікті таылымды, негені ашуды, лтты дет-рып, салт-дстрлерді танытуды, сол арылы оушыны лтты рухани санасын алыптастыруды нысана тту;
- оушыны кркемдік-ассоциациялы, образды ойлануына, дебиетті нер табиатына сай ои білуіне, шыарманы идеялы-эстетикалы мн-маынасына тере бойлап, тебірене абылдауына, кейіпкер тадырына ортатасуына жадай жасап, стандарта сай білім, біліктілікпен аруландырып, оырман ретіндегі мдениетін ктеру;
- оытуды шыармашылы сипатын ктеру, оушыларды оу ебегіндегі ой дербестігін, оу-танымды абілеттерін дамытуды амтамасыз ету, саба тиімділігін арттыру нтижелігіне ол жеткізу;
- оытуды демократияландыру, сабата малім мен оушы арасында бірлескен масатты арым-атынас, субъект-субъект дрежесіндегі еркін диалог ахуалын туызу, натылы сынып жадайында деби білім нтижелігін амтамасыз ете алатын малім ізденісін олдау;
- дебиет пніні гуманитарлы циелдегі баса да пндермен, білім салаларымен пнаралы, пнішілік байланысын тиімді пайдалану, тіл мдениеті, шешендік нер, тіл дамыту бойынша тіл мен дебиетке орта бадарлама жасау;
- дебиет оулытарыны ,оу кітаптарыны мазмны, ылыми-дидактикалы негіздерін тбегейлі жасарту,оулытара білім беруді жаа технологиясын ендіру.
Бл баыттар жалпы білім беретін аза мектебіндегі деби-білім тжырымдамасыны негізгі станымдары. аза дебиетін оыту дістемесіні бл тжырымдамада крсетілген негізгі баыттары лемдік тжірибеге де сай келеді деуге болады.
«дебиетті оыту дістемесіні таяу болашатаы дамуы оу-трбие рдісін ізгілендіру, оытуды саралау, пндерді сондай-а жеке дістемелерді интеграциялануы, оыту дегейіні азіргі ылым, мдениетті даму дегейіне жаын келуі, вариативті бадарламаларды, сабатарды жаа технологияларын жасау, дебиетті оыту дістеріні жаа трлерін іздестіру болып табылады».
Отанды дістемелікті даму баыттарыны лемдік тжірибені даму баыттарымен ндес келуі егеменді елімізді білім дамуыны лемдік білім кеістігімен йлесімде болу тенденциясын басшылыа алады.

Баылау сратары:
1. дебиетті оыту дістемесі пніні масатын крсетііз.
2. дебиетті оыту дістемесін «Кркем тарихы», «мір оулыы» дрежесінде оып – йретуді зіндік ерекшелігі.
3. дебиетті мірмен байланыстыра оыту.
4. дебиетті оыту дістемесін баса пндермен байланыстыра оыту.

Пайдаланылатын дебиеттер:

1. Мемлекеттік білім стандарты. – А., 1998.
2. аза дебиетін оыту тжырымдамасы. – А., 1997.
3. аза дебиеті пні бойынша аза мектептеріне арналан бадарлама. V – IX, X – XI сыныптар, - А., 1999.
4. оыратбаев . дебиетті оыту методикасы. – А., Мектеп, 1985.
5. Кшімбаев А. аза дебиетін оыту методикасы. – А., Мектеп, 1969.
6. Ашолаов Т. Кркем шыармаа талдау жасау. А., Мектеп, 1993.
7. Бітібаева .дебиетті оыту дістемесі. – А., 1997.
8. Жмажанова Т. дебиеттен кластан тыс жмыстарды йымдастыруды ылыми - дістемелік негіздері. А., 1995.
9. ирабаев С. Мектеп жне аза дебиеті. – А., Мектеп, 1979.
10. Дайырова . Орта мектепте І.Жансгіров творчествосын оыту. – А., 1969.
11. алиев С. Мектепте .Мсірепов шыармаларын оыту жолдары. – А., 1974.
12. Манов М. Жас жне педагогикалы психология. – А., 1981.
13. Мапыров С. дебиеттен шыарма жмыстары. – А., 1981.
14. Бітібаева . дебиет сабаыны трлері мен лгілері. – А., 1994.
15. Жматаева Е. дебиетті оытуды кейбіп мселелері. – А., 1994.
16. Жмалиев . дебиет теориясы. – А., 1964.
17. абдолов З. дебиет теориясыны негіздері. – А., 1970.

2-дріс. аза дебиетін оыту дістемесіні ылым ретінде алыптасуы
1. азастандаы оыту жйесіне тікелей Ресейді отаршылы саясатыны сері. 19. екінші жартысындаы Троицк, Орда, Ырыз азанда аза мектептеріні ашылуы. 1876 жылы азан малімдер семинариясыны директоры Н.И.Ильминский сынысымен Ы.Алтынсаринні орыс алфавитімен ауылды мектептер ашуы. И.Гаспринский негізін салан лгідегі ждит мектептері, медреселік білім беру жйесі, оны прогресшіл жатары. Жалпы білім беруде дін сабатарымен бірге баса пндерді орын алуы; Ана тіліні здіксіз оу мселесіні крсетілуі, оу ралдарын жасауа баытталуы:
2. XX асырды басында азастанда мектеп ажетін теуді оу материалы ретінде орыс дебиеті шыармаларынан аудармаларды хрестоматиялы оулытар трінде берілуі: аза дебиеті пніні деби білім негіздері аза баспасзі «Айап» журналы «аза газетінде» крініс табуы. XX асырды бас кезіндегі азастанда мектептік білім жйесіні трлері: 1. Ерлер мен йелдер гимназиялары, училищелер, малімдер семинариялары. 2. алалы училищелер, приход училищелер, ауылды – болысты мектептер. 3. Ксіби оу мекемелері – малімдер семинариялары мен малімдер мектептері, ауыл шаруашылыы мектебі, фельдшерлік жне олнер мектебі, Ы.Алтынсаринні, аза хрестоматиясыны аза дебиеті пніні атасы, дебиеттік оулы жасаудаы алашы тжірибе деп баалануы; аза мектебі тжірибесінде оу дістемесін тыш енгізуі; Ы.Алтынсаринні лтты талам мен ізгілікті, озы адамзатты ндылытарды аза халыны да рухани игілігіне айналуын йлестіре білуі; орыс педагогтары К.Д.Ушинский, Л.Н.Толстой, И.Паульсон т.б тжірибелерімен байланыстылыы; Ы.Алтынсарин оулыында крініс табуыны маызы.
3. азаты аартушы – демократтарыны халы санасын оятуа осан тарихи лесі. Шоан, Абай, Шкрім А.Байтрсынов, С.Торайыров т.б. А.Байтрсыновты «ліппе» (1921) «Оу ралы» (1921) «дебиет танытыш» (1926) М.Жмабаевты «Сауатты бол» (1923) Ж.Аймауытлыны «Жаа ауыл» (1929) Б.Майлин, С.Манов «Колхоз – ауыл» (1930) атты оулытарымен т.б. оулы хрестоматияларды лтты дебиеттік мектепте жеке пн ретінде оытылуына тигізген сері.
4. а) 1917 – 1927 жылдары дебиет пніні кенестік идеологияны орнытырушы оамтану ралы ретінде оытылуы; ) 1928 – 1938 жылдары дебиетті тарихи - дебиеттік курс ретінде оытылу себептері; б) 1931 – 1932 жылдардаы БКП (б) орталы камитетіні деби білім беруді жетілдіру, арнайы бадарламалар арылы оу тиімділігін арттыру жніндегі аулылырыны маызы; дебиет оулыын жазу, оны тарихын зерттеуде М.уезов ебектері. Олар: 1927 жылы аза дебиеті тарихынан тыш зерттеу «дебиет тарихы» оулыы, 1930 жылы ересек жастар мектебіне арналан «Жеткіншек» оу ралы, «аза шаруа жастары мектебіне арналан бадарламасы» (1930) мнда аударма шыармаларды енгізілуі т.б. Отызыншы жылдарды екінші жартысындаы дебиетті оытуды дебиеттік оу, тарихи - дебиеттік курс ретінде жйеленуі; бадарламаларды мазмны.
5. 1939 – 1958, 1985 – 1990 жылдар. Білім беру жйесіндегі реформалар, бларды деби білім беру ісін жетілдіруге тигізген ыпалы:
р кезеде мектепке арналан жне жоары оу орындарына арналан дебиет пні бадарламалары мен оулытарын жасаудаы С.Сейфуллин, М.уезов, С.Манов, А.Кшімбаев, С.ирабаев, .Дойырова т.б. ебектері. 1990 – 2000 жылдардаы еліміздегі жалпы жне орта білім беру жйесіндегі тбегейлі згерістер «деби білім тжырымдамасы», .Р. орта білім мемлекеттік стандарты; (Алматы, 1988)
6. азастан лтты мектебі тжырымдамасы дниеге келді. лтты мектеп тжырымдамасы сынан болаша мектеп лгісі мен білім берудегі жаа жйені кеестік білім жйесінен айырмашылытары. деби білім мазмнын жаарту баытындаы жаа станымдар мен ндылытар; деби білім берудегі модульдік жйе, оны зіндік ерекшеліктері; ылыми - дістемелік басылымдарды малім біліктілігін арттырудаы рлі; дебиетті оытудаы жаа технологиялар жйесі; соы жылдардаы ылыми - дістемелік ізденістер т.б.
Бгінгі заман талабына сай апаратты – комуникациялы технологияны дамыту білім беру саясатыны ажырамас блігі екендігі; 2001- жылы «Білім жйесін апараттандыру тжырымдамасы бекітілуі».
Баылау жне тестілеу бадарламалары, апаратты анытама жйелері, электронды оулытар жне мультимедиялы бадарламалар. Білім беру жйесін компьютерлендіру, оу процесінде олдану мселелері. Білім жне ылым саласын апараттандыру білімді дамыту тжырымдамасыны басты баыттарыны бірі екендігі. дебиетті оыту дістемесіні тарихы
Кркем шыармаларды оушылара танытудаы алашы тжірибелер(1879-1940)

ылым атаулыны айсысыны болсын зіне тн дниеге келу, даму жолдары болады. аза дебиеті пні де сондай жолдардан тіп зіні алыптасу дуірін басынан кешірді. аза дебиеті пнін орта мектепте оыту проблемаларыны мерзімді баспасзде, педагогикалы жне дістемелік басылымдарда сз болуы, іргелі зерттеу жмысыны арауын рауы сияты крделі мселені тарихына арналан ебектер осы кнге дейін жазылан жо. Осыан орай аза дебиеті пніні ылым ретінде алыптасуына атсалысан алым-діскерлерімізді ой-пікірлеріне діл баа беру ажеттігі туындайды. аза дебиеті пніні орта мектептерде оытылуы тарихыны жасалуы оны р кезедері арасындаы зады байланыстарды ашып, дістемелік ойды бірте-бірте тередей, кемелдене тскенін айындап береді. лтты дебиеті оыту пні ретінде мектеп бадарламасына егізу, деби білімні мазмнын айыдау, аза дебиетін шкірттерге мегертуді тиімді жолдарын ылыми трде негіздеп беру мселелері бір айды немесе бір жылды жемісі емес. аза дебиетіні пн болып оытылуыны жадайын зерттеп, оны білім мазмны айыдау, оулытар мен бадарламалар жасау сияты міндеттер ала ойылды, сол себепті ылыми экспедициялар рылды. ВКП(б) Орталы Комитетіні 1932 жылы 25 августе абылданан «Бастауыш жне орта мектептерді оу программасы мен жмыс режимі туралы» аулысы осыан сйкес аза АССР Орталы Атару комитеті мен Халы Комиссарлар Советі абылдаан аулы, ВКП (б) Орталы Камитетіні 1933 жылы абылданан «Бастауыш жне орта мектептерді оулытары туралы» аулысы республикада халы аарту ісіні жадана тсуіне игі ыпалын тигізді. Партиялы жне мемлекеттік жаттар ылыми негізделген траты бадарламалар мен оулытар жасау, оушыларды материалистік кзарасын алыптастыратын білімдер жуйесін, яни пн рамы мен мазмнын айындау міндетін ойды. Алайда аза дебиеті пні бойынша бадарламалар мен оулытар жазу, деби білім рылымы мен мазмнын белгілеу оайа тскен жо.
аза дебиетіні пн ретіндегі жолы 1930 жылдардан басталады десек, одан бергі ылыми жарты асырдан астам уаытта аншама крделі шешілгенін айын пайымдаймыз. Бадарламалар мен оулытар жасаудаы тжірибені болмауы, дебиетті, оны тоериясы мен оыту дістемесін жасы білетін мамандарды аздыы осы баыттаы жмыста кптеген иындытар туызды. 1939-1940 жылын аза дебиетіні пн ретінде алыптасан мерзімі деп санаймыз. Ойынымызды тжырымдай келе айтарымыз, Ыбырай Алтынсарин ашан аза мектептерінен бастап оытыла бастаан дебиет пні 1927 жыла дейін жеке пн болып саналмады, ол оамтану пніні рамына енгізіліп отыр.
Тарихи деректерге сйене отырып аза дебиеті пніні мектепте пн болып алыптасуы мектеп тарихымен бтіндей сабатас мселе екендігіне кз жеткізуге болады. Пнні бастапы алыптасу кезеінде мектеп сраныс кзі ызметін атарды. «азастанда он сегізінші асырды аяында аза балалары шін мемлекет зырына арасты мектептер пайда бола бастады. Атап айтанда, 1789 жылы Орынборда мешіт жанынан мектеп ашылса, келесі адам 1825 жылы Орынбор аласында Неплюев кадет корпусы, 1825 жылы Омск кадет корпусы, 1841 жылы Ішкі Бкей Ордасында Жгір хан ашан аза мектебі ашылып, оларда аза балалары абылданатын болды.
ХІХ асырды екінші жартысында 1861 жылдан бастап орыс-аза мектептері Троицкіде, Торайда, Ырызда, азанда, Перовскіде йымдастырылды. 1876 жылы аза малімдер семинариясыны директоры Н.И.Ильминский идеясы бойынша азатарды орыс алфавиті кмегіменоыту ола алынып, бл жмыса Торай облысы мектептеріні инспекторы болып таайындалан Ы.Алтынсарин тартылды.
Ы.Алтынсарин орыс сауатын оытатын бірнеше ауылды мектептер ашты.
Жалпы ХІХ асырды екінші жартысында, ХХ асырды бас кезінде азастанда мектепті білім жйесі мынадай еді:
1. Орта оу мекемелері – ерлер мен йелдер гимназиялары, жылды училищелер, малімдер семинариялары.
2. Бастауыш оу мектептері- алалы училищелер, орыс-аза жне орыс-туземдік мектептер мен училищелер, ауылды-болысты мектептер, бастапы сауаттылы беретін мектептер.
3. Ксіби оу мекемелері-малімдер семинариялары мен малімдер мектептері, ауыл шаруашылыы мектебі, фельдшердік мектеп жне олнер мектебі.
Бл мектептерді саны, рине кп емес еді.
1898 жыла арай 730 бастауыш мектеп , оны ішінде 262 діни мектеп болан. Оларда бкіл азастан территориясындаы мектеп жасындаы балаларды барлы саныны 93,9%-ы амтылан, ал оны ішінде аза лты балаларын атап крсетсе, бл крсеткіш лая тседі», - дейді Т.Тжібаев.
Т.Тжібаевты монографиялы зерттеуінен бл деректерді келтіру себебіміз, біріншіден, аза балаларыны саны ол мектептерде те аз боланын ,екінші, аталан мектептерде оу орыс тілінде (негізінен) жргізілгеніне жне аза балаларын орысша бастапы сауаттылыа яни тілмашты іске жарайтындай дегейіне баытталып жргізілгеніне кіл аудару еді. Оларда жалпы білім беру, соны ішінде математика, табиаттану ілімдері арастырылан.
Бл мектептерде орыс тілінде оып жазу, арифметика дадылары, діни оу сияты пндер оытылан, оны оу-материалды базасы нашар, аржыландыруы те анааттанысыз жадайда болан, ол оыту дегейіні тіптен нашарлыын 1882 жылы Тркістан лкесіне халы училищелеріні бас инспекторы Забелинні «Баса лттара білім беру ісіні дамуы мен нтижесіні шектентыс тмендегі сатыда транына мені кзім жетті»,-деп жазанымен сипаттауа болады. Ал ішкі Орда халы училищелеріні инспекторыН.Леванов мектептерде оу ралдарыны жотыын жаза келіп, балалар орысша оып, жазуды те нашар мегергенін жне толы сауаттылыты, белгілі дрежеде дамыту туралы бл мектептерде сз озау да ммкін еместігін айтады.
Міне, отар елдердегі халыа білім беруді осындай жадайында, боданды шектеушілікті соншалыты саяси жне рухани тзгісіз жадайында аза балалары шін аза тілінде алашы оулы «ырыз хрестоматиясы» (аза хрестоматиясын) жазып, баспадан шыарып, оны мектеп тжірибесіне енгізуі Ы.Алтынсарин тарапынан тарихи бастама болды, бл аза дебиеті лгілерін мектепте оытуды алашы адамы еді. Ы.Алтынсарин тыш аза оулыын неге хрестоматия трінде жазуды тадап алан деген сра тууы ммкін.
ХІХ асырды екінші жартысында Ресей педагогтары арасындапнді оытуды негізгі масаты- мектептен алып шыатын апараттар беру емес, жалпы іскерлікті алыптастыру, атап айтанда ,ойлау, сйлеу, жмыс абілеті, тртіптілік дадыларын бірінші кезекке машытандыру деген пікір стем болды. Ол пікірді станушыларды ой-ниеті кейін тез мытылады немесе мірде тіптен пайдаланылмайды, ал логикалыб ойлау, жаа жадайлара тез бейімдей білу, сйлеу жне жазу, жмыс істей білу іскерліктері барлы жерлерде керек болады, олар рі рашан мыт болмайды- деп тсінген. Сол себептен де мектепте жалпы дадалара айрыша мн беріліп,,оу ралдары негізінен хрестоматиялы сипатта жасалынан болатын.
ХХ асырды бас кезінде бастауыш училищелері (мектептері) шін растырылан деби оулытарды хрестоматиялы трде боланын осындай стем педагогикалы идеяны ыпалы деп тсінуге болады. Сонымен атар бл оулы бастауыш оу сатысыны арналан еді.
Ы.Алтынсарин Торай, Ырыз, Аттбе, Николаев уездерінде уездік екі класты мектептер ашады, бларды кейінгі екеуінде тек аза балалары оыды, кейін Брте, араба, Обаан, Жетіара, аратоай болыстарында да осындай мектептер1881 жылы Омбы аласынан азаты тыш оытушылар мектебі ашылан. Ы.Алтынсарин зі ашан жаа мектептерді жмысына ждрыс баыт беріп, немі кмек крсетіп отыратын рухани басшысы да болды. зіні бір хатында «олара» (мектеп жастарына) адамгершілік жаынан сер етуге де бар кшімді салып отырмын»,- деп жазды Ыбырай.
Ы.Алтынсарин зіні аартушылы идеяларын халыа кеінен жеткізу масатымен жаа мектептерді аншама кп ашанымен, бкіл аза балаларын толы амти алмайтынына кзі жетіп, жаа оулысыз бл мектептерде де кткен нтижелерге ол жетпейтінін байады. Олар шін ендігі жерде оулы жасауа кірісіп, 1876-1879 жылдары бл масатына да жетіп, 1879 жылы Орынборда «ырыз (аза) хрестоматиясы атты оулы жазып, баспадан шыарады.
азаты алашы оулыы шыан арсада азастанда аза тілінде оулыты болмаанынан Ы.Алтынсаринні з жазаны да хабардар етеді.
аза халыны сауатсыздыынан, аза тілінде басылан бірде-бір кітапты жотыынан оу орындарыны малімдері аза балаларын оытанда, амалсыздан аза тіліні орнына татар тілін пайдаланып жр. Сондытан шкірттерге амалсыздан татар тілінен ешандай кемдігі жо ана тілін тастап, татар тілін йренуге тура келеді.
Екінші жаынан татарды кітап тілі араб, парсы сздеріне толан, сол себепті ол сауатсыз азатара тсініксіз. Бл тілде басылып шыан кітаптарды брі де тек дін туралы жазылан кітаптар, сондытан олар осы жаынан алып араанда, дниелі масаттарды кздейтін орыс-аза мектептерінде пайдалану шін олайсыз»- деп жазды ол.
лы аартушыны халыны сауатсыздыы шін кйзеле отырып перзенттік сезімінен туан, лкен кінішпен айтылан бл сз, оны оулы жазуына трткі болан еді.
Мндаы масаты туралы ол таы да былай деп жазды:
«Бл кітапты растыранда мен біріншіден, осы бізді ана тілімізде тыш рет шыалы отыран жалыз кітапты орыс-аза мектептерінде трбиеленіп жрген аза балаларына оу кітабы болу жаын, сонымен атар жалпы халыты оуына жарайтын кітап болу жаын кздедім».
Хрестоматия орыс рпімен басылып шыты. Ол туралы: «бл шыаран кітабіміз кздеген масатпен сйкес болып, орысты ылыми кітаптарын пайдалана білуге тікелей жол салып беру шін жне сол орыс кітаптарына маынасы жаынан да,рпі жаынан да айшы келмеуін кздеп, орыс рпімен бастыранды олайлы деп тапты»- деп жазды авторды зі.
Ы.Алтынсаринні аза дебиеті лгілерін енгізіп алаш жазан аза оулыыны дниеге келу себебіні зі біріншіден, аза балалары шін оны зі ашып йымдастыран мектептерді ажеттігінен, сранысынан туан еді.
Ы.Алтынсаринге дейін деби мазмндаы аза оулыы былай трсын, таза аза тілінде оытатын мектепті де болмаанын жоарыда келтірген едік. Ондаы масат азаша деби оулы жазуа оамды сранысты болмаанын дйектеу еді. Ендігі жерде Ы.Алтынсарин екі бірдей маызды, ажетті тарихи бастама жасады:
а) аза тіліндегі оулыты ажет еткен таза, аза мектептерін ашты;
) ашылан аза мектептеріні сранысын анааттандырды, алашы оулы жасап шыарды.
Ы.Алтынсарин зі бастаан лы істі жаласы зілмеуін алады жне солай болатынына сенгендіктен де оны тарихи маызына те зор мн берген болатын.
«Мазмны балаларды білімін ктеретін, таырыбы оларды ызытыратын кітаптарды асыпай, біра алан баыттан айтпай, аза з тілінде шыара беру керек»,* деп жазды Ы.Алтынсарин.
«аза хрестоматиясы» аза дебиеті пніні атасы, дебиет оулыын жасаудаы алашы тжірибе деп бааланады. Басталан іс зіліп алмай, ыбырай оулыы лгісінде аза тілінде деби мазмндаы оулытарды шыып, бгінгі ксіби педагогикалы сападаы дебиет пніне ласуымен штасты.
«аза хрестоматиясы» кейін біраз ысартылып 1889,1896,1899 жылдары «Махтуба» деген атпен, араб алфавитімен басылды.
«Махтуба» арабша «хаттар» деген маынада 1906 жылы А.Васильев редакциясымен едуір толытырылып, орыс алфавитімен айта жарияланды.
Кітапты рылымы жнінде «Сз басында» Ы.Алтынсарин былай деп жазды:
Бл басылып отыран бірінші кітаптаы маалалар мынадай таырыптара блінеді:
1. Балалар мірінен алынан гімелер. Блар трлі орыс хрестоматияларынан, кбінесе, М.Паульсонны хрестоматиясынан алынды.
2. р трлі жинатардаы адамдар мірінен алынан гіелер.
3. аза аындарыны е жасы ле*жырларынан зінді.
4. азаты маал-мтелдері.
Ы.Алтынсарин оулыында балаларды азаты деби мраларымен ана таныстыруды масат етпеген, ол кітапты баса дебиет лгілерімен де амтамасыз еткен.
Ол адамзатты игілікті озы ндылытарыны аза ауымыны да рухани игілігіне айналуын армандаан, лемдік ауымдастыты асауды кемегерлікпен мдени инетеграцияны сезіне білген.
Ы.Алтынсарин аударан, Л.Н.Толстой, К.Д.Ушинский, И.Паульсон т.б. педагогтарды шыармашылы тжірибесінде бар былысты кейбірі «аза хрестоматиясыны» басылымдарына енгізіліп отырады. Атап айтанда йгілі «Азбуканы» авторы Л.Н.Толстой оулы растыранда таза дидактикалы масатта балалара арнап лем дебиетіні лгілерін срыптап деген.
.Дербісалин зерттеуі бойынша «аза хрестоматиясына» енген шыармаларды отыздан астамыны тпнсасы табылан.
«Ы.Алтынсарин жасспірімдерге адамгершілік рухта трбие бере алатын ебектерді ана аударды жне осы аудармалары арылы оны андай натылы трбие мселелеріне кіл блгендігін де біле аламыз. Аартушы аудармаларыны негізгі таырыптары ебек, адамды сйе білу, кішіпейілдік, арапайымдылы, лкенді сыйлау, жолдасты адірлеу т.б.болды. Бл мселелер Алтынсаринні педагогикалы идеяларыны озы сипатын танытады», деген .Дербісалинні пікірінн Алтынсаринні лтты талам мен адамзатты ндылытарды йлестіре білген, жоары мдениетті, аса білімді педагог боланын аарамыз.
Алтынсаринні зі бл істе кп ебектенгені айтады. «Бл кітапта келтірген гімелерді азатар шін намды болуы жаын кздедім. Сондытан бл кітапа енгізілетін гімелерді тергенде кп иыншылытара кездестім, рбір мааланы р жаынан ойлап барып осу керек болды», - дейді. Алайда Алтынсарин орыс тіліндегі мтін-дерді жнсіз азаыландыра бермеген, оларды тпнсадаы стильдік ерекшеліктері мен оиа тартысына байланысты барлы асиеттерін толы сатай аударан.
Ы.Алтынсарин «аза хрестоматиясында» халыны дебиетін мдени мра ретінде тани білді, оны жинап бастыруа талаптанып «Хрестоматиясыны» екінші кітабында азаты тл гіме, аыздарына кеірек орын беруді ойластыран.
Ы.Алтынсарин «аза хрстоматиясына » енгізген ауыз дебиеті лгілерін трт трге бліп арауа болады: аыз гімелер – «Лпан кім», «Таза бла», «Жиренше шешен» т.б ертегілер – «ара батыр», «Тазша бала» т.б.; эпосты шыармалар – «обыланды» жне баса да жырлардан зінділер, маалдар мен мтелдер, жалпы саны – 69.
Осылара оса сол кездегі аза ншілері мен жыршылары шыаран кейбір ле, айтыстарды да кездестіруге болады.
Ы.Алтынсаринні оулыында зі жазан ыса да негелі гіме, ледер бар: «Кел, балалар, оылы!», «нер- білім бар жрттар» сияты ледерінде оу-нерге шаырса, «ыпша Сейтл», «Киіз й мен ааш й» гімелерінде отырышылы мдениетті кркем уаыздайды. Ы.Алтынсаринні гіме, ле сияты шаын клемді туындылара кбірек кіл аударып жазандаы масаты сол кездегі жаппай сауатсызды жадайында білім есігін жаа ашан аза балаларыны оып мегеруіне дидактикалы трыдан сынан жеілдік деп арауы еді. Оны гімелері, ледері шын мнінде з заманында оулы дрежесінде ызмет етті.
Ы.Алтынсарин «аза хрестоматиясында» жне баса да маалалары мен хаттарында аза мектебі тжірибесінде оу дістемесін тыш рет енгізді.дістемелік жйесі 4 буыннан трады:
1) материалдарды оуа балаларды жас ерекшеліктеріне, педагогикалы прогресшіл талаптара сай срыптап енгізу;
2) материалды орналасу, берілу тртібі оны трбиелік-негелік мндерінен тууы керек жне ол оушылара оыту дістемесін алашы болып сз етеді.
3) оушыны материалды мегеруде кіл аударатын мселелері;
4) оытушыны рекеттері.
рине, Ы.Алтынсарин дістеме туралы айтанда белгілі бір оу бадарламасына сйенді деп айта алмаймыз. Ол кезде оулы мазмны мен оытуды масат-мазмнын айындайтын бадарлама жо еді. Ы.Алтынсарин мселені бадарлама жасаудан емес, хрестоматия раудан бастады жне оны хрестоматиясы ауыз дебиетіні, белгілі аындар ледеріні лемдік дебиет лгілерінен растырылан, сонымен бірге зіне дейінгі хрестоматия жасауды классикалы тжірибесін мегеріп барып растырылан оулы ралы болды, аза педагогикасы, аза оу дістемесі, аза оулыыны бастапы тжірибесі болды.
Ы.Алтынсариннен басталан аза педагогикасыны желісіндегі ірі тла – лы Абай еді.
Абайды аартушылы ойлары туралы Т.Тжібаев: «Ол не туралы жазса да, рдайым халы аарту жнінде, халыа негелі трбие беру жнінде айтады» - деп тжырымдаса, ал крнекті педагог .Сембаев Абай ара сздері арнайы педагогикалы ебек боланымен, онда дидактикалы рдістер негіздері бар екендігіне назар аударады.
«Абай оу процесін йымдастыруды тиімді дидактикалы принциптерін сынды. Онда тілетін материалды біртіндеп крделендіру, белгілі нрседен белгісізге кшу, крнекті ралдарды жне ра жаттау емес, здігімен ойлануа, тсінуге септігі тиетін нанымды длелдерді пайдалану сияты крделі сыныстары бар» -деп жазды.
Оу пндерінін жетекші пндік критерийлеріні бірі оны білім мазмныны трбиелік,негелік мні болса, аза дебиеті пніні білім мазмныны негізгі рамдас блігі ауыз дебиеті зіні трбиелік, негелік мазмнымен пндік сипаттауды осы негізгі элементтерін бойына сіірген. Бл трыдан аланда пндік бастауды бір саласы ауыз дебиеті отаншылды, перзенттік сезімге ндеуімен, дниетанымды мазмнымен, асырлар бойында рпатан-рпаа рухани азынаны жеткізген тарихи-шежірелік білімімен ауызекі мектеп ызметін атарып келді. Бгінгі ылым оны «халы педагогикасы» деп атап, дербес ылым саласы ретінде дйекті зерттеп,(.Жарыбаев, С.Калиев т.б.) ауыз дебиетіні лтты педагогиканы бір ралы боланын танып отыр.
Міне, сол дебиет халыты ауызекі мектептен, Ы.Алтынсаринні «аза хрестоматиясынан» бастап оулы трінде заттанып, білім мазмныны рамдас блігі ретінде мектептердегі кркем дебиет туындыларына, аударма ебектерге енгізіле бастады.
Бл процесс ХХ асырды бас кезінде азастанда демократиялы аартушылы озалысты даму арсаында біршама арынды жрді.
Сол кездегі баспадан шыан оулытарды екі баытта боланы байалады. Бірінші баыттаысы ттенше оу мектептеріне арналан оулытар еді: Н.Нрбайлы «азаша ліппе» (1910 ж.,Уфа), Е.Закариялы «аза ліппесі»,(1910 ж.,аза), М.Малдыбаев «азаша жаа ліппе», (Уфа,1912 ж.), бл оулытар мсылманды-имандылы сипатта болды.
Екінші баыттаысы Ы.Алтынсаринні «аза хрестоматиясы» лгісін станан оулытар еді: С.Кбеев «лгі тржіме»,1910 ж.(Крылов мысалдарыны азаша аудармасы), О.Алмасов, Т.Мендешев, К.Бейсембаев ауылды мектептерге арнап орыс мектептері хрестоматияларын аударып бастырады. Соны ішінде М.Ронгинскийді жинаан деби материалдарыны азаша аудармасы да болан.
Н.И.Ильминскийді жйесі бойынша абылданан 1870 жылы Халы аарту министрлігіні лтты мектептер туралы бірінші заы бойынша барлы лтты мектептер орыс емес лт балаларыны орыс тілін мегеру дрежесіне арай 3 категорияа блінеді. Бірінші категория мектептерінде орыс тілін мегергенше алашы жылы орыс рпімен басылан оулытар бойынша ана тілінде оуа рсат етілді. Екінші категория мектептерінде оу орыс тілінде жргізілді. Алайда ондаы малімдер жергілікті лттарды тілін білуге міндетті болды.
Ана тілін орыс тілін мегергенге дейін ауызекі тсіндіру шін ана олдануа рсат етілді.
шінші категориядаы мектептерде оу тек орыс тілінде ана жргізілді, ана тілін олдануа рсат етілмеді. лтты мектептерді орыстандыру саясаты здіксіз кшейтіліп отырылды. Брыны ережедегі ауылды бастауыш мектептерді алашы екі жылында ана ана тіліндегі оулы бойынша оытуа немесе оны ауызша тсіндіруге ана олдануа рсат етілді.
Ткеріске дейінгі орыс-аза мектептері р трлі типті болды жне олардаы оу мерзімдері де блекше болды. р округа (Астрахань губерниясы,Далалы генерал-губернаторлы, Тркістан генерал-губернаторлы т.б. округтер) орыс-аза мектептері шін р трлі зіндік ерекше ережелер болды.
Орыс-аза мектептерінде тек Ресейдегі баспадан шыан оулытарды ана пайдалануа болатын еді. Оларды ішінде негізінен деби материалдар орыс дебиетінен аударылан аудармалар жне аза деби мраларыны лгілерінен растырылан оулытар болды. Мысалы: Ы.Алтынсаринні «ырыздарды (азатарды) орыс тіліне йретудегі бастапы жетекші рал «аза хрестоматиясы» аза тілінде басылды; орыс тілінде (материалды жергілікті лт тіліне аударып оыту міндеттелді) А.С.Алекторовты «Русско-киргизская азбукасы», В.Васильевті «Букварь для киргиз» деп аталатын оулытары пайдаланылды, кейбір мектептер К.Д.Ушинский, Л.Н.Толстойды, Н.А.Бобровжиковты, А.П.Вахтеровты, Д.И.Тихомировты осы тектес оулы ралдары дары креді. Онда негізінен деби материалдар жинаталан. Сонымен бірге ХХ асырды бас кезінде азастанда аза балалары шін 2-3 жылды ауылды мектептер, 1 класты 4 жыл оитын орыс-аза мектептері, 6 жыл оитын екі класты орыс-аза училищелері ашылды.
Ал оларды оулытар мен жне оушылармен амтамасыз ету де иындай тседі. Осы кезде мектеп инспекторлыы жмысында екі ана аза болды. Олар- Алтынсарин (1876 ) мен .Балынбаевтар (1906 ) жылы болды.
Дстрлі мсылман мектептрінен баса ХХ асырды бас кезінде азастанда татар жазушысы И.Гаспринскийді негізін салан лгідегі ждит мектептері ашыла бастады.
Тркістан, Атбе, Жаркент, Верный, аза т.б. алалардаы бл мектептерді дстрлі ескі тсілдік мсылман мектебінен айырмасы- мнда мсылман ілімімен бірге жалпы білім беру кзделді. Мселен, Мамановтар мен Трысбековтерді жаа дістік мектебіні оу жоспарында дін сабатарыны бес трі, жалпы білім беретін пндерді 8 трі болан. Оны ішінде ана тілін яни аза тілін барлы бес жыл бойында здіксіз оу крсетілген. Бл жоспар аздаан згешеліктері болмаса, сол кездегі баса да жаа тсілдік мектептерге тн болан. Жаа тсілдік мектепті тез тарауы жаа оу ралдарын жасауды ажет етті.
Сйтіп ХІХ асырды аяы мен ХХ асырды бас кезінде азастан мектептерін ажетін теу масатында оу материалы ретінде орыс дебиеті шыармаларынан аудармалар аза деби мралары лгісіндегі хрестоматиялы оулытар трінде беріле бастайды. Блар лі ылыми-педагогикалы жйеден алыс болса да, сз жо дебиет пні оулыыны алашы ізденістерден туан лгі нсалары еді, олар кейінде пайда болан дебиеттік оулытар жасау жолындаы тжірибе ретінде де маызды болып табылан деби білімні мазмнын руды бастамасы болды.
аза дебиеті пніні деби –білім негіздері, дістемелік ой-санасы ХХ асырды бас кезіндегі аза баспасз беттерінде тарихи-леуметтік ажеттілікті тілі негізінде оамды пікірде крініп рылып жатты.
«Айап» журналы, «аза» газеттері аартушылы идеялар крігі болды. Мселен, «Айап» журналы оулытар, ле кітаптары аза тілін тазалыы, басылып шыан халы ауыз дебиеті жинатары туралы рецензия, сын маалаларды кптеп жариялады, бны зі деби-теориялы ой-пікір алыптастыруда жетекші станым болды.
Журналды айрыша кіл аударан мселелеріні бірі- аза тіліндегі оулытара талап-тілекті кшейтілуі еді. ХХ асырды бас кезінде аза тілінде жары крген М.Нрбаевты «азаша ліппе», «алия» медресесі шкірттері шыаран «ліпп» яки тте оу, .ожыовты «ліппе», А.Байтрсыновты «Оу ралы», М.Малдыбаевты «азаша е жаа ліппе» атты оулытары жан-жаты талыланды. Оулытарды педагогикалы сипаты балалара тсінікті жазылу трысынан бааланды, таза аза тілінде талап етілді. Ы.Алтынсаринні «аза хрестоматиясын» лгіге сына отырып, олар прогресшіл озы-лемдік сыншылды-ылымды ой-пікірмен сабатасып жатты. Жалпы аза мдениетіні даму тарихындаы сияты аза дебиеті дістемесіні бастауларыны алыптасуына ХХ асырды бас кезінде елеулі ызмет атаран аайынды Каримов баспаханасында, осыан ндес оу ралдары жары крді. Мселен, 1913-1914 жылдары сол азан аласындаы аайынды Каримов баспаханасынан кптеген педагогикалы жарияланымдар шыан. Соны ішінде Омар арашевті «Бала тлпар», «Аа тлпар»; Иманали Бейсенлыны «дебиет рнегі», Тайыр Жомартбаев «Балалара жеміс», Кенжеали Абдоллалы Сыралинні «аза балаларына жрдем», Ахмет Байтрсыновты «ліппе» т.б. жазан оулытар болан.
ХХ асырды 20-30 жылдарында азастанда Совет кіметін орнату, орныу процесіні крделілігі, соан байланысты халы аарту жйесіндегі иындытар, деби жне мдени мралара, лтты рухани азынаа тбірімен баса да кзарас салдарынан туан дебиет тарихын срыптау ,деби німдер беру ісіндегі лшемдер былмалылыы сияты саяси-экономикалы, леуметтік дадарыс-кйзелістері серінен дебиет пніні пн ретінде алыптасы кезеі де кешедеді. Мектептегі сабатар аты белгілі, тапты позициясын кімшіліктер аны деп тапан аздаан аындарды жекелеген ледерін оытумен шектелді. Бл гімеге кіл аударып отыранымыз- тарихи жолымызды айбаттау немесе айыптау емес, зерттеу мселесі аза дебиеті пніні алыптасу процесіні тарихи негізін айындау ниетінен туып отыр. Ал тарихты ешкім де мойындамай, елемей те алмайды, керіснше тарих-алдаы дамуды ілгерілеу баытында бадар болып тратын теміразы болып табылады. 1920 жылы 26 августа (тамыз) Бкілроссиялы Орталы Атару Комитеті мен РСФСР Халы Комиссарлары Советіні РСФСО рамында аза Автономиялы Советтік Социалистік Республикасын ру туралы аулысы абылданды. Ендігі жерде азастандаы Халы аарту ісі де, мектептердегі оу-трбие ісі&nbs