Сабаты тиімділігін ктеруде кп жадайда пнаралы жне пнішілік байланысты сатау. 2 страница
МАДА ЖЫРЫ
Бдырайан екі шекелі,
Мздай лкен кбелі,
ары нымы слтандайын жрісті,
Адырнасы шайы жібек оа кіріс-ті,
Айдаса — ойды ксемі,
Сйлесе — ызыл тілді шешені,
стаса — ашаанны зын рыы,
алайылаан асты орданы сырыы,
Билер атты би соы,
Би лыны кенжесі,
Буыршынны бта шайнар азуы,
Бидайыты кл жайаан жалызы,
Блт болан айды ашан,
Мнар болан кнді ашан,
Мсылман мен куірді
Арасын тіп бзып дінді ашан
Сйінішлы азтуан!!!
Белгілі биік кк сегір
Басынан ара шырмас,
Ер арауыл арар деп,
Алыстан ара шалар деп;
Балдаы алтын рыш болат
Ашылып шапса дем тартар,
Сусыным ана анар деп;
Арыматы баласы
Арыан сайын ты жортар,
Ара мен осым алар деп;
А дария толын кшейтер,
йрыын кн шалмаан балыым
Ортамнан ойран салар деп;
Азамат ерді баласы
Жабыанын білдірмес,
Жамандар маза ылар деп!
Ала да ала, ала жрт,
Аала ордам онан жрт,
Атамыз бізді б Сйініш
Кйеу болып баран жрт,
Анамыз бізді Бозтуан
Келіншек болып тскен жрт,
арадай мынау азтуан батыр туан жрт,
Кіндігімді кескен жрт,
Кір-оымды жуан жрт,
араайдан сада будырып,
ылшанымды сары жн оа толтырып,
Жана сатау болан жрт.
Салп-салпынша анау ш зен
Салуалы мені ордам онан жер,
Жабаылы жас тайла
Жардай атан болан жер,
Жатып алып бір тоты,
Жайылып мы ой болан жер,
Жарлысы мен байы те,
Жабысы мен тайы те,
Жары менен сайы те,
Ботташыы бзаудай,
Боз сазаны тотыдай,
Балыы тайдай тулаан,
Баасы ойдай шулаан,
Шырмауыы шккен тйе таптырмас,
Балыы клге жылы жаптырмас,
Баасы мен шаяны
Кежідегі адама
Тн йысын таптырмас,
айран мені Еділім,
Мен салмадым, сен салды,
айырлы болсын сіздерге
Менен алан мынау Еділ жрт!.
ОРЫТ АТА КІТАБЫ (“Китаб-и ддем Коркут али лисан таифа оузан”) – аарманды эпос лгісі, оыз-ыпша дуіріні жазба мрасы. ылымда оны он екі нсасы млім: Дрезденде (12 нса) жне Ватиканда (6 нса) саталан. 19 -да бл жазба ескерткішті зерттеп, аудару ісімен акад. В.В. Бартольд айналысып, жеке тарматарын жариялады. Кейін бл аударма “Деде Горгуд”(Баку, 1950), “Книга моего деда Коркута” (М.–Л., 1962) деген атпен жары крді. .оыратбаевты аударуымен аза тілінде 1986 ж. тыш рет басылды. деби рі тарихи этник. мра ретіндегі “орыт Атаны кітабында” аза эпосына тн кркемдік кестелермен атар аза тарихы мен мдениетіне осатын деректер де мол. Сондай-а жазбада оыз тайпаларыны этник. тегі, этнографиясысы, мекені, леуметтік жадайы, т.б. мліметтер кп саталан. Осы деректерден оыздарды бірде Сыр бойындаы ыпшатармен, бірде Кавказ шегіндегі гуірлермен жауласаны крінеді. Жырдаы ерлік сарындары аса елеулі. ара Бода бірдеыпша ханына ан стыран ара кш иесі (3-жыр), енді бірде Хамид, Мардин амалдарын иратан батыр.
Тарихы[деу]
орыт ата кітабы тыш зерттеушісі неміс алымы Н.Ф.Диц зіні "Аталар сзі" атты тркі маалдарды жинаында орытты Оыз рпаынан шыан, кп халытарды улие ттатынын ескертеді. Зерттеушілерді айтуынша орыт ата кітабы бір жылда жасалан не бір ана оиаа байланысты пайда бола алан шыар емес,ол халытарды ауыз дебиетінде асырлар бойы айтылып келген аыздар мен жырлар негізінде алыптасан,за жылдар амтитын, тарихи ерлік кезедерді туындысы.Ол ертеде жыр, ертегі,гіме трінде мір сріп келген, кейін біріктіріліп,лкен бір эпоса (жыра) айналан.орыт ата кітабы 12 жырды осындысы десек,онда о шаты асыр ішінде мір срген, о шаты ру, тайпа лытарыны ткен дуіріндегі оиалар суреттеледі. Жыр оиасыны бірі Алтыйда болса, енді бірі Орта Азия, Жетісу ірінде немесе Сыр бойында, Сардала мен Кавказда тіп жатады. Блай болуы оыздарды бір кездерде сол лкелерді жайлап ткендігіне байланысты еді. Сондытан орыт ата кітабына бір ел, не бір ана халы ие боп меншіктей алмайды,онда бірнеше хаыты лесі.
Кейіпкерлер[деу]
азан – оыз еліні ксемі. Кітап кейіпкерлеріне Бмсі-Бейрек, ара Кне, ара Бода, ан Трлі, азан-Салор,лбаш, Ошы, Ораз, сондай-а Аруз, мен, мран Бекілы, Бисат, Длек Боран, Дондаз,иян Селжк, алы, аны хан, Рстем|Рстемдер жатады. “орыт Атаны кітабында” оыз тайпаларыны онысына атысты Тана (Танаис – Сырдария), Бану Шешек (Баршын-салор-Глбаршын, Баршындария, Баршынкент), Камбура (Байбрі) секілді атаулар да саталан. Олар аза эпосынан да елеулі орын алан.
орыт ата кітабынан зінділер
Жырды бас кейіпкері – орыт. Ол оыз еліні аылшысы, данасы, лкен жырауы. Оны есімі кптеген тркі тайпаларына орта, тарихи-этник. атауы да айын. Бір кездері орыт жинаталан фольклорлы бейне деп ынылса, бертін келе оны тарихи тла ретінде тани бастады (. орыт ата). “орыт Атаны кітабында” азастанда М.уезов, .Марлан, .оыратбаев, Р.Бердібаев,Х.Сйіншлиев, Н.Келімбетов, М.Жолдасбеков, Ш.Ыбыраев, Т.оыратбай, т.б. ебектерінде зерттелді. Кітапты 1300 жылдыы 1999ж. ЮНЕСКО тарапынан халыараралы дегейде атап тілді, “орыт ата” энциклопедиялы жинаы жарыа шыты (1999).[1]
«таду білік» (тты білік) — Жсіп Баласани (Баласан) шыаран дидактикалы поэма.
Бл кне тркі тілінде жазылан, тркі тектес халытарды орта азынасы.
Кптеген зерттеушілер бл поэманы саясат, мемлекет басару, скери іс жніндегі философиялы трактат деп жр. Шындыында да, бл жала деби дние емес. Бл бтін бір тарихи кезені мінез лын бойына сіірген, оамды саяси, леуметтік бітімі аны, моральды этикалы, рухани азынамызды негізі, арау боларлы дние. Ондаы бгінгі тілімізге, ой толамымыза тркіндес, етене жаын орамдарды кргенде, аза дебиетіні солармен тікелей сабатаса жаласан дидактикалы поэзия мен шешендік сздерді, билерді ораытып, ой тастайтын ке тынысты толамдарыны дстрлі бірлігі «мен мндалап» трады. Жсіп Баласанны мемлекетті басару аидалары мен принциптерін, елге билік жргізуді ережелері мен тртібін, оам мшелеріні мінез-лы жне деп-рып нормаларын жыр еткен этикалы-дидактикалы мазмндаы кркем туындысы.
Жсіп Баласани «тты білікті» 1069—1070 жж. Баласан аласында бастап, он сегіз айды ішінде ашар аласында аятаан. оамды леуметтік мні тере, халыты моральды этикалы бадарламасы іспеттес бл ебегін арахан мемлекетіні сол кездегі билеушісі Табаш Арслан хан Боратегінге тарту еткен.[1]
таду Біліг [2]– Жсіп Баласаниды ебегі. Тркия алымдары 1942–43 ж. «таду Білігті» ш нсасын да Стамблдан ш томды кітап етіп шыарды.Дастанды зерттеу ісіне, сіресе, тркі алымдары Р.Р.Арат, М.Ф.Кепрюлд жне А.Дильгар, т.б. кп ебек сіірді. «таду Біліг» дастаны орта -ларда бкіл тркі леміне тсінікті болан арахан улеті мемлекеті тріктеріні тілінде жазылан.
Aудармашылар[деу]
Оны .Каримов збек тіліне (1971), Н.Гребнев (1971) пен С.Иванов орыс тіліне (1983), А.Егеубаев аза тіліне (1986), бір топ аудармашылар йыр тіліне (Пекин, 1984) тржіма жасады. арахан улеті билік жргізген дуірде лан-айыр лкені алып жатан осы мемлекетті басару тртібін белгілейтін ережелер, сондай-а оам мшелеріні ытары мен міндеттерін айындайтын тиісті задар жо еді.
Дастан[деу]
Міне, елдегі осы олылыты орнын толтыру масатымен Баласан зіні «таду Біліг» дастанын жазды. Демек, дастан белгілі бір маынада елдегі Ата За (Конституция) ызметін атаран. Баласан дастанда патшалар мен узірлерді, хан сарайы ызметкерлері мен елшілерді, скербасылар мен нкерлерді, туіптер мен аспаздарды, диандар мен малшыларды, т.б. оам мшелеріні мінез-лы, білім дрежесі, аыл-парасаты, ытары мен міндеттері андай болу керектігін жеке-жеке баяндап шыады. Дастанда елдегі барлы лауазым, ксіп иелеріне ойылатын моральды-этик. талаптар сипатталып крсетілген.
Дастанны идеясы[деу]
Дастанны басты идеясы трт принципке негізделген. Біріншісі, мемлекетті дрыс басару шін ара ылды а жаратындай діл заны болуы. Автор ділдікті символды бейнесі ретінде Кнтуды патшаны крсетеді. Екіншісі, ба-дулет, яни елге т онсын деген тілек. Ба-дулет мселесі патшаны узірі Айтолды бейнесі арылы жыра осылан. шіншісі, аыл-парасат. Аыл-парасатты оамды-леум. рлі узірді баласы длміш бейнесінде жырланады. Тртіншісі, анаат-ынсап мселесі. Бл мселе дастанда узірді туысы, друіш Ордгрміш бейнесі арылы гіме болады. Баласанны «таду Білігінде» мір мні пайымдалып, жалпыадамзатты рухани байлытар – мрат, дін, этика, нер жне даналыты мні сараланан.
Туындысынан зінді[деу]
Аса Мейірімді, ерекше Рахымды Аллаты атымен бастаймын!
зіз уа лы Аллаты діреттілігі айтылады
Алла атымен бастадым сз лібін,
Жарылаан, жаратан бір тірім!
Шексіз рмет, шкірлік[1] мы да бір,
Ол мгілік, Хаа[2] лайы кіл адір.
Жаратты Ол: жасыл кк, ай, кн, тнді,
ара жер, ел, заман, уаыт, бл кнді.
алады да, жаратты бар болмысты,
«Бол!» - деді де, бірден брін болызды.
Жараланны брі млы, мы кп,
Ием ана, Жалыз, шері, мы жо.
Ай, ерікті, Кшті, Мсыз дайым,
Бл есімдер Саан ана лайы!
лылы Сен, серігі жо Жалызсы,
Жаратушым, жо зімен тсер те!
Саан зге кіріге алмас Дарасы,
уелгі де соы да зі, Сарасы.
Кмнсіз, Ха, Мгілік Сен, Бір ана,
Санатан тыс, атынассыз бір Дара.
Іш пен тысты бірдей білген Асылсы,
Кзден - жыра, кіліме жаынсы.
Жаратты Сен кішісін де, ірісін,
тер брі, зі мгі Тірісі.
Жаралана тгел таны Жаратан,
ос дниені аны ола аратан.
Жасыл ккті безендірді жлдызбен,
ара тнді жары етті кндізбен.
анша шан, жрген, жзген, інде скен,
Ішіп-жемі Сенен болып кн кешкен.
Кк сті мен жер ойныны арасы,
Мтаж Саан, жо згеше шарасы.
Хаа бтін сенсе, тілді табындыр,
Кілі сенсе аылыды баындыр!
Мсыз Ием! Мен бір млы лымын,
Кнмді кеш мейіріміе жылындыр.
Сыйындым мен, Сенде міт, сенім де,
зі олда ма батан жерімде!
Аллаты Елшісі туралы айтылады, оан Аллаты игілігі мен слемі болсын.
Рахымды Ием пайамбарын жіберді,
Кісі ізгісі, ел сарасы жігерлі.
Тнек тнде шамы болды халыты,
Саан, жрта нрын шашты ол жарыты!
Ол Аллаты жаршысы, ерім, білгейсі,
Сен содан со, тура жола кіргенсі.
Ата-анадан жетім алып келді ол,
мбетіне тілек тілеп, берді жол!
Кндіз жемей, кр, тнімен жатпады,
Сені жатап, олдамады басаны.
Сені тілеп, бейнет шекті кні-тн,
Салауат айт[3], мата, ата мітін!
Елге деген рахымы ол дайды,
ылыы хош, лы тзу, шырайлы.
Кркем мінез, аылды, аппа пейілді,
Жаны жомарт, олы ашы, мейірлі.
Пейіл брдым енді оны жолына,
Сйдім сзін, сендім ділі оына.
Ия илім[4], орап мені кілімді,
ияметте пайамбармен бір еткін!
ияметте крсет толы жзіді,
Раым етіп, Раббым, ткіз зімді!
Трт сахабаны ерекшеліктері туралы[деу]
Трт серігі бар еді оны сенетін,
рбір істе бірге олдап еретін.
Брінен де Аты[5] лы, ірі де,
Хаа тзу кілі де, ділі де!
Трк ылды мал, жан-тнін, ждеді,
Тек пайамбар сйінішін тіледі.
Сонсо, Фару[6] еді кісі сарасы,
Тіл-ділі сай, халыты е данасы.
Дінні кркі, жрдемші еді асан ол,
Шариатты халыа ке ашан сол[7].
шіншісі, Оспан - жомарт, аылды,
Тандаулы ер, саи, ке-мол, асыл-ды.
ли - сонсо, жігерлі, мрт, ер-ді,
Жректі, отты, аыл-ойы кемел-ді.
олы ашы, сара-таза жрегі,
Білімді, есті, даты рі ірі еді.
Блар дінні, шариатты жаршысы,
Тартызды азап кпір, дінсіз ылыы.
Бл тртеуі трт тырдай мен шін,
Тзілсе олар, болар тірлік, келісім.
Мазмны
Кіріспе..............................................................................................................3
І. Лирикалы шыармаларды трлері жне оны оуды масаттары
1.1. Лирикалы шыармаларды трлері, зерттелуі....................................5
1.2. Лириканы оытуды дидактикалы жне дістемелік
масат-міндеттері.....................................................................................10
ІІ. Лирикалы шыармаларды оытуды жолдары
2.1. 5-9- сыныптарда лирикалы шыармаларды оыту жолдары............14
2.2. Жоары сынып бадарламасындаы лирикалы шыармаларды
оытуда педагогикалы инновацияны ммкіндіктерін
пайдалану жолдары.................................................................................18
орытынды......................................................................................................26
Пайдаланылан дебиеттер............................................................................27.
Кіріспе
Таырыпты зектілігі. XXI асырды жан-жаты зерделі, дарынды, талантты адамын алыптастыру баытында білім беру мселесі мемлекетімізді басты назарында.
Білім мен ылымны азастан дамуына. отайлы сер етуі шін дниежзілік кеістігіне ену, білім беруді одан рі демократияландыру, оыту жйесін заман талабына сай йлестіре алу міндеті туындап, білімге, бкіл оу - дістемелік жйеге жаа талаптар ойылуда. Осы трыдан аланда малімге білім беруді тиімді жолдарын арастыру, тадай білу еркіндігі тиіп отыр. ай кезеде, ай заманда болмасын «мектептегі басты тла-малім» десек, дниежзілік даму дегейінен кем тспейтін, иы тірестіре алатын, алан білім мен трбиелік азынасын туан еліне, адамзат игілігіне жмсай алатын азаты ой, танымыны иесі, саналы азаматты жетілдіруге лес осатын ле нерін («азаты асиетті ара леін») оыту рдісі оны йымдастырушы малімге жауапты міндет жктейді. Сондытан бгінгі тандагы мектеп проблемасы «Білім беру мен трбие рдісіне инновациялы ызметті енгізу арылы білім сапасын артгыру» оушыларды з «менін» алыптастыру болса, лирикалы шыармаларды мектепте оыту рдісінде де педагогика жаалытарын азіргі оытып жрген пн ерекшелігіне арай олдана білу - оыту масатына жетуді бір жолы. за жылы тжірибе мен зерттеу жмысыны нтижесіндегі алдына ойан масат - баланы субъект ретінде оу, ісіне ызытыратын, оан абілетін арттыратын жадай туызу.
Курсты жмысты негізгі таырып нысанына алынып отыран лирика жанрыны аза дебиеттану ылымында деби процестегі алатын орнына, поэтикасына, жалпы лирика табиатына атысты р трлі ылыми ебектер жазыланы белгілі. Атап айтса, А.Байтрсынов, Ж.Аймауытов, М.уезов, .Жмалиев, Е.Ысмаилов, М.Дйсенов, М.Базарбаев, З.абдолов, З.Ахметов, .Нарымбетов, .Тжібаев, Т.бдірахманова, Б.Крібаева, ЖДдебаев, .М.Пазылов, Т.Шапай жне таы баса алымдар ебектерінде [1] аза леіні мселелері р ырынан жан-жаты зерттеу объектісіне айналып, аза лирикасыны тарихи даму жолдары, аынды нерді сыры мен сипаты арастырылып отыр.
Лирикалы шыармаларды оыту дістемесі трысынан зерттеу жмыстары кеестік дуір кезеінде діскер-алымдар М.А.Рыбникова, В.В.Голубов, Н.И.Кудрящев, В.А.Николтский , З.Я. Рез ебектерінде кеінен жзеге [2] асырылады.
Курсты жмысты масаты: -ІХ сыныптардаы оытылатын лирикалы шыармаларды дістемелік трыдан негізгі сипаттарын ашу, талдау, оыту лгілерін крсету, оыту рдісінде лириканы табиатын тере таныту, мектеп бадарламасында берілген лирикалы шыармаларды жанрлы ерекшеліктері мен оушыларды абылдауа байланысты жас ерекшеліктерін ескере отырып білім негізін беру.
Мтін талдау барысында лириканы крделі ішкі рылымына, стильдік бітіміне, ле сырына бойлату, ондаы философиялы-эстетикалы, поэтикалы ой арауын оушылара тсіндіру, шынайы адамды сезім биігін ындыру арылы оушылара эмоциялы , эстетикалы лззат, сер беру жолдарын арастыру. Лириканы оыту байланысты зерттеуді басты масаты - аына рухани жаындау, оны сезіну, аынны сезім мен ой тередігіне бойлау, сол арылы оушыны оырманды сапасын арттырып, кркем сздік діретін тсіне білуге трбиелеу, оушыларды леге деген ызыушылытарын оятып, марлыын арттыру арылы оларды жан дниесін байыта отырып, эстетикалы, адамгершілік, ізгілік, инабаттылы трбие беру.
Курстты жмысты міндеттері: -ІХ сыныптарда лирикалы шыармаларды оытуа байланысты дістеме трысында тмендегідей міндеттер ойылды:
- лирикалы шыармаларды зіндік ерекшеліктерін айындау;
- мектеп бадарламасына енген лирикалы шыармалара шолу жасау, жйелеу;
- лириканы жанрлы ерекшеліктерін оыту рдісшдс танытуды жолдарын саралап арастыру;
- лириканы оытуды дидактикалы жне дістемелік масат-міндеттерін талдап крсету;
- оушылара лириканы дрыс абылдай білуге йрету;
- лирикалы шыармаларды рылысын мегерту;
- лириканы оытуда «жеілден - ауыра, тсініктіден-тсініксізге, жалыдан-жалпыа арай деген дидактикалы принципті станым ету
Курсты жмысты іс-тжірибелік маызы: кейбір орта мектеп малімдері мен жоары оу орны филология факультеті студенттеріне «дебиетті оыту дістемесі» пнін оытуда, «Лирикалы шыармаларды табиатын таныту» таырыбында арнайы курс, арнаулы семинарларда пайдалануа болады. Зерттеу нтижелерін педагогика, психология пндерінде, мектепте пн йірмесін руда осьшша кмекші рал ызметін толы атара алады деп есептеймін
Курсты жмысты рылымы: жмыс кіріспеден, екі тарау, орытынды, пайдаланан дебиеттер тізімінен трады.