КРКЕМ МТІНДІ ОУ-ТАЛДАУ ЖОЛДАРЫ

дебиет — нер пні. дебиет пні арылы оушыларды рухани дниесі байиды, туан тілін сюден елін, адамзатты рметтеуге дейінгі сезімдері трбиеленеді. дебиет арылы оушылар алдында елімізді тарихы, оны асырлар ойнауында алан сз сандыы ашылады, солар арылы халы арманы, иялы, болашатан ктер міті, а сенімі крінеді. дебиетті оытуды басты масаты- оушыларды сз неріні ыр-сырымен таныстыру, халы даналыы, халы сиеттерінен нр алызу, кітапа деген ынтасын ояту, халыты рухани байлыы — дебиетін жан-жаты игерту, сол арылы парасаттылыа , имандылыа , инабаттылыа, слулыа трбиелеу.

дебиетті оыту кркем шыарманы оудан басталады. Кркем шыарманы оу йде, сыныпта жргізіледі. Кркем туындыны оуда мнерлеп оу, р сзді айын, тсінікті оу, жинаы оу, дауыс естіліміні де ашы болуы талап етіледі. Оушыны кркем мтінні оу трлеріне дадыландыру керек. Кркем мтінді оу трлерін жіктеп ажыратамыз:

1) кркем мтіндегі жазушы ойын малім кмегімен аара оу. Оны мн-маынасын тшына, тсіне оу. иын, тсініксіз образды, айшыты сздерді ына оу, яни лингвистикалы тсіндірмелі оу;

2) тадап оу. Белгілі масатпен ойылан сратара жауап іздеп, тіл кркемдігін длелдеу, портрет, пейзаж, образды табу;

3) іштен оу немесе здік оу. Іштен оуды оушыны жеке, з бетімен жмыс істеуге баулудаы маызы ерекше зор. Ойлану, з бетімен іздену, жауап табу, дербес белсенділігін арттырудаы іштен оуды атарар рліні ерекше екендігі;

4) рлге бліп оу. Рлге бліп оу таным белсенділігі, ызыушылыын арттыруда, абілеттерін дамытуда, сабаты эмоциялы, психологиялы мнін нрлендіруде пайдалы;

5) хормен оу. Оу техникасын жетілдіру, мнерлі, айын оу, кркем мтінмен жмыс істеуге баулу бкіл сынып оушыларын кркем оуа йымдастыруда тиімді;

6) жымды оу. сіресе, даралап оытуда тиімді. Оу техникасына, мнерлеп оуына арай, оушыларды топа бле отырып, малім жымды оуды тиімді йымдастырса, кркем мтінді тез мегертуге ыпал жасайды, мтінді оуа деген оушы ынтасын арттыруа сер етеді;

7) жпты оу. Жпты оуды тиімділігі, біріншіден з беттерімен оу техникасын жетілдіру дадыларын дамытады, екіншіден ыпты тыдай білуге, бір-біріні жмысына талдау жасай білуге икемдейді;

8) мнерлеп оу. Мнерлеп оу-дебиетті оытуды басты дістемелеріні бірі. Мнерлеп оуды масаты:

а) оушылара кркем туындыны эмоциялы-эстетикалы серін сезіндіру;

) кркем мтінге жан беру, р сзді мні мен маынасын, сз бояуларыны наышын сезе білу;

в)кркем мтіндегі айтар ой мен поэтикалы кркемдікті здеріне болжату, тсіндіру, мтінді талдау дадыларын дамыту.

дебиет сабаыны кре тамыры кркем мтінмен жмыс істеу деп санаймын. Оны ерекшелігі сол — ол оушыны жрегіне, сезім ылына сер етуі. Оушылармен бірге кркем шыармамен жмыс істей отырып, оларды ойлауына, толауына, пікір айтуына ыпал жасаймын. Оушылар кркем шыарманы оып біткен мерзімде, ауызша, жазбаша сратар арылы мазмнын айтызамын, зіне наан бір эпизодты ысаша баяндатамын, бір кейіпкерді іс-рекетінен мысалдар келтірткіземін, е негізгі деген жерлерден зінді жазып, «Ол ай оиадан алынды, кімні сзі?» деген сратара жауап аламын, р трлі деби ойындарын жргіземін.

Кркем мтінді талдау шыармашылы жмыстарды талап етеді. Кркем мтінді оыту мен талдауда оушыны мтін мазмнын мегеруіне кіл блу керек. Кркем шыарманы оыанда, оушыларды ол туралы зіндік сері, пікірі туындайды. Оушыларды зейіні, есте сатау, абылдау асиеттеріне арай малім мтінді ттастай емес, е негізгі басты мселелерін ана мазмндатып, оны мегеруді одан рі жаластыраны тиімді болады. зіндіні мазмндаанда, оушыларды ммкіндігінше жазушы тілімен мазмндатуа икемдеу керек. Оушыларды гімелеу, мазмндау кезінде жиі мтінге ілдіріп, кейбір негізгі мселелерді мтінге жуы айтуды талап етемін. Кркем шыарманы йге тапсырма ретінде бергенде, тсініксіз сздерді, сйлемдерді оушыларды алдын ала белгілеп келуін талап еткен жн. Саба барысында шыарманы мазмнына талдау жмысын жргіземін. Крделі, тсініксіз сздерге тсінік беремін. Мысалы: ыстау, атан, шам, ру, шариат бйрыы, ерді ны. Кейбір диалогтерді ои отырып, е басты мселелерді тсіндіремін.

— «Арысыды, ендеше, арыстан жеді» (Бжейді сзі).

— «А арамды тексермеді бе, ше ан жтан ара бет?!» (одарды сзі).

деби талдауды басты масаты-оушыларды зіндік абылдауларын, пікірін дебиеттану ылымыны талабына сай ылыми арнаа баыттау болып табылады.

Кркем шыарманы талдауды ылыми жйесін жасаан діскер алымдар: . оыратбаев, .Кшімбаев, . Дайырова, Т. Ашолаов, т.б. Крнекті діскер, алым Тлеутай Ашолаов кркем шыарманы талдау мселесіне таза деби — эстетикалы жолмен арауды сынды ». Біз шкірттерді сз сырына бойлатуымыз керек. Бкіл кілт — осында. йткені, кркем дебиетте сз -мазмн да, форма да. Шкірттерді сзді алуан сырына іле білуге йрету — дебиет шыармасын танытуды басты жолы. Аын шыарма рылымында сздерді андай кдесіне жарата білген, сз кірпіштерін аншалыты иыстыра алай білген, шыарманы бкіл бітімін алай сомдаан, андай жаа поэтикалы жаалытар келген, андай сом образдар жасаан, малім осыан немі, саба стінде, сабатан тыс уаытта шыармашылы тапсырмалар беру арылы йретіп, баулып отырса, шкірттер нер туындысыны адыр асиетін танумен, астарлы сырына іле білумен атар, жазушы стилін, шыарма стилін аарар еді.

Тегінде, баланы здігінен жмыс істеуге, здігінен білім алуа йрету -е тымды жол» (1,92бет).

Ахмет Байтрсынлы шыарма тілін аын тілі жне ншейін тіл деп жіктей келіп: «Бл екі тілді арасындаы айырмасы мынау: ншейін тіл кбінесе сзді дрыстыын, анытылыын, тазалыын длдігін талайды. Аын тілі сзді дрыстыыны, тазалыыны, длдігіні стіне крнекті, уезді болу жаын талайды» деп жазады (2,127бет).

Кркем туындыны рылысы ртарапты кптеген компоненттерді бірлігінен трады. Олар кркем шыарма тіліні задылыына баынады жне тілдік жйе тзеді. Осы жйені жасайтын жазушыны зі. Осыдан «автор бейнесі» мселесі туындайды». «Автор бейнесі»-кркем дебиет тіліні ішкі сапалы асиеттері мен задылытарын анытауа ммкіндік беретін категорияларды бірі рі негізгісі болып табылады. Автор зі жазып отыран шыарманы н бойында ойы мен идеясын, кзарасын, психологиясын танытып отырады, яни рбір кркем шыарманы оыанда автор бейнесін де байауа болады. Кркем мтінде жазушы з идеясын, кзарасын жеткізуде оырман ажетіне жарайтындай, тсініп оитындай тілдік бірліктерді олданады.

Кркем мтінді талдауда композиция, сюжет, жазушы стилі, кркем туынды негізінде жатан идея, оны ктерген мселесі ерекше назара алынады. деби талдау арылы оушыларды р трлі редегі эмоциясына, сезіміне сер етеді, ойларына ой, пікірлеріне пікір осып, бкіл жан дниесін оятады.

Кркем мтінді тере тсіну, талдауда гімелеуді де маызы ерекше деп санаймын. гімелеу дісіні тжірбиемде олданып жрген мынадай трлері бар: мтінге жуы, кркем мтін ізімен гімелеу, оушыны зіне наан эпизодын, серін гімелеу, шыармашылы жолмен гімелеу болып табылады. Мтінге сйкес гімелесу баланы еске стау абілетіне сер етеді, зерделілікке, ымдылыа, алырлыа баулиды. Сондай -а е бастысы, оны сздік орын, тіл байлыын, з сйлеу тілінде пайдалануа йретеді. Кркем мтінді дрыс, наты тсінуге жетелейді. Тжырымды гімелеуді зіндік басты ерекшелігі — оушылар е басты, негізгі мселелерді бліп алып, тиянаты, ыса ана айтулары керек. гімелеуді бл трі оушыларды наты сйлеуге , ойын шашыратпай, ыса ана, негізгісін айтуа баулиды. Шыармашылыпен еркін гімелеу оушыларды иялын, арманын ойын дамытады, абілетіне сер етеді. Оушылар мтіннен негізгі ымды толы мегеріп, талдау жмысы жргізілгеннен кейін, осы гімелеуді орындауа болады. Оны барлы баладан талап ету де міндетті емес. Оушыларды з тілегі, ынтасын ескерген жн. Шыармашылыпен гімелеу кркем мтін негізінде жатан авторлы ойдан ауытымау керек, айта сол ойды дамыту ажет. Кркем мтінді бірінші не екінші жата гімелеуде, автор баяндауын згертіп, мтін мазмны, негізгі айтар ойы згертілмейді. Тек бірінші жата жазылса, оны шінші жата гімелеу талап етіледі. гімелеуді бл тріні маыздылыы оушыны тілін дамытады, кейіпкерлер іс -рекетін тсінуге, талдауа баулиды. сіресе, бас кейіпкер атынан сйлеу ызыты да, крделі де болып келеді. Бл жмыста оушылар кейіпкер іс-рекетін тереірек тсінеді, з сезімін, толанысын да арау етеді.

Кркем шыармадаы кейіпкерлерді орнын, ой-масатын оны сйлесу тілі арылы айындауа болады. Кркем шыармадаы сюжет пен композициядан бастап, рбір деталь, кркемдік тсіл белгілі бір ойа, масата рылады. Кркем мтінді талдауа байланысты оушы дадысы, икем машытарына ойылатын талаптар, осыан байланысты істелетін жмыстар:

а) з бетімен, жеке талдау. Мндай талдауда малім талдау сратарын, тапсырмалар береді. Сондай-а, кмек-карточкалар сынылады.

) жымды талдау. жымды талдау малімні басшылыымен жргізіледі. Ол оушыны кркем туындыны абылдау, баалау жмыстарына баулиды, бірігіп бір пікірге келуге, орытынды жасауа жетелейді. жымды талдау сра-жауап, мтінмен практикалы жмыс, пікірлесу, деби айтыс негізінде жзеге асады.

Кркем мтінді талдауды жолдары мен баыттары Рбиа Сыздыова мен Бердібай Шалабай ебектерінде жан-жаты сараланады. алымдар кркем мтінді талдауды жолы мен жйесін айындайды.

Кркем мтінні негізгі белгілеріне байласым, ттасты жне эмотивтілік жатады. Байласым- лингвистикалы ым, ал ттасты-психолингвистикалы ым. Байласым кмегімен мтін рылысыны феномендері талданады, ал ттасты ымы арылы мтінні тере абатындаы орналасан рекеттері тсіндіріледі (3, 8 бет).

Кркем шыармаларды оытуды тиімді де німді жолдарын іздеудегі йгілі стаз, діскер анипа Омаралиызы Бітібаеваны ебегі зор. діскер стазды аламынан М.уезов шыармашылыын оыту мселесіне байланысты ш кітап жазылан. «Оулыта… талдауды бір трі-образды талдау жйесі негізге алынан». Кркем шыарманы талдау жйесі, е алдымен алдымен кркем туындыда жазылан, баяндалан оиаларды тарихи негізіне назар аудартады. Малімні тсіндірме гімелерінен кейін, мтінді мнерлеп оып, мазмнымен танысу, мтінді блшектерге бліп, ат ою, р бліміне жоспар ру, рылан жоспар бойынша тірек сздерді олданып мазмндату, шыарманы басталуы, шыарма ішіндегі уаиаларды байланысы, уаианы шарытау шегі, шешімі айындалады. р шыармадаы адам тадыры жеке кейіпкерлер арылы пайымдалып, іс-имылы, мінезі, ылыы, рекеті айындала тседі. Кейіпкерді танытатын, айындап, даралап беретін негізгі элементтер: портрет, іс-имыл рекеті, тілдік крінісі, кркемдік детальдар, суреттеме, кейіпкерлер диалогы, жанама сипаттамалар, кейіпкерді зара арым-атынасы, атыысы, кресі т.б. Кейіпкерді талдап, тану барысында оушы кркем шыармадаы кейіпкерді жйесін натылайды, зара байланысын, жазушыны р кейіпкерге андай сипаттама бергенін, портретін, кейіпкерлерді диалогтары арылы оларды мінезін ерекшелеп айындап, негізгі орталы тланы анытайды (4, 62 бет).

Оушы кркем мтінді талдай білу арылы наты, длелді сйлеуге дадыланады, сз діреті мен асиетін ынады. Сол себептен, е алдымен кркем тілмен сйлеуге талаптандыру керек. р сйлемні негізінде наты ой, сол ойды аны, айын кестелейтін сз оралымдары болу керек. Кнделікті пайдаланатын тілді жасы мегерген баланы оны кестелеп, демілеп олдануа дадыландыру керек. Маынасыз сздер, шбалаы сйлемдер, айтатын ойын натылап беруге шораты кркемдеп сйлеуге зиянын тигізеді. Сондытан кркемдеп сйлеуді р сабата жйелі трде жргізген тиімді болма. Кркем сйлеу оып отыран кркем шыармаа да тікелей байланысты. Оушыларды гімелеу, мазмндау кезінде жиі мтінге ілдіріп, кейбір негізгі мселелерді мтінге жуы айтуды талап ету-осы кркемдеп сйлеуге баулуды басты жолы. Кркем сйлеуді негізгі белгілері топтар, фигуралар трін мегерту, тееулер мен баламаларды сйлемде жиі олдану болма. Кркем мтінді оу барысында керекті дйектемелерді ала білуге, бейнелі оралымдарды теріп алуа баулу. Кркем шыарма тілін талдауда жазушыны суреткерлік шеберлігін, эстетикалы ммкіндігі, тілдік ралдарды поэтикалы дегейге сай олданылуы, сзді, фразаны діретін дрыс танытады.

 

Кркем мтінмен жасалатын жмыс трлерін, ерекшеліктерін ындыру Кркем мтін трлері Кркем мтінмен жмысты йымдастыру жолдары Негізгі ымдар:мтін, кркем мтін, деби талдау, мазмндау, кркем мтін трлері, жанр Жазушы кркем туындыны болмысын танытатындай, ондаы оиаларды бірбірімен байланыстырады. Ондаы кейіпкерлер тіршілік кешеді, ебек етеді, бірбірімен арыматынаса тсіп, тартыса да барады. Соында уаыт пен кеістікке сіісіп, орныады. Осы кезде е бірінші кзге тсетіні – создатель баяндайтын оиа. Ол жекелеген эпизодтардан ралып, шыарманы таырыбын, идеясын, жанрлы ерекшелігін ашады. Создатель з шыармасында мірді леуметтікоамды жадайын, бір кезедегі адамдарды мірін суреттейді. Кркем шыармада адам, адамгершілік, табиат, атамекен, махаббат мселелері сипатталады. Яни, дебиет – заманны рухани, адамгершілік, моральды жаын ашып, кркем бейнелейді. Кркем мтінні осындай ерекшеліктері дебиет сабатарында игертіледі. Оушы кркем шыарманы тек тілген материал, баа алу шін ажет міндетті оу деп тсінбеу керек. Кркем шыарманы оушы жан дниесімен ып, одан алан серін, кркем танымын одан рі олдана алуы керек. Яни, кркем дние оушы жанына эстетикалы жарасымды ыпал тудырып, таным ккжиегін кеітуге, мінез асиетін алыптастыруа жрдем етуі, ойа шаыруа тиіс. Кп ретте кркем шыарма, оны ішінде клемді туынды стірт ана тіледі. Оан себеп біріншіден, шыарманы ауымдылыы, мазмныны кпырлылыы, мтінні психологиялы жаыны крделілігі; екіншіден, шыарманы оыпйренудегі уаытты аздыы, бір сарынды дістсілдерді олданылуы. Кркем мтінге барудаы жол – мазмнды игеруден басталады. Кркем мтінні мазмнын мегертуді бірнеше жолдары бар. 1) Шыарманы тадап алынан тстарын, яни мейілінше серлі тстарын мазмндау. Бл мтінді стірт оу дегендік емес. Оушы шыарманы толы оыаннан со, оны е ызыты тстарын есіне кбірек сатайды. Осы дадыны пайдаланып, малім оушылара шыарманы маызды сттері бойынша сратар ойып, оушыларды жауабын тыдайды. Сол тстарды мазмнын ашуды срайды. Оушы гімелеу барысында, зіні мазмндайтын блігін нерлым ызытыра, з сзімен беруге талпынады. Мны зі оушыны мтіннен алатын серін алыптастырады. Осындай серлі тстарды баса шыармалардан табуа мтылады. Соны арасында кркем мтін оуа деген ыыласы алыптасады. 2) Логикалы тізбекті мазмндау. Бан шыарманы мазмнын уалай отырып, жйелі мазмндауды жатызамыз. Бл оиаларды ретімен, ішкі байланыстарын сатай отырып, мазмндауа да жол салады. Екінші бір тиімді жаы кркем шыарманы сыныпта мазмндатанда, тек бір оушыдан засонар срай алмайсыз. Осы кезде сйлеп тран оушыны жауабын тиянататып, рі арай екінші оушыны нажималастыруын сраанда, ол сол тотаан жерден рі іліп кету керек. Бл саба стінде оушыны ыыласты отыруына, бірбірін тыдауына, ой осуына дадыландырады. Бір жаынан біріні мдірмей бастап, соны екіншісіні кідіріп алмай, нажималастырып кетуі жарыс секілді сер етеді. 3) Бкіл мазмны немесе жекелеген эпизодты шыармашылы трде мазмндау. Мнда е маыздысы оушыны з кзарасын, ойын айта білуі. Оушы мтін мазмнын сатай отырып, оны з атынан немесе кейіпкерді біреуіні атынан жеткізеді. Бл тсіл оушыны ойрісін штайды, шыарма мазмын жаын абылдауа, кейіпкерді айын елестете алуа шаырады. 4) Создатель таырыбына зіні иялын (фантазиясын) оса отырып мазмндау. Бл оушыны шыармашылы белсенділігін сіреді. Мселен, ортаы сынып оушыларына белгілі бір мтінді мазмндатызу стінде, олара тмендегідей сратар ойып, ойиялдарына озау салуа болады: Загрузка... - егер кп уаыттан со, сен осындаы кейіпкерді орнында болатындай жадайа кездессе, не істер еді? - Осы шыармадаы е ызыты оиаа не осар еді? - Егер сен создатель болса, шыарма оиасын алай аятар еді? Яни, оушы мтін мазмнын айту стінде тек авторды дайын дниесін баяндап трандай емес, зі соан атыып отырандай жанды сер алады. Бл рі арайы кркем мтінді тере талдауа апарады. .Мсірепов зіні суреткерлік жолында аза халы міріні р алуан жатарын суреттеп, ткен тарих пен жаа оам бейнесін кркем бейнеледі. Жазушыны шаын жанрдаы туындылары “Тулаан толында”, “Кк йдегі кршілер”, “мір ертегісі”, “Алашы адымдар”, “здіксіз су”, “Кездеспей кеткен бір бейне” аза дебиетіндегі толымды кркем дниелер болды. “Кездеспей кеткен бір бейне” повесінде Еркеблан мен сол ортаны жуандары арасындаы тартыс крінеді. Жалпы, ай жанрда болсын тарихи тла туралы шыарма жазу аламгерден длдікті ажет етеді. Жазушы шыармасында Скен міріні р илы оиалара толы сипатын ашан да, соны аясында оамдылеуметтік тартысты крсетеді. Бл жнінде зерттеуші Р.Бердібай: “... шыарма кейіпкері Еркебланды бірнеше иыныстау, отпрыск кезедерден креміз. Оны мірі ыли тартыс стінде, рбірі аармандыа барабар асу, тосуларда теді. Алан масатынан таймайтын, ісіні ділдігіне ны сенген, з мірін халы туелсіздігі жолында баыштаан ер кз алдымыза келеді”, дейді. Осы хикаяттаы Еркебланны рекеттерін Скені оамды ызметтері жайлы малматтармен байытып, “Тар жол, тайа кешу” романымен байланыстыруа болады. Шыарма оиаларын топтап, бас кейіпкер Еркебланны айналасында жинатай мазмндауа болады. дебиеттану діснамасындаы крделі мселені бірі – мазмн мен пішінні бірлігін басшылыа ала отырып, талдау тсілдері мен жолдарын табу.