Абайды аын шкірттері 5 страница

 

 

ліппе– сауат ашу оулыы. Араб ліпбиіні алиф жне би деген екі рпінен ралан. 19 – 20 асырларда ліппелер араб жне орыс ліпбиімен жазылды.А.Байтрсыновты oу ралы (1912), Жаа ліпбиі (1926) з заманына лайы ліппе жасауды озы лгісі болды.

Тарихы[деу]

Сауат ашу азастанда сан асыр бойы араб ліпбиі арылы жргізілді. 19 — 20 асырларда оу-аарту саласыны 2 трлі баытта болуына байланысты (медреселер, орыс-аза мектептері) ліппелер де араб жне орыс ліпбиімен жазылды. азаты тыш аартушысы, педагог Ы.Алтынсаринні “аза хрестоматиясы” (Орынбор,1864), “азатара орыс тілін йретуді бастауыш ралы” (Орынбор, 1871) оулытары тыш рет орыс ліпбиімен жары крді. Алайда “аза хрестоматиясы” сауат ашуа арналан ліппе емес, оу мен жазуды мегерген балаларды алан білімі мен дниетанымын дамытуды кздейтін оулы етеді. Бдан кейін А. Е. Алекторовты “К мудрости ступенька. Азбука для учеников начальных русско-казахских школ” (1891), А. В. Васильевті “Букварь для киргизских школ” (1912) сияты таы баса ліппелер жары крді. Олар екі блімнен (азаша жне орысша) трды. Оны авторлары К. Д. Ушинскийді баса лт балалары орыс тілін саналы мегеру шін зіні ана тілінде сауат ашуы ажет деген аидасын станды. Біра олданылан ліппелер аза тіліні дыбысты ерекшеліктерін тгел бере алмады.20 асырды басында халыны сол кездегі тадырына ой жіберіп, болашаын парасатпен бадарлай алатын аза зиялылар ауымы сіп-жетілді. Олар халыты сауаттандырып, ркениетті ел атарына осуа кш салды. Тркі зиялыларын біріктірген “Ждитшілер йымыны” бір топ мшелері аза мектептері шін жаа оулытар жазды. аза балаларын оу мен жазуа тте жолмен йретуді кздеді. М. Нрбаевты “ліппесі” (Уфа, 1910), З. Ералилыны “аза ліппесі” (азан,1910), М. Малдыбаев пен Ж. Адамасовты “азаша е жаа ліппесі” (азан, 1912),К. Сыралинні “азаша ліппе кітабы” (азан, 1913) таы баса осындай серпелістен туан алашы оулытар еді. Алайда бл аталан оулытар ке олданыс таба алмады. Ал лама алым А. Байтрсыновты жаа ліпби (тте жазу) лгісімен жазылан. “Оу ралы” (Орынбор, 1912) аза мектептеріні ліппеге деген сранысына толы жауап берді. Онда шкірттерді сздік орын барынша сауат ашу масатына тиімді пайдалану масаты кзделді. аза тіліндегі сздерді дыбысталу састытары мен ерекшеліктері ескерілген тымды діс олданылды. Сондай-а бір дыбысы ана згерген сздерді маыналарын ажырату арылы сзді маынасын натылау, олдану дадысы алыптастырылды. Ана тілімізді бай сздік оры, сздерді олданылу ерекшеліктері арастырылды.1925 жылы А. Байтрсынов дістемелік жаалытарды ескере отырып, аза бастауыш мектептеріне арналан “Жаа ліп-биді” (ызылорда 1927) сынды. Оулы з заманына лайы “ліппе” жасау ісіні озы лгісі болды. ліппеде сауат ашумен бірге балаларды ойы мен тілін дамыту, байланыстырылып сйлеу дадыларын жоары дегейде алыптастыру мселелері дидактикалы жне дістемелік трыдан жетік шешімін тапты. “Жаа ліп-биге”: а) баланы з атынан баяндалатын мектеп мірі жайлы гімелер, ) балаларды адамгершілікке, ізгілікке, тазалыа трбиелейтін гімелер мол енгізілді. Жалпы А. Байтрсынов отанды білім беру ісі тарихында оушыларды ойы мен байланыстырып сйлеуін дамыту жмысына зор мн берген, осы масата жетуді жолын наты тжірибе жзінде длелдеген алашы аза алымы болды. Саяси себептерді салдарынан “Жаа ліп-би” 20-жылдарды аяына дейін ана олданылды. Мнан кейін Т. Шонановты “Жаалы” (ліппе, ызылорда, 1929) жне Т. Шонанов пен М. Жолдыбаевты “Жаа арна” (ызылорда, 1927) ліппелері жары крді. 30-жылдарды басында жалпыа бірдей міндеттібастауыш білім беру жніндегі кіметті аулы-аралары Кеес Одаыны аумаындаы мектеп оулытарыны мазмны мен рылымы біртекті болуын ата баылауа алды. Осы себеппен алашыда латын ліпбиімен, кейін кирилл ліпбиімен жары крген С. Кеесбаевты ліппесі орыс мектептеріндегі “Буквара” тым сас болды. Бл ліппе жиырма жыла жуы бірнеше рпаты сауатын ашты. 1952 — 63 жылдары аралыында авторлар тобы (С. Кеесбаев, Н. Миршанов, . Байділдин, . Бегалиев) растыран, 12 басылымы жары крген. ліппе аза білім беру жйесіні сауат ашу тарихында елеулі із алдырды. дістемелік ебектерде “Н. Миршанов ліппесі” деп аталан бл ліппе сауат ашуды дыбысты талдау-жинатау дісімен жазылды жне сауат ашу жмысын ылыми жйелеп, кезе-кезеге блген, оны р кезеінде жзеге асырылатын масаттар мен міндеттерді айын белгілеген оулы болды. ліппелерді кезедік саяси-оамды згерістерге сйкестігі, саяси идеялара жауап беретіндігі ескерілетіндіктен, олар жиі алмастырылды. 1964 жылы “Н. Миршанов ліппені” орнына М. Трежанов пен З. йтенованы ліппесі сынылды. Біра оулыта саяси сірелікке кбірек мн берілуіне, тіл дамытуа арналан мтіндерді тапшы болуына байланысты ліппе трт жылдан кейін олданыстан шыып алды.1967 жылы жары крген жаа ліппені жазылуына (авторлары З. Трежанова,М. Трежанова,М. Жбанова) сауат ашу кезеіні 6 айдан 3 айа дейін ысартылуы себепші болды.^[1] ліппе мазмнын жааша руа аза тілі, фонетика ылымыны, педагогика, психология, ылымдарыны соы табыстары негіз болды. 1984 жылы Кеес Одаы мектептерінде алты жастан бастап оытуа кшу оулытарды жаа кешенін зірлеуді ажет етті. Сауат ашу кезеін бір жыл бойы жргізуге есептелген ліппе (авторы Ш. уелбаев) екі жыл ана олданыста болды. ліппеде алты жастаы балаларды физиология, психология абылдау ерекшеліктерін ескермеу, грамматика ымдарды ерте бастан йретуге уестену сауат ашу жмысына едуір иынды келтірді. Сондытан 1986 жылы толытырылан авторлар рамымен (Ш. уелбаев, М. Жбанова, М. Тржанова, З. йтенова) жаа ліппе жары крді. Бл оулыта ресми бекітілген оу бадарламасыны талаптары ескерілгенмен кемшіліктері де болды. 1990 жылы білім Министіріні ліппелерге жариялаан конкурсыны жеімпазы болан М. Жбанованы ліппе оулыы 1992 — 93 жылдары оу жылынан бастап олданылды. ліппеде балаларды ойы мен тілін дамытуа назар аударылып, оларды дниетанымын кеейтуге барынша мн берілді. ліппе мазмны дидактикалы-дістемелік, таырыпты-сюжеттік натылыымен ерекшеленді. Бл оулы 1997 жыла дейін негізгі сауат ашу ралы ретінде олданылды. 1995жылы бастауыш сыныптарды жаа оу бадарламасына орай сауат ашу кезеі 1 жылдан 6 айа ысартылып, жаа ліппе (авторлары Ш. уелбаев,. Наурызбаева, Р. зттынова, А. лажанова) жары крді. ліппеде балаларды жас кезінен халымызды дстрлі дниетанымы мен дет-рыпына баулу, отаншылыа жне адамгершілікке трбиелеу масаты кзделді.