Уелбек оыратбаев – дарынды зерттеуші
Бгінде кпшілік ауыма жол тауып отыран сол мралар ылыми оралыма еніп, ел, халы игілігіне айналып келеді. алымны мрасы лі де зерттеліп, зерделене береді деген сенімдеміз. Себебі, оны ылыми ізденістері мен аламгерлік, аартушылы ызметі ХХ асырды бас кезіндегі аза тарихымен тікелей абысып жатады. Небрі 16 жасар уелбекті аламынан туан ледер поэзия неріні биік табысы бола оймас. Біра олардан болаша аламгерді жаа мірге деген талпынысы мен зіндік ой-рісін, шыармашылы арымын байауа бден болады. Оу-білімге деген лшыныс, ккіректі кернеген алып-шпа талап жиырмасыншы жылдары жастарды жайбараат алдыра алмаан. лкен шыармашылы ізденіске бой ран уелбек оыратбаев та кп оып, кп ізденіп, кп жазан. стаздары – В. Бартольд, . Диваев, Ж. Аймауытов жне Х. Досмхамедовтерден дебиет тарихы мен теориясыны мселелеріне жетіле тссе, М. Жмабаев пен Б. Клеев поэзияларыны серімен жасты кезеді тере сезім, кркем сз арылы бейнелеуге мтылан. 1925 жылы Ташкент Халы аарту институтын аятаан бойда . оыратбаев республикамызды сол жылдаы орталыы ызылордаа оралып, араалпа автономиялы облысында совпартшкол лекторы, ауыл шаруашылы техникумында оу ісіні мегерушісі болып жмыс істеген. 1927 жылы ызылордаа келіп, .Мратбаев атындаы орта мектепті малімі, «осшы» одаыны ызылорда округтік атару комитетіні жауапты хатшысы ызметтерін атарады. Бірнеше рет уездік кееске депутат, президиум мшесі болып сайланады. 1927-1930 жылдары . оыратбаев таы да поэзияа бет брады. аламгерді «йел тедігі» журналында жарияланан «Болады суле, Клнд», «Сырласу», «Тедік жолы» сияты лирикалы ледері жасты ша сезімдеріне толы.
уелбек оыратбаевты шыармашылы жолы мен дебиеттану ылымындаы табыстарын бірнеше кезеге блуге болады: алашы кезе 1920-1935 жылдар аралыын амтыса керек. Бл жылдар ішінде . оыратбаевты жаа, социалистік оама деген кзарасы алыптасып, аза халыны ауыз дебиетіне деген штарлыы мен сйіспеншілігі арта тседі. Екінші кезе – 1935-1955 жылдар табысы болма. Бл жиырма жылды мерзімде . оыратбаев 100-ге тарта лкенді-кішілі ебектер жариялап, ылым кандидаты деген атаа ие болды. сіресе, оны ылым академиясыны тіл-дебиет институты бастыран «Абай шыармаларыны басылымына тсініктемелерін», М. уезовпен бірігіп жазан «аза дебиетіні тарихы» кітабыны фольклор блімін, «аза совет дебиетіні библиографиясын», сол сияты «Орта Азияны лы аындары» деген маалаларын атап туге де болар еді.
алым шыармашылыыны шінші кезеін 1955-1965 жылдар арасында жазып, жариялаан ебектері райды. Бл он жылды кезе . оыратбаев шін аса жемісті болан. Осы кезеде «Шолпанны аындыы», «азаты озы Крпеш жыры туралы» монографияларын, «дебиетті оыту методикасын», «дебиетті оыту методикасыны очерктерін» жариялайды. «озы Крпеш жыры туралы» монографиясы алымдар тарапынан жасы баа алан болатын. Авторды методикалы ебектері кні бгінге дейін здеріні ылыми-тжірибелік мнін жойан жо.
уелбек оыратбаевты білікті дебиет сыншысы ретінде танылан тсы да осы кезеде болатын. аза дебиетіні бгінгі кн талаптарынан туындайтын зекті мселелері мен сын теориясына арнап жазан 300-ге тарта маалалары, атап айтанда, «Шеберді олы орта», «Даралау жне психологиялы талдау», «Типтендіру проблемасы жнінде бірер сз», «Аынды мдениет туралы», «Кпсзділік пен ышамдылы», «Лирика жанры туралы», Скен, Бейімбет, Мхтар, бділд шыармашылыына реализм, романтизм аымдарына байланысты жазылан дниелері аза деби сыныны сіп-ркендеуіне лес болып осылды.
Профессор . оыратбаев шыармашылыыны е соы кезеін 1965-1986 жылдар арасы деп айтуа болады. Бл кезе алымны ежелгі тркі тайпалар мдениетін зерттеуге бой рып, бірыай фольклористика ылымына бет бран шаы болып табылады. Сол кезден бастап соы 15-20 жылды мерзім ішінде . оыратбаев тркология саласында ебектер жазды.
Бл кезеде алымны «Тркі сзіні тегі неде?», «Орхон жазуындаы телестер кім?», «Этностар шежіресінен», «Тарихшы туралы дерек», «Ноайлы жрты кімдер?», «Ноайлы жрты туралы» сияты кптеген ылыми-проблемалы маалалары, зерттеу ебектері жарияланып, аза тркология ылымына соны леп келген болатын.
Осы жылдар ішіндегі . оыратбаевты лкен бір табысы – «Ежелгі тркі тайпалар поэзиясы жне аза фольклоры» деген таырыпта жазан докторлы диссертациясы болан еді. Бл ебек зіні ндылыымен кптеген алымдарды назарына ілігіп, С. Манов, І. Кеесбаев, . Марлан, . Мсабаев, Б. Кенжебаев, Х. Сйіншлиев, М. Дйсенов секілді фольклорист алымдардан жоары баа алан. Мнда автор Орта Азия халытарыны бай фольклор мрасын негізге ала отырып, ежелгі тркі тайпаларыны ауыз дебиеті мен жазба дебиетін са, йсін, жужан, снби, одан бергі жердегі оыз лысы, ноайлы дуірімен байланыстырып, Орта Азия ренессансы жайында тиянаты ылыми тжырымдар айта білді.
уелбек оыратбаев – азаты алашы ксіби шыыстанушылары бірі. В. Бартольд, Е. Бертельо, В. Жирмунский сияты аса крнекті шыыстанушыларды ізін уан алымны аза жне шыыс дебиетіні тарихи сабатастыына арналан ізденістері лі кнге зіні ылыми мнін жоймаан. Олар енді-енді зерттеліп, ылыми оралыма кірігуде. . оыратбаев ебектеріне тн таы бір ерекшелік – фольклор шыармаларын мезгіл-мекенсіз зерттемей, белгілі бір тарихи кезе шеберінде сз етуі. . оыратбаевты ылыми-шыармашылы ізденістеріне тн белгі – аза дебиетіні тарихы, деби-кркем сын жне дебиетті оыту дістемесі салаларында атар ебек етуі.
алымды аза дебиеттану ылыми ізбасарларыны бірі ретінде баалауа толы негіз бола алады деген сенімдеміз. Оан крнекті аза дебиеттанушыларыны р жылдары айтылан пікірлері мен лебіздері ку. алымны фольклортану, шыыстану, тркітану, дебиет тарихы мен сыны салаларындаы крделі ебектері аза дебиеттану ылымыны алыптасу, кемелдену кезедерімен тыыз байланысып жатады.
уелбек оыратбаев – азаты аса крнекті алымы. Оны ебектерінсіз аза дебиеттану ылымыны 20-80-ші жылдардаы тарихы тгелденбейді. уелбек оыратбаев туралы Жанза ожаберген: «Біліміні тередігіне найза байламайтындыына арамастан барынша арапайым киінетін, барынша арапайым жретін уекенен зіе беймлім бірдеелерді жанамалап срай алса, соыра тая статандай етіп таба азыына таап дл, наты айтып бергенде амалсыз жаады стаушы еді» - дейді. уелбек оыратбаев - наыз алым прототипі, бкіл болмысымен типтенген кейіпкер.
Жиембет Бартоашлы ((1570-1575) жылдар шамасында туып, 1643 жылы дниеден айтан). азаты аса талантты жырауы, биі рі жеімпаз батыры. Ол Кіші жзді Байлы тайпасыны Тана руынан шыкан. Жиембетті жас шаы азіргі Батыс азастан аймаыны зен, Жем, Арал аралыындаы ауылдарда ткен. 16 жасынан хандар, билер, батырларжанында жріп, ел билігіне араласады. се келе ол Есім ханны беделді биі рі батыры дрежесіне ктеріледі. Талай рыс, шайастара катысып, ерлік крсетеді. Ханны жауынгер жасаын баскарып, жеімпаз олбасшы болады. Ол сонымен бірге Есегей бойлы Ер Есімні кіші жз еліндегі е бір беделді бас биі ретінде танылады. Жиембет сіресе 1620 жылы Есімханны ойрат-алматармен соысы кезінде ерекше ерлік, тапырлы крсетіп, шапыншы жауды ойсырата жеіп, бетін кайтарады.[1]. Жиембет жырауды ересен ерлігі мен діл де алыр билік ызметі былай жазылан: "...Ол Есім ханны кіші жздегі ел басарушы биі, олбасшы батыры болан. алматара арсы 1620-27 жылдары жорытара атысып йымдастырушылы абілетімен, ерлігімен кзге тскен". Сйтіп ол лкен абырой, беделге ие болады. Жиембет биді Есім ханмен бл досты арым-атынасы заа бармайды. Екеуіні арасында ел аралы бітімгерлік, жер дауы, жесір дауы кезінде келіспеушілік рістей береді. Беті бар, жзі бар демей, турасын кесіп айтатын айсаржет би Есім ханны кейбір озбыр жн-жосысыз іс-рекеттеріне арсы шыады. Оны бл мінезі хана да жаа бермейді. Сйтіп хан мен биді арасы суи бастайды. Жиембет ханнан іргені аулататып, ол астындаы елге зінше билік жргізе бастайды. Мны білген хан оны соына тсіп, куына салады. Сонда бір кездесуде Жиембет жырау Есім хана былай депті:
Есегей бойлы Ер Есім!
Есім сені есірткен,
Есілде мені кеесім.
Ел білгеннен Есім хан,
олыда болдым сйесін,
олтыыа болдым демесін.
Ертегі кн боланда,
Елі кеес ранда,
Айналып аыл табара,
Есіктегі ебесін;
Сонда ханым не десін?!
Мен жо болсам, Есім хан,
Ит трткіні кресі.
Жиембет айда дегенде,
Не деп жауап бересі?..
Менімен ханым ойнаспа!
Мені ерлігімді сраса,
Жолбарыс пенен аюдай.
рлігімді сраса,
Жылыдаы асау тайыдай.
Зорлыымды сраса,
Бекіре менен жайындай.
Беріктігімді сраса,
араай менен айыдай.
Круші едім Есім хан,
Ханымды - кнім, сізді - айымдай.
Сырым саан тзуді,
Садаа салан блындай.
Жмыскері мен едім,
Сатып алан лындай.
Жруші едім аранда,
зіні іні мен лыдай.
Есімде мені сймеуі,
істетпекке ойан тілі деп.
Мен лсем нсыз кетер деме сен,
Кешегі зіні рып лтірген,
Тілеуберді лыдай!
Тілеуберді лы мен емес,
Мені ер екенімді кргенсі,
уелден бірге жргенсі,
Дегенімді кылансы,
айратымды білгенсі,
Аптыпа ханым, кнен со,
Сізді естен кеткенмен,
Бізді естен кеткен жо.
алматы Брі ханы келгенде,
Соыр бурыл байтала,
Сонда бір жайда мінгенсі.
алматы Брі ханы келгенде,
аланы асы блгенде,
Хандар алаа ылаан,
Слтандар суа сылаан.
аз мойынды Ханымша,
алада трып жылаан.
Тал шарбака мал сатап,
Тас алада жан сатап,
Тасан екен мына хан!
айрылып айыр ылуа,
ыланы жо наан.
айратым анша айтса да,
Мныа ханым, шыдаман!
Араа карай кшермін.
Алашыма ран десермін,
Ат йрыын кесермін,
Ат сауырсын берермін.
Алыста дурен срермін.
арамаса, ханым, арама,
Сенсіз де кнімді крермін.
Міне содан бері бл толау ел жадында саталып, жата жырланып бізге жеткен.
Хан мен би арасындаы сол бір келіспеушілік рши тседі. Бл жанжала енді мынадай бір жесір дауы кеп жаласады. Ол былай: асым ханны атасы Туекел ліп, оны Аторын дейтін йелі жесір калады. Аторын зі слу, келбетті, рі аылды болса керек. асым аасыны жылы ткен со Аторын жегесін мегерлікпен зі алма ойда жреді. Ал, Аторын болса, зі сйетін Жолымбет наашысыны бір батыр насат інісімен кіл осып жріп, жкті боп алады. Мны сезген асым хан енді брыныдан бетер аарланады. Жиембетті батыр інісі Жолымбетті арауындаы мы сан олымен шршіт соысына айдайды. лгі батыр жігітті зындана салады. Жиембет биді ойрат соысынан ола тскен лдара косып, жер аударма болады. Хан бйрыы бойынша Жолымбет батыр з сарбаздарымен шыыса аттанып, алты ай дегенде зор жеіс, мол олжамен оралады. Жздеген пенде-шршітті хана кеп сыйа тартады. Есім хан бір жаынан Жолымбетті бл ерлігіне риза болса да, екіншіден іштей оан деген шпенділігін тастамайды, айта ршіте тседі. Бір айтыс тартыста Жолымбетті кзін жойма боп оны уелі зындана тастатып, артынан дара асылсын деп, жрта жар салады. Осы жарлыты есіткен Жиембет би дар басына жетеді, сйтеді де анадай жерде би, батырлар ортасында тран Есім хана тура барып былай деп зрлі де, аарлы жырын термелейді:
мірі атты, Есім хан,
Блік салып бйырды.
Басын бер деп батырды,
анын ішіп канбаа,
Жанын ота салмаа,
Атадан жалыз ол емес,
Хан ие, ісі жол емес!
Жолбарыстай Жолымбет,
рбандыа ол емес!
Жол тосып алып кетіпті,
алматан алма сыйыды,
аарыды басалы,
алы елім жиылды.
Бастап келген зге емес,
Жиембет сынды биіді,
Малын салып алдыа,
р саладан йылды.
Он екі ата Байлы,
Бір Тіріге сыйынды.
Жиембет жырау осылай дегенде, хан Есім райынан айтып, дар алдында тран Жолымбетті босаттырып жібереді.
- Жырауым, - дейді хан Жиембетке арап - мен зіді сыйлап бір тінішіді абыл алдым. Енді сіз де брыны райыыздан айтарсыз?! - айтпаанда ше, хан ием, - деп би екі бктелген бзау тісті амшысын тсіне басып оан ризалы білдіреді. Ханны Жолымбет батырды жазадан тарып, оны аасы Жиембет биді риза етуінде лкен мн бар-тын. Жесір даулап бір батырды дара асанша, оны арамаындаы алы бара елді зіне каратып, билік ауымын брыныдан да кеейту, ныайту еді. Ол е алдымен осыны ойлады. Егер осылай шешімге келмеген кнде, Жиембет жырау оны бл озбырлыын бкіл Жайы жаалауындаы елге жайып жіберуі ммкін еді. Есім хан сйтіп дегеніне жетеді.
Дау-дамай саябыр тауып, ел арасы мамыражай тынышты алыпа келеді. Бірер жыл ткізіп алып Есім хан таы да Жиембет биді соына тседі, ондаы масаты, Жиембет би ыпалында жрген елдерді зіне тгелдей каратып алып, зіні ханды зырын брыныдан да кеейту болатын. Оны бл ойы Жиембет биді биліктен тайдырмайынша іске аспайтын еді. Сондытан ол зіні жендеттерін жмсап Жиембетті ола тсіреді де, оны иыр Шыыса жер аудартып жібереді. Содан Жиембет би жат жерде азап шегіп кнелтеді. Биді бл жылдары хал-ауалын бейнелейтін толау, жырлары кп. Соны екі нсасын келтірейік:
Бірінші толауы:
Басы сауды тгел - др,
Толан тоай малы - др.
Тотамай соан толаай,
Толастар мезгіл жеткей-др.
Керегеге ілінген,
Шабылмаан семсер тр.
Жаудан алмай кегімді,
Есіл де мір ткен р.
Азап шектім аралда,
Екінші толауы:
ол-аяым бауда,
Тарылды байта ке жерім!
Арманда болып барамын,
оштасуа аял жо,
аламан, Шолан ерлерім!
айрылып кадам басара,
Кн болар ма мен сора!
Хана арсы трам деп.
Тн йымды блгенмін,
Жртымды жнге салам деп.
Бас кессе де басылмай,
А ісімді жасырмай,
Ата мінген ер едік.
ашырды бйтіп елімнен,
Кйеуден безген атындай.
зен, Арал жерлерім,
иядан алды крсеткен,
Тбее шыар кн бар ма?
Жотасы биік Дендерім,
айрымсыз болан хандара,
Тиер ме екен бір кні,
Жолбарыстай шегелім!
Сол айдаудан Жиембет би 1643 жылы ауылына айтып оралады. Бл кезде Есім хан лгенді. Ел-жрты, аайын-туыстары зіні сйікті биі, талай ел ораны болан батырын зор рмет крсетіп арсы алады. Тбесіне ктеріп оан сый-рмет крсетеді. Айдау, бауда тапан кесел, жараатын жазуа кмектеседі. Біра жыраубрыныдай ксіліп жырлай алмайды. Дендеп кеткен ауру алмай оймайды. Жетпістен асан шаында бл дниемен коштасады. Біз Жиембетті билік кызметіне атысты сз озады, ал оны жыраулы таланты з алдына арнайы сз етуді кажет етеді. Жиембет жырауды біраз толаулары "Бес асыр" жинаында жарияланан.[2][3][4]
Кодекс Куманикус (лат. Codex Cumanіcus), «ыпша тіліні сздігі» – ыпша тілінде жазылан діни мтіндер мен сздіктерден тратын кітап (латын ліпбиінде алыптасан ысаша атауы – СС), 82 паратан (164 бет) ралан олжазба.
Бірінші бетінде «1303» деген жазу бар. Ебекті авторы мен жазылан жері белгісіз. Тркітану ылымындаы жаа деректер бойынша, бл ебек тпнсасы 1294 жылы жазылан да, оны бірінші кшірмесі 1303 жылы жасалан, ол 1330 жылы толыымен кшіріліп біткен (Л.Лигети). «Кодекс Куманикус» Дешті ыпшата немесе ырымда (Солхат аласында) жинастырылып, бір ізге тсірілген. Осы ірді оныстанан ыпшатарды Батыс Еуропа жртшылыы кумандар деп атаан. 1303 жылы «Кодекс Куманикус» тпнсадан Алтын Орда мемлекетіні астанасы Сарай аласыны жанындаы Джан улиені ибадатханасында кшірілген. «Кодекс Куманикус» готикалы кне арпімен жазылан. Екі блімнен трады.
Бірінші блімі (1–10 б.) – ш баана етіп жазылан латынша-парсыша-куманша сздік. алан жартысындаы сздер лексикалы маыналарына арай топтастырылан. Мысалы, адамны дене мшелеріні аттары, егіншілікке байланысты сздер, т.б.
Екінші блімі (111–164 б.) – діни уаыздар. Осы блімдегі мтіндер мен жмбатарды крнекті неміс тркітанушысы А. фон Габен «кумандар дебиетіні лгісі» деп таниды. Кптеген ыпша сздері кне неміс тіліне, кейде латын тіліне де аударылып берілген. Жеке сйлемдер мен сз тізбектері, жеке сз тізімдері мен аудармасыз берілген жмбатар, ыпша тіліні латынша жазылан ысаша грамматикалы очеркі де бар. Ол кезде (13–14 -лар) Дунай зенінен Жоар апасына дейінгі елді брі де ыпша тілін тсінген. Батыс Еуропаны Шыыса жорыа шыан адамдары Алдыы Азия, Таяу Азия, Кіші Азия, Орта Азия жне Орта Азия елдерін аралау шін куман (ыпша) тілін халыаралы тіл ретінде пайдалануа болады деп ан. Сол кездегі еуропалытар шін латын тілі андай рл атарса, бірсыпыра Азия халытары шін куман (ыпша) тілі де сондай ызмет атаран. «Кодекс Куманикус»Венециядаы Марк улие шіркеуіні кітапханасында сатаулы.
Аударылымдары[деу]
Осы уаыта дейін «Кодекс Куманикусті» ыпша тіліндегі блімі ш тілге аударылып, трт рет басылып шыты: 1828 жылы француз тіліне (Г.Ю.Клапрот, Париж, 1-бл.),1880 жылы латын тіліне (А.Кун, Будапешт, 1–2-бл.), 1884 жылы неміс тіліне (В.В.Радлов, Санкт-Петербург, Кун баспасыны негізінде), 1936 жылы тпнса (факсимилие) трінде бір рет жары крді (Гренберг, Копенгаген, тпнса), 1942 жылы (Гренберг, Копенгаген, куманша-немісше сздік). олжазба азіргі Тіл білімі институтында бірінші рет орыс тіліне аударылып, тгелдей баспаа (1972) дайындалды, ал парсыша блімі 1972 жылы Иранда басылып шыты.
Ерекшелігі[деу]
азіргі тркі халытарыны, оларды ішінде ыпша тобына жататын халытарды оамды, этнографиялы, саяси-леуметтік, деби-мдениеттік, тілдік тарихын зерттеуге «Кодекс Куманикус» материалдарыны тигізер пайдасы мол. Тіл ерекшелігі жаына ол азіргі тркі тілдеріні, соларды ішінде аза тіліні орта асырдаы табии алпын крсетеді. «Кодекс Куманикустен» азіргі аза тіліні зіндік ерекшелігі болып табылатын кейбір грамматикалы былыстар байалады. Мысалы, ондаы сздерде «ш» – аш (ач емес), «с» – тас (таш емес), «ж» – жол (йол емес), «т» – тізе (дізе емес), «к» – кел (гел емес), «у» дыбыстары – тау (та емес) айтылады. Кне тркі тіліндегі ата дыбыстарды орнына ыпша тілінде я дыбыстар: кішік (кічік емес), еріндік дыбыстарды орнына езулік дыбыстар жмсалады: келгіл (келгл емес), т.б.[1]
азастан Республикасыны Білім жне ылым министрлігі
Абай атындаы аза лтты педагогикалы университеті
Абай атындаы азПУ-ні
ылыми кеесінде бекітілді.
30.06.2009 жыл. Хаттама № 10
БАДАРЛАМА-МИНИМУМ
13.00.02 - оыту жне трбиелеу теориясы мен дістемесі
(бастауыш, орта жне жоары білім беру жйесіндегі аза дебиеті)
мамандыы бойынша кандидатты емтихан тапсыруа арналан.
Алматы, 2009
13.00.02 – Оыту жне трбиелеу теориясы мен дістемесі (бастауыш, орта жне жоары білім беру жйесіндегі аза дебиеті) мамандыы бойынша кандидатты минимум емтихандарын тапсыруа арналан бадарлама – аспиранттар мен ізденушілерді аза дебиетін оыту дістемесіні алыптасу, даму тарихы, масат-міндеттері, мазмны, зерттеу нысанасы, ылыми-трбиелік негіздері жніндегі мселелерді тере зерттеп игеруіне баыттама ызметін атарады. Жне сол арылы діскер алымдар мен мамандарды ксіби дегейін ктеруді масат етеді.
Бадарлама-минимум университеттерді оу жоспарларындаы дстрлі «аза дебиетін оыту дістемесі» курсыны материалдарын негізге ала отырып дебиетті оыту дістемесі мазмныны даму жолындаы мселелерді зерттелу рдісіне арай жасалды. Бгінгі кн талабында дебиетті оытудаы малімдерді тадаулы тжірибелеріндегі ой тйіндері дістеме пніні мселелерімен байланыста берілді.