Аза дебиеті сабаында кркем шыарманы оытуды тиімді жолдары.

 

«Кркем шыарманы талдамас брын оны дауыстап оып, дауыстап жеткізу керек.

Сонда ана шыарма балаа барынша сер етеді.»

М..А. Рыбникова.

 

Елімізді з туелділігіне ол жеткізіп, саяси — леуметтік жне экономикалы дамуды жаа кезеіне адам басан уаытта тере білім, сауатты рпа трбиелеу — негізгі міндеттерді бірі.

лемдік саяси аренада азастан Республикасыны зіндік салмаын

пайымдау оны лтты білім жйесіні жоары дрежеде дамуымен байланысты.

азастан Республикасыны Президенті Н..Назарбаев ел халына

Жолдауында «азаты ел болуы, лт тадыры – оны келешек мектебіні алай болып рылуына тіреледі.» — деп атап крсетті.

 

Оушылара дебиетті діретін, оны адам баласы жаратыланнан бері бірге жасасып келе жатандыын, мгілік жаарып, жасарып отыратын рдіс екенін айтып, тсіндіре отырып, сол дебиетті жасаушылар, аын – жазушылар туралы, оларды кркем шыармалары жайында айтуымыз керек.

«Кркем шыарма — дебиетті ндылыы. Кркем шыарманы оыту – оушыны сз адірін тсінерлік ойлау рекетін дамыту, рухани дниесін байыту, эстетикалы таламын жетілдіру, адамгершілік асиетін алыптастыру.» — деген болатын дебиет зерттеуші – алым, белгілі жазушы, лаатты стаз ажымЖмалиев.

Оушы дебиет сабаында кркем шыарманы абылдау керек.Бл – оай рдіс емес. абылдау деген сіз бере саланды ол ала оятын зат емес. Ол – оушыны зіні жан алауымен, жрек сезімімен, рухани рекетімен жзеге асатын дние.

андай жасы кркем шыарма болмасын оушы абылдау шін рекет жасамаса, авторды жай кйзелісін, шалар шабытын бойынан ткізіп, кркем суретті кз алдына елестетіп, келтіре алмаса брі бос сз.

Оушыдаы осы сезімді ояту – малімні олында, яни, оушыа деби білім беру, деби, эстетикалы, адамгершілік асиеттерін дамыту шін малім дебиетті оыту барысында діс – тсілдерді орнымен олдану ажет.

— сз неріні ерекшеліктерін тсініп, тануа, ой кзімен зерделеуге негіз болатын білім, білік, икем – дадылар алыптастыру;

— ойын сауатты ауызша (жазбаша) айта да, жаза да білу, байланыстырып сйлеудегі тіл мдениетін алыптастыру жне дамыту, зіндік ой – пікірін дйекті, жйелі айта білуге баулу.

дебиет — нер, дебиет — лтты азына, асыл мра.

дебиет – лтты танымны айнар кзі, сондытан кркем шыармадан алынан зінділерді оулыа ендіруде тмендегідей аидалар басшылыа алынан:

1. Шыарманы жанрлы, композициялы ттастыы;

2. Оны лтты азына екендігі;

3. Мтіндерді сйкестігі мен сабатастыы;

4. дебиетті сз нері ретінде таныту;

5. Оушы тілін дамыту негізінде оырманды біліктілікті алыптастыру;

6. Оушыларды тілдік атынасын коммуникативтік трде дамыту;

Бл жерде міндетті трде оушыларды пн бойынша іскерліктерін танытатын, жалпы іскерліктерін дамытатын шыармашылы рекет ажет. дістеме аппаратыны басты функциясы – кркем шыарманы абылдатуа йрету боландытан оушы мен малім арасында жйелі байланыс орныуы керек. Міне, осы жйелі байланысты з тжірибемде алай іске асырып жатандыымды крсету шін, кркем шыарманы оытуды аидаларында кездесетін кейбіриыншылыты шешуді тиімді жолдарын крсету масатында «аза дебиеті сабаында кркем шыарманы оытуды тиімді жолдары.» атты таырыпты тадап алдым.

 

дебиетті оыту кркем шыарманы оудан басталады. Кркем шыарманы оу йде, сыныпта жргізіледі. Кркем туындыны оуда мнерлеп оу, р сзді айын, тсінікті оу, жинаы оу, дауыс естіліміні де ашы болуы талап етіледі. Оушыны кркем мтінні оу трлеріне дадыландыру керек. Кркем мтінді оу трлерін жіктеп ажыратамыз:

1) кркем мтіндегі жазушы ойын малім кмегімен аара оу. Оны мн-маынасын тшына, тсіне оу. иын, тсініксіз образды, айшыты сздерді ына оу, яни лингвистикалы тсіндірмелі оу;

2) тадап оу. Белгілі масатпен ойылан сратара жауап іздеп, тіл кркемдігін длелдеу, портрет, пейзаж, образды табу;

3) іштен оу немесе здік оу. Іштен оуды оушыны жеке, з бетімен жмыс істеуге баулудаы маызы ерекше зор. Ойлану, з бетімен іздену, жауап табу, дербес белсенділігін арттырудаы іштен оуды атарар рліні ерекше екендігі;

4) рлге бліп оу. Рлге бліп оу таным белсенділігі, ызыушылыын арттыруда, абілеттерін дамытуда, сабаты эмоциялы, психологиялы мнін нрлендіруде пайдалы;

5) хормен оу. Оу техникасын жетілдіру, мнерлі, айын оу, кркем мтінмен жмыс істеуге баулу бкіл сынып оушыларын кркем оуа йымдастыруда тиімді;

6) жымды оу. сіресе, даралап оытуда тиімді. Оу техникасына, мнерлеп оуына арай, оушыларды топа бле отырып, малім жымды оуды тиімді йымдастырса, кркем мтінді тез мегертуге ыпал жасайды, мтінді оуа деген оушы ынтасын арттыруа сер етеді;

7) жпты оу. Жпты оуды тиімділігі, біріншіден з беттерімен оу техникасын жетілдіру дадыларын дамытады, екіншіден ыпты тыдай білуге, бір-біріні жмысына талдау жасай білуге икемдейді;

8) мнерлеп оу. Мнерлеп оу-дебиетті оытуды басты дістемелеріні бірі. Мнерлеп оуды масаты:

а) оушылара кркем туындыны эмоциялы-эстетикалы серін сезіндіру;

) кркем мтінге жан беру, р сзді мні мен маынасын, сз бояуларыны наышын сезе білу;

в)кркем мтіндегі айтар ой мен поэтикалы кркемдікті здеріне болжату, тсіндіру, мтінді талдау дадыларын дамыту.

дебиет сабаыны кре тамыры кркем мтінмен жмыс істеу деп санаймын. Оны ерекшелігі сол — ол оушыны жрегіне, сезім ылына сер етуі. Оушылармен бірге кркем шыармамен жмыс істей отырып, оларды ойлауына, толауына, пікір айтуына ыпал жасаймын. Оушылар кркем шыарманы оып біткен мерзімде, ауызша, жазбаша сратар арылы мазмнын айтызамын, зіне наан бір эпизодты ысаша баяндатамын, бір кейіпкерді іс-рекетінен мысалдар келтірткіземін, е негізгі деген жерлерден зінді жазып, «Ол ай оиадан алынды, кімні сзі?» деген сратара жауап аламын, р трлі деби ойындарын жргіземін.

Время туфель Да ещё и со скидками! lamoda.kz

Никто не устоит! Платья и сарафаны для романтичных ужинов и деловых встреч. lamoda.kz от 2 600 тенге

Яркие балетки Стильные модели, доступные цены. Найдите свою парочку! lamoda.kz от 3 300 тенге

Кркем мтінді талдау шыармашылы жмыстарды талап етеді. Кркем мтінді оыту мен талдауда оушыны мтін мазмнын мегеруіне кіл блу керек. Кркем шыарманы оыанда, оушыларды ол туралы зіндік сері, пікірі туындайды. Оушыларды зейіні, есте сатау, абылдау асиеттеріне арай малім мтінді ттастай емес, е негізгі басты мселелерін ана мазмндатып, оны мегеруді одан рі жаластыраны тиімді болады. зіндіні мазмндаанда, оушыларды ммкіндігінше жазушы тілімен мазмндатуа икемдеу керек. Оушыларды гімелеу, мазмндау кезінде жиі мтінге ілдіріп, кейбір негізгі мселелерді мтінге жуы айтуды талап етемін. Кркем шыарманы йге тапсырма ретінде бергенде, тсініксіз сздерді, сйлемдерді оушыларды алдын ала белгілеп келуін талап еткен жн. Саба барысында шыарманы мазмнына талдау жмысын жргіземін. Крделі, тсініксіз сздерге тсінік беремін. Мысалы: ыстау, атан, шам, ру, шариат бйрыы, ерді ны. Кейбір диалогтерді ои отырып, е басты мселелерді тсіндіремін.

— «Арысыды, ендеше, арыстан жеді» (Бжейді сзі).

— «А арамды тексермеді бе, ше ан жтан ара бет?!» (одарды сзі).

деби талдауды басты масаты-оушыларды зіндік абылдауларын, пікірін дебиеттану ылымыны талабына сай ылыми арнаа баыттау болып табылады.

Кркем шыарманы талдауды ылыми жйесін жасаан діскер алымдар: . оыратбаев, .Кшімбаев, . Дайырова, Т. Ашолаов, т.б. Крнекті діскер, алым Тлеутай Ашолаов кркем шыарманы талдау мселесіне таза деби — эстетикалы жолмен арауды сынды ». Біз шкірттерді сз сырына бойлатуымыз керек. Бкіл кілт — осында. йткені, кркем дебиетте сз -мазмн да, форма да. Шкірттерді сзді алуан сырына іле білуге йрету — дебиет шыармасын танытуды басты жолы. Аын шыарма рылымында сздерді андай кдесіне жарата білген, сз кірпіштерін аншалыты иыстыра алай білген, шыарманы бкіл бітімін алай сомдаан, андай жаа поэтикалы жаалытар келген, андай сом образдар жасаан, малім осыан немі, саба стінде, сабатан тыс уаытта шыармашылы тапсырмалар беру арылы йретіп, баулып отырса, шкірттер нер туындысыны адыр асиетін танумен, астарлы сырына іле білумен атар, жазушы стилін, шыарма стилін аарар еді.

Тегінде, баланы здігінен жмыс істеуге, здігінен білім алуа йрету -е тымды жол» (1,92бет).

Ахмет Байтрсынлы шыарма тілін аын тілі жне ншейін тіл деп жіктей келіп: «Бл екі тілді арасындаы айырмасы мынау: ншейін тіл кбінесе сзді дрыстыын, анытылыын, тазалыын длдігін талайды. Аын тілі сзді дрыстыыны, тазалыыны, длдігіні стіне крнекті, уезді болу жаын талайды» деп жазады (2,127бет).

 

Кркем мтінді талдауды жолдары мен баыттары Рбиа Сыздыова мен Бердібай Шалабай ебектерінде жан-жаты сараланады. алымдар кркем мтінді талдауды жолы мен жйесін айындайды.

Кркем мтінні негізгі белгілеріне байласым, ттасты жне эмотивтілік жатады. Байласым- лингвистикалы ым, ал ттасты-психолингвистикалы ым. Байласым кмегімен мтін рылысыны феномендері талданады, ал ттасты ымы арылы мтінні тере абатындаы орналасан рекеттері тсіндіріледі (3, 8 бет).

Кркем шыармаларды оытуды тиімді де німді жолдарын іздеудегі йгілі стаз, діскер анипа Омаралиызы Бітібаеваны ебегі зор. діскер стазды аламынан М.уезов шыармашылыын оыту мселесіне байланысты ш кітап жазылан. «Оулыта… талдауды бір трі-образды талдау жйесі негізге алынан». Кркем шыарманы талдау жйесі, е алдымен алдымен кркем туындыда жазылан, баяндалан оиаларды тарихи негізіне назар аудартады. Малімні тсіндірме гімелерінен кейін, мтінді мнерлеп оып, мазмнымен танысу, мтінді блшектерге бліп, ат ою, р бліміне жоспар ру, рылан жоспар бойынша тірек сздерді олданып мазмндату, шыарманы басталуы, шыарма ішіндегі уаиаларды байланысы, уаианы шарытау шегі, шешімі айындалады. р шыармадаы адам тадыры жеке кейіпкерлер арылы пайымдалып, іс-имылы, мінезі, ылыы, рекеті айындала тседі. Кейіпкерді танытатын, айындап, даралап беретін негізгі элементтер: портрет, іс-имыл рекеті, тілдік крінісі, кркемдік детальдар, суреттеме, кейіпкерлер диалогы, жанама сипаттамалар, кейіпкерді зара арым-атынасы, атыысы, кресі т.б. Кейіпкерді талдап, тану барысында оушы кркем шыармадаы кейіпкерді жйесін натылайды, зара байланысын, жазушыны р кейіпкерге андай сипаттама бергенін, портретін, кейіпкерлерді диалогтары арылы оларды мінезін ерекшелеп айындап, негізгі орталы тланы анытайды (4, 62 бет).

Оушы кркем мтінді талдай білу арылы наты, длелді сйлеуге дадыланады, сз діреті мен асиетін ынады. Сол себептен, е алдымен кркем тілмен сйлеуге талаптандыру керек. р сйлемні негізінде наты ой, сол ойды аны, айын кестелейтін сз оралымдары болу керек. Кнделікті пайдаланатын тілді жасы мегерген баланы оны кестелеп, демілеп олдануа дадыландыру керек. Маынасыз сздер, шбалаы сйлемдер, айтатын ойын натылап беруге шораты кркемдеп сйлеуге зиянын тигізеді. Сондытан кркемдеп сйлеуді р сабата жйелі трде жргізген тиімді болма. Кркем сйлеу оып отыран кркем шыармаа да тікелей байланысты. Оушыларды гімелеу, мазмндау кезінде жиі мтінге ілдіріп, кейбір негізгі мселелерді мтінге жуы айтуды талап ету-осы кркемдеп сйлеуге баулуды басты жолы. Кркем сйлеуді негізгі белгілері топтар, фигуралар трін мегерту, тееулер мен баламаларды сйлемде жиі олдану болма. Кркем мтінді оу барысында керекті дйектемелерді ала білуге, бейнелі оралымдарды теріп алуа баулу. Кркем шыарма тілін талдауда жазушыны суреткерлік шеберлігін, эстетикалы ммкіндігі, тілдік ралдарды поэтикалы дегейге сай олданылуы, сзді, фразаны діретін дрыс танытады.

 

 

Пайдаланылан дебиет

1. Т. Ашолаов, Шыарманы кркем айшытарын таныту, А., «Жазушы», 1998.

2. А. Байтрсынлы, Тіл таылымы, А, «Жазушы», 1992.

3.Р. Сыздыова, Б. Шалабаев, Кркем тексті лингвистикалы талдау, А., «Мектеп», 1989.

4.. Бітібаева. дебиетті оытуды тиімді жолдары, А., «Жазушы», 1990.

5.. Бітібаева. М. уезов шыармашылыын мектепте оыту А., «Жазушы», 1

 

азастанны тыш мектептері 01 ыркйек 2014 Ыбырай Алтынсаринны мірі мен шыармашылы ызметі аза халыны тарихындаы жарын беттерді бірі болып табылады. Жгір хан – зіні ыса мырында ылыма ден ойып, аартушылы жмыстарын жзеге асыруды масат ттан азаты алашы оыан билеушісі. аза даласындаы е алашы мектепті Жігір хан ашты. Жгір хан XIX асырды 30-шы жылдарыны орта тсында хан ордасында орталы мектеп йымдастыруды ойластыра бастайды. Оны ойы бойынша, бл мектепті балаларды Ресейді арнайы оу орындарына тсу шін дайындауы керек еді. 1841 жылы хан ордасында алашы мектеп ашылды. Мектепті стап тру шыындарын хан з мойнына алды. Жгір хан 1845 жылы дниеден озды. Ол зі айтыс болана дейін мектепті шыындарын жеке аражатынан тледі, тіпті, шкірттерді сынатарын да зі ткізіп отырды. Іс жзінде ол мектепті алашы стазы болды, ал татар Садриддин Аминов мектеп ісі бойынша оны кмекшісі ызметін атарды. Кейіннен Орынбор кадет корпусын тмамдаан бл мектепті тлектері алан білімдерімен атар офицер шендеріне де ие болды. Алашы мектеп азастанны жалпы мдени озалысында маызды роль атарды. Жгір хан: «Бізді балаларымыз білім ала отырып, оама ызмет ету шін ажет барлы ылымдарды йренетін болады. Мны брі мені уантады. йткені, білімге ол жеткізу – мені халым шін лкен баыт!» - деп жазан еді. Сондай-а крнекті аартушы, оам айраткері, жаашыл педагог, алым-этнограф, аын, прозашы, аза жазба дебиеті мен аза ліпбиіні негізін алаушы, орыс жазу табалары негізінде аза ліпбиін растырушы — Ыбырай Алтынсаринны мірі мен шыармашылы ызметі аза халыны тарихындаы жарын беттерді бірі болып табылады. 1860 жылы Орынбор облысты басармасы Алтынсаринны збей жазан тініштерін анааттандырып, аза балалары шін бастауыш мектепті ашуа рсат берді. Шалай алада мектеп ашу иын болды (аражат, мектеп имараты жне оу ралдары болан жо). Облысты басарма мен жергілікті болыстар осы маызды іске суы арады. Патша кіметіні зі де халыты сауатын ашуды, аарту жмыстарын жасауды масат етпеген еді, оан тек тілді білетін іс жргізушілер ана керек болды. Алайда иыншылытар Алтынсаринге кедергі бола алмады. Оны стіне, Ыбырай Алтынсарин 1861 жылы Торай мектебіне малім ызметіне атанан тыш аза еді. Осы уанышымен жне зіні аартушылы идеяларымен рухы ктерілген Ыбырай Алтынсарин ауылдарды аралап, елге зайырлы білімні маыздылыын тсінідіріп отырды. Жергілікті трындардан аражат жинап, зіні жеке жина ашаларын салып, Алтынсарин мектеп имаратыны рылысына кірісті. рылыса дайындалан кезінде амалды комендантында аудармашы болып ызмет істеп жріп, Алтынасарин ауылдардан балалар келды, з йінде оларды орыс тіліне оытты. 1864 жылы 8 атарда мектепті салтанатты ашылуы тті. аза даласында оны «ара шаыра», «Алашы арлыаш» деп атады. Ыбырай Алтынсарин зіні алашы «Кел, балалар, оылы!" атты леін жазды. Бл ле досы Н. И. Ильминскийге арналан мраат хатында жазылан жне осы кнге дейін саталан. 1864 жылы Торай аласында Ыбырай Алтынсарин ашан тыш мектеп 1879 жылы останай аласы облыс орталыы болып рыланнан кейін мектеп шін тастан имарат салу мселесі шешілді. Мектеп имаратыны рылысы 1882 жылы басталды, ал 1884 жылы Троицк орыс-аза мектебі жаа тас имарата кшіріліп, «останай екі сыныпты орыс-аза училищесі» деп атала басталды. Жабылу шегінде тран мектепті жаа имарата кшірілуі — Ыбырай Алтынсаринны тікелей ебегі. 1884 жылы Ыбырай Алтынсарин ран останай екі сыныпты орыс-аза училищесі «Ыбырай Алтынсарин мектепті ашылуындаы» диорамасы Ыбырай Алтынсарин зіні педагогикалы ызметінде оушыларды трбие мселесіне ана емес, ебек біліміні мселелеріне де лкен назар аударып отыран, сондытан ол Торайда олнер училищесін ашты, кейін ол Яковлев училищесі деп аталды. Торайдаы олнер училищесі Ол басынан бастап облысты уездік алаларыны барлыында бір-бірден орталы училищеден ашуды кздеген еді. Торай облысы аумаындаы ауылдарды аралап жріп, халытан аражат жинады. Илецк, Николаев, Торай, Ырыз уездерінде бір-екі сыныпты орыс-аза училищеден ашты. Бл оу шаыратарын малімдермен амтып, шкірттермен толтырды. «Торай олнер училищесіні оушылары» диорамасы Мектептерді ашпас брын Алтынсарин елді мекендерді ауматы орналасуын, халыты жиілігін алдын-ала зерттеп отырды, содан кейін ана мектептерді ашуа кірісті. азастан жерінде йелдерді оыту ісіні басталуы да Алтынсаринны есімімен байланысты. Бл маызды бастаманы іске асыру кезінде де ол патша кіметі тарапынан жасалан кедергілерге тап болды. Ырызда аза ыздарына арналан интернаты бар арнайы мектеп ашыланда оны уанышында шек болан жо. Уездік, болысты, ауыл мектептеріні ашылуымен бірге Алтынсаринні басты ебектеріні бірі — 1883 жылы Орск аласында тыш аза Малімдер мектебіні ашылуы. Онда аза мектептері шін малімдер даярланды. 1887 жылы 10 желтосанда крнекті стаз останай уезінде Обаан бір сыныпты болыс мектебінде жеке алашы сабатарын берді. Обаандаы болысты мектеп Бл мектеп кейіннен орыс-аза училищесі болып згертілді жне 1940 жылы 7 шілдеде 2 курс рамымен Медіара аза педагогикалы училищесі ашылды. 1949 жылы училищеге аза халыны лы перзенті, оны негізін алаушы - Ыбырай Алтынсаринні есімі берілді. 25 жыл ткеннен со училище Рудный аласына кшірілді, ал 1992 жылы Ы. Алтынсарин атындаы Рудный леуметтік-гуманитарлы колледжі болып ауыстырды. Алтынсарин з отбасымен бірге, 1889 жыл Алтынсарин жастарды, бкіл аза халыны сйікті адамы болды. «Біз, яни кшпенділер шін Ы.Алтынсаринны зі де жне оны шыармалары да те ымбат. Мны Ресейді алашы зайырлы дебиетіні маызын білетіндер тсіне алады. Біз Алтынсаринны тласынан бкіл халыты рухы, ойы, пейілі, мінезі жне тм міріні бейнесіне айналан аарманды круге дайынбыз». Ыбырай Алтынсаринны тадыры — одан кейін мір сргендер мен сріп жатандар шін негелі мысал болады.