Сабаты тиімділігін ктеруде кп жадайда пнаралы жне пнішілік байланысты сатау. 1 страница
6.Сабаты тиімділігін ктеруді ерекше жолдарыны бірі оушыларды біліктілігі мен дадысын, білімін баылауа, сіресе ауызша срауа уаытты ысартуыболып табылады. Мселе, уаытты механикалы ысарту емес, уаытты ысарту кезінде тексеруді тиімділігін ктеретін, баылауды сапалы жаа трлерін іздеу.
7.Сабаты тиімділігі, кбіне оушыларды жалпы-интеллектуалды дадысыны(брінен де есептеу жне оу дадысы) дегейіменаныталады.
Орыс алымы И.Подласый саба німділігіне сер ететін негізгі факторларды атап крсете келіп, соларды ішінде малімні йымдастырушылы рліні жоары екендігіне баса назар аударады:
1.Игеруге блінген уаыт – 16 %. 2.Оу материалы клемі – 24 %. 3.Оушыларды білім дегейі – 28 %. 4.йымдастырушылы рекеттер – 32 %.
Сабаты тиімділігі мен німділігін арттыруда малімні жоспарлау-жобалаушылы икемділігіні де маызы жоары, бл оны игерілетін білім мазмныны тиімді трде іріктей алуы мен оыту масаттарын дрыс айындай білуінен байалады. Интерактивті оыту теориясын зерттеуші алымдарды айтуынша білім мазмнын шке блуге болады екен: 1.Білуге міндетті материал; 2.Білу керек материал; 3.Білуге болатын материал.
Ал оыту масаттары американ алымы Б.Блумны ойынша, оушыларды оу масаттары арылы берілсе дрыс болады жне ол мынадай алты сатыдан трады: 1.Білу. 2.Тсіну. 3.олдану. 4.Талдау. 5.Жинатау (синтез). 6.Баалау.
Сабата оушылар белсенділігін арттыруа ойылатын негізгі талаптар:
1.Оушылара ойылан оу міндеттеріні мні рашан тсінікті болуы керек, олар оытуды масатын тсінуі керек. Саба мселе оюмен басталу керек жне оушыларды алдыы тжірибелеріне, оларды білім жйесіне сйене отырып жргізілуі керек. Малім оушыларды оытылатын материала ызыушылыын арттыру шін барлы тсілдерді падалануы керек.
2.Оушылар оыту процесінде тек ана заттар мен былыстар жніндегі апаратарды ана игеріп оймауы керек, сонымен атар оны ішкі мнін, кейін практикада олданатын задылытарды тсінуі керек. В.Ф. Шаталовты рбір оылатын таырып бойынша оушыларды оылатын былысты ішкі задылытарын кріп білуі шін толы клемде материал берген ызметі осы ережені жзеге асыруды мысалы бола алады. Сонан со бірнеше рет айталау процесінде жекелеген фактілерді игеруге жне оларды жйелеуге ол жеткізіледі.
3.Психологтарды зерттеулері оушыларды белсенділігіні маызды шарты оыту процесіндегі зін-зі баылау мен зін-зі баалау болып табылатынын крсетеді. Сондытан да оларда осындай ызметке ажеттілік пен дады алыптастыру педагогты бірден бір міндеті болып табылады. зін-зі аылау мен зін-зі баалау азіргі оыту технологиясыны міндетті элементі болуы ажет.
4.Білімді саналы жне белсенді мегеруде басты рл жарын лгілерді белгісіз оушыны осымша оу материалын пайдалануы арасында крініс табатын ызыушылыа беріледі. Саналылы жне белсенділікпринциптерін жзеге асыру шін оылатын материалды тек мазмнына ана емес, сондай – а оыту процесіні зіне де ызыушылы алыптастыру керек. Оушылара тек жаа апарат алу ана емес, сонымен атар оу, олара таным процесіні зі де ызы болу керек. Бл ережелерді сатау жалан білім жинатауды емес, сенімді алыптастыруа ммкіндік береді.
азтуан Сйінішлы (шамамен 15 асырда мір срген) – жырау, жоры жыршысы, аза эпосын жасаушыларды бірі. азтуан жырауды артынан мір, болмыс туралы, атамекен, туан ел жайлы жне скери трмыса атысты сан алуан жырдан ралан мол мра алан. Біра жырларыны кпшілігі саталмаан. Бізге жеткен шыармаларынан азіргі кезде «Бдырайан екі шекелі», «Ала да ала, ала жрт», «Белгілі биік кк сегір» деп аталатын ш толауы ана бар. Алайда аталан ш шыарманы зі-а азтуанны аза дебиет тарихынан орын алуына негіз бола алды. иялыны шырлыы, кедігі, суреттеу тсілдеріні байлыы мен семдігі орта асырларда азаты аынды неріні жоары дрежеде рі зіндік сипата толы боланын танытады. лтты бояуы ашы, ршіл романтикаа суарылан, афористік толаныс, кркем тіркестерге бай азтуан жырлары лденеше асырлар бойы аза аындарына лгі, неге мектебі болан.
Жырауды «Бдырайан екі шекелі» толауында рі жырау, рі батыра тн з портретін зі жасап, тымды да дл метафоралы салыстырулар арылы сем кмкерген. Ал, «Ала да ала, ала жртта» халыты туан мекен ? Еділін тастап, шу бойында алаш ханды рып, оныс тебуі, туелсіз ел болу кезеін мезейді. азтуанны туан жер, скен елге деген махаббаты да кіршіксіз рі шексіз. Ол «Кіндік кесіп, кір жуан» ата оныс ? Еділді даран байлыы мен шексіз де шетсіз уатты мекен екенін сипаттау арылы з сйіспендігін жайып салады. «Жатып алан бір тоты жайылып мы ой болан жерді» суреттегенде, оны елге оран, мыты тірек боланын да мытпайды. «Белгілі биік биік кк сегір» жырынан жауынгер-жырауды мір жайлы тыныс-тсінігі айын аарылады. Бл аталан жырлар аза дебиетінде зіні мазмны мен кркемдік сипаттары жаынан ана емес, сырты тзілім-рылыс трысынан да ерекше дараланады.
азтуан жырлары алаш рет .Мштаты «Шайыр, яки аза аындарыны басты жырлары» деген кітабында басылан. Кейіннен «Ертедегі дебиет нсалары», «Алдаспан», «15-18 асырлардаы аза поэзиясы», «Бес асыр жырлайды» атты жинатарда жары крген. Дереккзі: азастан лтты энциклопедиясы, 5 том
азтуан жырау
азтуанны туып-скен онысы – Еділден бліне шыып, онымен жарыса аатын Ахтуба, Бодан (Бозан) зендеріні бойы, азіргі Красный Яр аласы тран маай. Жырау кшпенділерді шынжыр бала, шбар тс скери аристократиясынан шыан сияты. Халы аыздарында ол олбасы батыр.
зіне арнаан мада жырында азтуан былай толайды:
Бдырайан екі шекелі,
Мздай лкен кбелі,
ары нымы слтандайын жрісті,
Адырнасы шй жібек оа кірісті,
Айдаса – ойды ксемі,
Сйлесе – ызыл тілді шешені,
стаса – ашаанны зын рыы,
алайылаан асты орданы сырыы,
Билер отты би соы,
Би лыны кенжесі,
Буыршынны бта шайнар азуы,
Бидайыты кл жайаан жалызы,
Блыт болан айды ашан,
Мнар болан кнді ашан,
Мсылман мен куірді
Арасын тіп бзып дінді аша
Сйінішлы азтуан!
Таза далалы поэзия! Бл жолдар аза тілінде ана слу, аза оушысына ана тсінікті. Мздай ызарлы ауыр сауыт киген батыр ктермелеу шін зін номадты тсінігіндегі е улетті, е рметті деген заттара балайды. Тарпа таыны стар зын ры, а орданы сйеп тран шекейлі сыры, жас бураны тал айзар ткір азуы, ыранны жембасар тырнаы, - алтын да, кміс те, алмас та емес, біра алтыннан да, алмастан да салматы, іріктеліп, екшелеп алынан образдар. Осы жолдардан азтуанны жорышы, жауынгер жырау боландыы крінеді. Сонымен бірге жырауды эпосшы боландыы да аарылады. Ноайлы цикліндегі жырларды біразынан азтуан поэзиясыны сері байалады. Бл трыдан аланда азтуан – аза эпосын жасаушыларды бірі.
Блыт болан айды ашан,
Мнар болан кнді ашан, -
деп шалыан азтуанны білегіні кші аншалы боланын біз білмейміз, ал аындыына келсек, оны мндай сздерді айтуа толы хаысы боландыы крінеді. азтуанны наыл-тапа, жыраулы ой толанысынан келетін:
Балдаы алтын рыш болат
Ашылып шапсам дем тартар,
Сусыным ана анар деп.
Арыматы баласы
Арыан сайын ты жортар,
Ара мен осым алар деп.
А дария толын кшейтер,-
йрыын кн шалмаан балыын
Ортамнан ойран салар деп.
Азамат ерді баласы
Жабыанын білдірмес,
Жамандар маза ылар деп, -
Іспеттес жолдары жыраулы поэзияны бізге жеткен е ескі лгісі. Бл жерде лкен аыл иесі, ке тынысты жырау бой крсетеді.
Алайда азтуанны аынды уатын танытатын шыарма – оны туан жермен оштасу жыры. Бл толаудан кейін бкіл аза поэзиясына азы болан образдарды шыратамыз.
Ала да ала, ала жрт,
Аала ордам онан жрт,
Атамыз бізді б Сйініш
Кйеу болып баран жрт,
Анамыз бізді Бозтуан
Келіншек болып тскен жрт,
арадай мынау азтуан батыр туан жрт,
Кіндігімді кескен жрт,
Кір-онымды жуан жрт,
араайдан сада будырып,
ылшанымды сары жн оа толтырып,
Жана сатау болан жрт!
Бл жолдарда оушысын баурап алатын ерекше бір кш бар сияты. Адап араса, згеше ештее де жо, арапайым сз тіркестері. Алайда осы арапайым сздерді зінде адамды елітер, ерітер аншама сезім жатыр десеші!
азтуан поэзиясы – табиат аясындаы кілі таза сби кшпендіні поэзиясы. Бл поэзия номадты санасыны аншалы дрежеде боландыын крсетеді, оны зін оршаан, лі адам олы блдірмеген табиат туралы тсінігінен елес береді, мірге кзарасын білдіреді. Табиат аясындаы акіл номадты иялы зіні шырлыымен, кендігімен, сонымен атар баладыымен бізді та алдырады. Жырау туызан кейбір муреттер мен образдара біз кішкене баланы мнан соан рылыстарына араан лкен кісіні сезімімен ызытай раймыз, біра клмейміз, - сйсінеміз. Бл сезім кейде бас руа дейін жетеді. йткені Еділ жнінде айтылан:
Шырмауыы шккен тйе таптырмас,
Балыы клге жылы жаптырмас,
Басы мен шаяны
Кежідегі адама
Тн йысын таптырмас, -
деген жолдар хас суреткерді олынан ана шыуы ммкін еді. Сйкімсіз шп шырмауыты алыдыы, адама тыныш йы йытатпайтын баа-шаяныны кптігі де жырауа соншалы ысты. Туан жерді асиеттілігіні бір белгісі іспеттес. Біра біз жатырамаймыз, тыжырынбаймыз – суреткерді иялына таырап, демімізді ішке тартамыз. йткені бізді алдымызда орта асырды поэзиясы, ортаасырлы кшпенді. Осы тамаша толау:
Сйткен менім Еділім,
Мен салмадым, сен салды,
Хайырлы болсын сіздерге
Менен алан мынау Еділ жрт, -
деп Еділ бойында алан трік тектес рулара баыт, береке, тынышты тілеумен аяталады.
Бізді олымыздаы азтуан атына атысты деректер зірге осымен шектеледі. Бізге жеткен, рине, азтуан мрасыны жзден бірі ана. Біра осыны зі аза дебиетіні басы болып есептелуге тиіс суреткерді творчествосы жайынан біршама елес бере алады.
Сйініш лы азтуан
азтуан туралы аз жазылан жо. Зерттеу ебектерді баршасы да оны ХV асырды тласына жатызады. Біра ол пікірді шындытан ауылы алыстау. азтуан – Ноайлы жырауларыны е кенжесі, ХVІІ асырды бірінші жартысында мір срген тла.
Жырауды мір срген кезеін анытауа Ноайлы шежірелері септеседі. азтуан шежіресі былай тзіледі: Ысмайыл – Дінбай – Тінікей – Абдол – Сйініш – азтуан. Ысмайыл Мса биді ортаншы лдарыны бірі боландытан, 1480 жылдар шамасында дниеге келді деп болжауа болады. Ал лген жылы 1563 жыл. Оны тртінші лы Дінбай Орыс би заманыны 1578-1590 жылдары атыс-шабысты бел ортасында болды. азтуан Ысмайылды бесінші рпаы. р рпаа 20-25 жастан бергенде азтуан 1600 жылдар шамасында дниеге келген болады.
Ол ноай лтыны тл перзенті. шінші атасы Дінбай би дрежесіне ктерілмегенмен, Башкирияны улиі болан Ноайлыны ататы мырзаларыны бірі. арыс тигендей атыс-шабыспен мірлері Ысмайыл лдары арасында немі ділет жолына жыылушыларды бірі болды.
1556 жылы Астраханды орыс лшкері екінші рет алып, Ысмайылды талабымен Еділді ткелдеріне ата кзет ойылан-ды. 1558 жылы Ливон соысы басталып, кзет алынып тасталанда, Ысмайылды итры ылытарына наразы болан Дінбай кесінен блініп, ырыма ауан-ды. ырым ханы Дулеткерей апаларынан туан жиен еді. Хан Ысмайыл балалары Дінбай мен тлыбайды, олармен бірге ілесе баран Сейідахмет би рпатары мен Оразалыны тоыз лын ша жая арсы алды. Дулеткерей 100 мы лшкермен Мскеуге жорыа аттанбашы еді. лгілерді лшкер санатына осты. Біра орыс межелеріні кзеті мыты екенін барлап біліп, жорытан бас тартты. Ноайлыдан келгендерге елдеріне айтуа кеес берді. Дінбай айтар жолда Дон казактарыны шабуылына рынып, інісі тлыбайды ттында алдырып, соындаы алы найман елін жауа беріп, он бес адаммен ана ашып келді (В.В. Трепавлов... 303-б.). 1559 жылы жептуір жасапен барып, ттын болан інісін, олды болан елін жне блгін кезінде ауып кеткен ыруар жртты айтарып келді. Риза болан ке оны Башкирияа ули ып жіберді.
Дінбай 1563 жылды ысында Ноайлыдан ашып кеткен Шейхмамайды ш лы Ташкент билеушісі Бара лы Баба жасатарымен тізе осысып, Ноайлыны шыыс анатын тонаанда, содарынан аттанып, мал-млікті айырып алып, жоры жетекшілеріні бірді-екісін байлап алып айтан да осы Дінбай еді (Сонда, 309-б.).
Ал 1576 жылы Дінахмет биді тсында Башкирия улиі Дінбай дрежесі жаынан бимен теестірілді (Сонда, 315-б.). Ал Орыс би тсында ол батыс тарап шекараа жауапты – нрадын ызметін 1584 жыла дейін атарды. 1586 жылы атарда Орыс пен Дінбай елшілері Башасарайа келіп, Трік слтанына сранды. Дінбай Орыс биді трікпен тізе біріктіру саясатын олдады.
Міне, осы шамадан бастап, Дінбай аты жаттарда кезікпейді де, Дінбай рпатары атымен Тінікей, анай, Рахманл есімдері ауыза ілігеді.
Демек, Дінбай а патшаа жаны ас Орыс биді немі серіктесі болып, саяси сахнаа Орыс биді лы Жанарслан шыанда да, Дінбай лдары оны шашбауын ктерді. Сйтіп, Дінбай жне Дінбай рпаы Ноайлыны Ресейге арсы тобыны басты тіректеріні бірі болды деуге негіз бар. Дінбай рпатары орысшыл Ормамбетті лтіруге атысты. Осы оиадан кейін Ноайлыа Астрахан атыштары шыанда Дінбай рпатары Жемні сыртына кшіп кетті.
Бл мселелерді тптіштеп баяндап отыран себебіміз: сз болан жадайларды кбісі азтуан толауларына жыр жолдары болып енген.
Сап-салпынша анау ш зен ,
Салдары мені ордам онан жер...
Мндаы ш зен: Еділ, Жайы, Жем. Бл ш зенді жайлааны рас. Соысында тіпті Жемні шыысына асып кеткен-ді.
Мсылман мен куірді
Арасын тіп бзып дінде ашан,
Сйінішлы азтуан.
Мндаы куірі Ресей екені бесенеден белгілі. Крі атасы Дінбайды орыса арсылыымен жастайынан сусындап скен азтуанны бл мселедегі кзарасы аны та біржаты.
Еділ – Жайы арасын 1508-1513 жылдар аралыында Ормамбет інілері мен балалары тастап шыан со, Есет, Ор, Жем сыртында жрген Орыс пен Дінбай рпатары Астрахан аймаына келіп, азіргі ызылжар, Володар ауданындаы Бозан суыны бойына оныстанды. т-береке Бозан зеніні крінісі аз-алпы азтуан жырына кшірілген:
Ботташыы бзаудай,
Боз сазаны тотыдай,
Балыы тайдай тулаан,
Баасы ойдай шулаан.
Шырмауыы шккен тйе таптырмас,
Балыы клге жылы жаптырмас,
Баасы мен шаяны
Кежедегі адама
Тн йысын таптырмас.
(Бес асыр жырлайды. Алматы, 1989. 29-б.).
Осы шуматаы “ботташы” Бозан зені бойында сетін тамырлы жеміс, осы ір трындары арасында лі де ботташы деп аталады.
Мрат Мкелы “ш иянда”:
абыршаты, арасу
анатымды залым ияр деп,
арабойлы, азтуан
айыланып кшкен жер, – деп, азтуанны ата онысы абыршаты, арасу деп крсетеді. (Мрат. “Арыс” баспасы, Алматы, 2001. 135-б.). лбетте, осыан сас жер аты р жерде кездесуі ммкін. 1576-1586 жылдарда азтуанны лы атасы Ноайлыа нрадын болып, батыс шекараны жауапкершілігін мойнына алды. Бл ауым Сарай-Бату аласыны йіндісі мен Сарай-джедид (Жаа Сарай) аралыын оныстананы белгілі. Демек, азтуан Еділді тмегі саласында Атбені Бозана яр брылысында туды деуге негіз бар.
Ал Дінбай лдарыны орыс лшкеріні жазалауынан орып, Жем сыртына кетіп, Орск маын жайлап, Еділ-Жайы арасынан ел кеткенде, Астрахан воеводасыны шаыруымен Астраханны іргесі Бозан бойына кшіп келгені аны.
Астрахан воеводасыны, бір жаынан, гіттеп, бір жаынан, кштеуімен ырым бетке ауан Ормамбет інілері мен балалары да Еділ-Жайы арасына айта оралды. Олар Естерек би мен нрадын Шайтерек лген со, арсылас екі топа блініп алан-ды. Бірінші топты кейуат Жастерек басарды. Оны шылауындаылар Естерек пен Дінмхаммед балала-ры еді. Ал екінші топты тайба Ормамбет лы ара Келмхаммед басарды. Оны арамаында Ормамбет балалары мен марм нрадын Шайтерек лдары еді. Жастерек тобы малды-жанды, іргелірек еді. 1519 жылды мамырында Жастерек тобы арсыластарына ттиылдан тап берді. Біра тайба ара Келмхаммед ат тізгінін белге байлап, аруды баса жастап йытап, ктініп отыран. арсыластарын беттен рандай ылды. Біра атыс-шабыста Дінмхаммед лы арагз-Мамай тайбаны інісі Мамайды лтіріп кетті.
Астрахан воеводалары жадайды Мскеуге хабарлап еді, Елшілік басармадан (Посольский приказ) “араласпадар, мейлі” деген нсау тсті. Астрахан воеводалары А.А. Хованский мен А.М. Львов нсауды асан ептілікпен асыра орындады. “Оларды бір-бірімен араздыын рлеп бысытып, бетпе-бет шайасуа дейін жеткізіп отырды... Ым-жымымызды білгізбей екі жаа да жасырын барып, бір-біріне айдап салуды арасында біржола рып бітуді аз-а алдында тр” деген воеводаларды Елшілік басармасына жазан хатын В.В. Трепавлов жария етеді (Сонда, 402, 403-бб.).
Жауласан екі топа да воеводалар кмекке деп атыштар блімшесін жіберіп отыран. Орыстан арулы ара тірек таптым деп ойлаан лгілер бір-бірін ршелене шабады. Атыштар ешашан о шыындап, шп басын сындырмайтын, ызыты ызытаушылар ана еді.
1619-1620 жылдардаы атыс-шабыса Дінбай ауылы араласпады. Олар бес мы й болып Астрахан іргесінде отырды. Бл кездегі Дінбай лысыны жетекшісі анай еді. Ол азтуанны шінші атасы Тінікейді туан інісі. 1622 жылды ысында воеводалар олдауымен би лауазымына таайындалан анай мен нрадын ара Келмхаммед сол жылды суірінде Мскеуге елшілерін жіберді. А патша воеводаларды бл сынысын бекітуі керек еді. Елшілік стті барып айтты да, 1622 жылды 10-шы арашасында Астрахан аласында анайды а киізге салып, би ктерді. Ол осы тізгінді 16 жыл бойы олында стады. анай иісі ноайлыны соы биі, одан кейін би ою дстрі жоалды. Осы ретте азтуанны “Мада жырындаы”:
Билер тті, би соы,
Би лыны кенжесі, –
деген жолдар шындыа дп келеді.
анай 1638 жылды орта шамасында дниеден озды. Оны орнына Тінікей лы Абдол (азтуанны тте атасы) сынылды. Біра а патша кесесі енді би сайлауды ажеті жо деп тапты.
анай би туралы жаттар те кп, ал азтуанны тте атасы Абдол, туан кесі Сйініш туралы да деректер шырасады (История Казахстана в русских источниках ХVІ-ХХ веков. Алматы, 2005. Том І. жат №239. 355, 356-б.б.). 1645-1646 жылды 29-шы азаны аралыын амтитын аталмыш шолу жатта Абдол да, Сйініш те Жетісан лысыны билеушілері ретінде ауыза алынады. 1645 жылды 13-ші ыркйегімен табаланан жатта оларды Жем бойында отыраны айтылса, 1646 жылды 29-шы азанында Жетісанны ш мырзасы, ішінде Абдол да бар, Дендер тауы тсынан Жайытан тіп, Нарынны шет пшпаында отыранын куландырады (Сонда, 356-б.). Оларды Астрахана барып, орыса берілуді масат еткені хабарланады.
азтуанны Ноайлыдан кетуі туралы деби дереккз жеткілікті. Оны е бастысы азтуанны “Туан жртпен оштасу” толауы:
айран мені Еділім,
Мен салмадым, сен салды.
айырлы болсын сіздерге
Менен алан мынау Еділ жрт!
(Бес асыр жырлайды. Алматы, 1989. 29-б.). Ноай алымы А.И-М. Сакалиев азтуанны “Жембойлы” атты за толауы боланынан хабар береді. Жембойлытар Ноайлыны бір лысы бола тура Ноайлыны алмаа арсы аттаныстарына осылмай, айта алмапен ауыз жаласып з жртына жасаан опасыздыы дастана арау боланын, былайша толайды:
Алдаспан мен масым (ішімдік – .С.) тапса,
Б жембойлы дегені
Алты атасын сатады.
лемге лек келгенде,
Алып ноайлым ара бойында
ан тгісе лгенде,
Б жембойлы туаным
Атандай шеке беріп жатады...
(Сикалиев А.И-М. Ногайский геройческий эпос. Черкесск, 1994. 49-50-бб.).
Екінші аса мнді дереккз Мрат Мкелыны “азтуан” жыры. жептуір клемді бл толауды мазмнды рылымы айрыша ден ойандай. Мрат ыры-жыры, бит-рт болан Ноайлыдан безінген азтуан таырыбын жырлай отырып, ататы жырауды артында алан мрасы мытылып, ліп алмасын дегендей, азтуан толауларын дастана тгел осып жіберген. Ол толауларды кбіні сзбе-сз жырлаан да, жадында кмескіленгендерін мазмндап жырлаан. Мселен:
Еділді оныс етпеіз,
Жаалай алма алады,
Жайыты оныс етпеіз,
Сыдыра біткен кк жиек
Кпірлер ала салады.
Астарханды оныс етпеіз
Шаарын оны алады.
(Мрат. “Арыс” баспасы, Алматы, 2001. 171-б.).
Осы толаудан азтуан жырларын сзіп алып, жырауды мрасына енгізер шуматар аз емес. Одан Мрат аынны айдыны ортаймайды.
Мен неткенмін, неткенмін,
урайлы жріп кеткенмін.
Тайсойан мен Дендерден,
Саыз бенен Жемдерден
ралайдай шбырып,
Гулеп те желіп ткенмін.
Ойылды Тамдыкліне
Бір тстеніп кеткенмін.
Маыстауды ойына
Етек-жеім жыртылып,
А ырауда жеткенмін.
Мрат аын азтуанды Маыстауа жеткізіп салады.
Ал азтуанны бдан кейінгі басынан ткендері Мрын жырауды “арабойлы, азтуан” жырында баяндалады.
Орыстан опа таппай, алматан ашып-пысып жан созан Абдол, Сйініш мырзалар орыса берілуден баса амал жо деп шешкен сияты. Мрын жырау да Жемде Ноайлы мырзаларыны он сегіз кеесін, ммілеге келмей, бет-бетіне бытырааны, арабойлы мен азтуанны зге Ноайлыдан жырылып Шам аспа болып, О-Балана бет тзегені айтылады.
олда бар деректерді жиынтытай келгенде 1638 жылы Астрахан іргесіндегі Бозанды тастап шыан анай ауылдары, Тайсойан, Дендер арылы Жемге ткен. алматар екі-ш кншілік жерде еді. Аралас онан кездері де болан. аза хандыына жол жабы боланымен, Маыстау арылы ргеніш, Бхар асу ммкіндігі жо емес-ті. Ноайлыны билеуші аймаын раан аайындарыны дені ырым тарапта еді. Абдол мен Сйініш Бхара замай, Астрахана айта барып орыса берілуді жн крген. Ата, келеріні бл шешімімен келіспеген арабайлы мен азтуан аайындарымен Жемде ажырасып, О-Балана зайды. Демек, бл 1645 жылы болан уаиа.
уыннан айтып оралан білазы баадр алма тайшысыны шаыруымен Жемге барып, онатап айтанда, Маыстауды осы тстаы жадайын з кзімен кріп, шежіре кітабына енгізген. Ол Маыстауды зына бойында 100 аралы трікмен шаыраы барын, баса іріні лазып бос жатанын жазып кеткен. Мрын жырау білазы жазбаларымен таныс адамдай, тарихи жатты баянын аз-алпында айнытпай суреттейді. Жемнен О-Балана дейінгі бір айлы жолда алматы жол торыан жасатарынан баса жан баласы жо-ты.
О-Балана жетіп, блаа малдарын суаранда, су лайланып кетіп, боз мая суа анбай алады. лгі жануар ботасын тастап, брылып алып кері салады. Содан Жем суына жеткенше азтуана айыру бермейді. Ыры-жыры кесірінен елден безген Ноайлыа араанда мал екеш малды да туан жерді имаанын иыстыра суреттейді. Эпос астарлы философиялы мнге ие боп, кркем туынды ретінде шырап сала береді. аза дебиетінде бл сюжет талай жырланды, ал ол Мрын шыармасыны жаырыы екені айтылан емес.
Эпоста елден ажырай кшкен Ноайлыны шаын тобыны ел аалары арабойлы мен азтуанны бірге тумаанмен, зегі жолдас, бастас-достас адамдар екені гімеленеді. арабойлыны бірінші боп аталуына араанда азтуаннан бір иткйлек брын тоздыран лкендігі болса керек. лы жо азтуанны лкен ызы Асылзат – 15-те, ал арабойлыны лы – 10-да. Осыан араанда ол екеуі де 40-45 жас шамасындаы кші айтпаан, дер шаындаы батырлар. Біз жоарыда жаттан азтуанны кесі Сйінішті айтпаанда, атасы Абдолды ел-жртын ораштап, ат арасынан алмаан адам екенін крдік. Атасы Абдола – 80, кесі Сйінішке – 60 жас бергенні зінде азтуан – 40 жас шамасындаы азамат. Мрын жырау з аармандарыны жас млшерін дрыс шамалады десек, ендеше азтуан 1600 жылдары туан болады.
Сонымен азтуанны шінші атасы Тінікені Ноайлы жаттарынан кезіктіре алмаанмен, Тінікені туан інісі 1622 – 1638 жылдар аралыында би болан анайды іс-рекеттерінен, азтуанны тте атасы Абдол мен з кесі Сйініш туралы хатталан жаттара иек сйей отырып, азтуанды ХVІІ асырды бірінші ширегінде мір срген тла деп табалай аламыз.
200-250 мыа жуы жауынгер атты жаса стап орысты амыстай алтыратан, 200 жыл бойы Ресейден албана алып тран Ноайлыны алауыздытан ая асты боланына кйінген намысшыл жырау тесік тау тіп, Шама кетуді ниет етіп, О-Балана мадай тіреді. Одан кейінгі тадыры белгісіз. Трікмендер ол туралы лм-мим ештее білмейді. азтуанны зі Ноайлыдан кеткенмен, рпаыны туан топырата аланына Мрын жырау кулік етеді. Ол аза ылым академиясыны срауымен андай жырларды жата білетінін айтып, хаттатанда: “азтуан батыр. Оны лы Манаш батыр. Оны лы Тябай батыр” деп крсеткен. Бл дерек .И. Стбаев пен Н.Т.Сауранбаевты Мрын жырау мраларын жазып алу туралы Халы комиссарлары кеесіні траасы Н.Д.Одасынова жолдаан млімдеме хатында саталан (Батырлар жыры, Алматы, 1990. Том. 6. 258-260-бб.). 1645 жылдар шамасында алма шапыншылыына тап болып, атты кеміп алан атасы Абдол, кесі Сйініш ауылдары орыса берілу шін Астрахана айтып оралып, азтуан мен арабойлы олардан блініп О-Балана заанда, азтуан баласы Манаш атасымен бірге кеткен. Олар Астрахана айтып ораланмен, Бозандаы байыры оныстарын ала алмай, Бозанны сл шыысына иаш сыртына орналасан. Манашты моласы Атырау-Астрахан тас жолыны іргесінде лі де Манаш деп аталады. Манаш моласыны орны ана алып, ол елді мекен атына айналан. Исатай мен Махамбет арауыложамен алашы шайасын осы моланы іргесінде ткізді. Осы Манаштан Тябай туып, келі-балалы екеуі де жырды аарманына айналды.