Пайдаланылан дебиеттер 3 страница

16.Ой сергіту жаттыуы: «Таласа» таласты

 

“Манас” — ырыз халыны батырлы эпосы. Жырды негізгі идеясы — халыты бостандыы, бірлігі, баытты мір шін аарманды кресі. “М-та” ырыз халы бастан кешкен трлі оиаларды, трмыс-салтты, наным-сенімні іздері бар. Ш.Улиханов эпос туралы “...ырызды барлы мифтеріні, ертегілеріні, аыздарыны белгілі бір уаыта тн Манас батыр айналасына топтастырылып берілген жиынтыы” деп жазды (Тадамалы, А., 1985). “М-та” ырыз ауыз дебиетіні барша байлыы, алуан жанрлары табии йлесім тапан. Жыр “Манас”, “Семетей”, “Сейтек” деп аталатын 3 блімнен трады. Бларда ырыз халыны сырты жауа арсы соыстарымен атар ел ішіндегі айшылытар мен тартыстар, дет-рыптар, трмыс-ксіп трлері бейнеленеді. Улиханов 1856 ж. Ыстыклге жасаан саяхаты кезінде “М-ты” бір тарауы — “Ккетайды асын” тыш рет жазып алып, орысшаа аударды. Жырды ырыз халыны рухани мірінде маызды орын алатынын жне эпосты сипаттамасын алаш сз ылан да Улиханов болатын. 1862, 1869 ж. акад. В.В. Радлов “М-ты” бірнеше нсасын жазып алан. Эпосты ыл. трыдан зерттеп, хата тсіру кеес кезеінде ола алынды. “М.” эпосыны 60-тан астам нсасы хата тсірілді. “М.” эпосы туралы зерттеу ісіні алыптасып, дамуына М.уезов, В.М. Жирмунский, Б.Юнусалиев, А.Н. Бернштам, .Марлан жне т.б. алымдар мол ебек сіірді. Олар жырды шыу тегі, кейіпкерлері, манасшыларды жырды жетілдірудегі ызметі, т.б. жнінде крделі пікірлер айтты. Эпостаы басты тла — халы азаттыы шін ажымай-талмай кресетін Манас батыр. Оны бейнесінен ерлікті, парасатты, отаншылдыты асан лгісі крінеді. Жырда ырыз бен аза халытарыны тадырластыын суреттеуге баса назар аударылан. аза батыры Ккше Манасты сенімді одатасы, кейде серігі ретінде сипатталады. аза жыршылары да “М.” жырын з еліні батырлы эпосымен бірге жырлап келген. Мыс., халы поэзиясыны алыбы Ж.Жабаев “М-ты” жасы білген, той-жиындарда айтан. К.зірбаев зіні ке тынысты жыр-дастандарында “М.” оиалары мен кейіпкерлері аралас келетін сюжеттерді жиі олданан. “М-ты” ышамдалан нсасы аза тілінде басылып шыты (1961 — 63). Жыр негізінде дниеге келген “Манас”, “Айшрек” опералары, сондай-а бірнеше кинофильмдер бар. Бішкек -нда “М-ты” аармандары мен манасшылара арнап мсін ескерткіш орнатылан. ЮНЕСКО-ны арнаулы шешімімен 1995 ж. “М.” дастаныны 1000 жылдыы кеінен атап тілді жне 2 томды “Манас” энциклопедиясы жары крді (1995).

 

Нрпейіс Байанин (20.06.1860, азіргі Атбе облысы Байанин ауданы — 9.4.1945, Атбе) — халы аыны, жырау. азастанны ебек сіірген нер айраткері (1939).

Жас жыршы[деу]

кесі Байана жошылыты кп крген. Анасы міт нші, домбырашы рі аын болыпты, айтыстара атысан.

Ол аынды нерді е алаш анасынан йренген. 16 — 17 жасынан-а “бала жыршы” атанады. Кейіннен Абыл, Шернияз, Нрым, ашаан, Атан, азабай, Сабыртрізді белгілі аындардан лгі алып, біратарымен айтыса тседі, батырлы жырларды йренеді. Байанин Нрпейіс негізінен батырлыты, адамгершілік пен адалдыты, ділдік пен ізгілікті дріптейтін, халы сйіп тыдайтын “был”, “Трехан”, “обыланды”, “Ер Тарын”, “Алпамыс”, “ыз Жібек”, “Айман — Шолпан” сияты жыр, дастандарды жырлаан. Байанин Нрпейіс жырлаан “обыланды батыр” жыры — осы жырды баса аын-жыршылар айтан нсаларынан клемі молы, оиасы жаынан мазмндысы. Байанин Нрпейісті ертеректе жырлаан дастан, жыр нсалары кезінде жазылып алынбаан.^[1]

Ебегі[деу]

Эпосты жырларды айтумен атар, дайын сюжеттерді пайдалана отырып, халыты, леуметтік мселелерге арналан “Акенже”, “Нарыз” сияты з туындаларын шыарды. “Акенже” дастанында аза йелдеріні тадыры сол кезедегі наты мір мнімен ндес, жан-жаты суреттеледі. “Нарыз” — аза йелдерін бостандыа шаыран, идеясы аны, кркемдігі жоары шыармаларыны бірі. Байанин Нрпейісті дастан, эпосты жырларынан баса да сатиралы ткір, ыса ледері жне “Кекті дауысы”, “азабаймен айтыс” сияты клемді шыармалары бар. Байанин Нрпейіс шыармашылы жаынан толысып, халы рметіне бленген шаында отансйгіштік, халы тадыры, таы баса таырыптарды кеінен жырлады (“азастан”, “Глденген заман”, “імдегі жмба”, “ажайып крмеде”, “Москва”, таы баса). 1938 жылы Жамбыл Жабаевты мерейтойына атысып, “Аын шабыты”, “Жамбыла”, “Крімдік”, “асырды арт блблы”, таы баса жырлар шыарды. Бкілодаты ауыл шаруашылы крмесіні ашылу салтанатына, азастан жазушыларыны екінші съезіне (1939) атысты. Аынны кейіннен “рістегі мір” (1938),“Аын” (1939), таы баса дастандары жарияланды. “Ер туралы жыр” (1942), “Жиырма бес” (1942) поэмалары Кеес Одаыны Батырлары Нарстбай Есболатов пенТлеген Тотаровты ерлігіне арналан. Ол батырлы туралы жырларында ауыз дебиетіні лгілерін шебер пайдаланып, оны жазба дебиетті биігіне ктере білді. Кп жасаан, кп крген, кп йреніп, кп жырлаан, аза халыны мол сз азынасын мегере, пайдалана білген аынны шыармалары тере маыналы, ткір тілді,шешендік сздерге, маал-мтелге, афоризмге толы. Байанин Нрпейісті “Аын шабыты”, “Аына”, “Отарба”, “Зор майдана шапша бар”, таы баса ледері дстрлі терме мнерінде жазылан.

Жетістіктері[деу]

Аын жыр алыбы Жамбыл сияты азастанны біраз жерлерін аралап, Алматы, Мскеу алаларында болып, ертеден келе жатан жыраулы дстрді халына айта тарту етті. 1938 жылдан бастап Байанин Нрпейіске деби хатшы белгіленіп, аын шыармаларын М. Хакімжанова, . Шаытбаев, Е. Ахметов, таы баса аындар ыпты трде дер кезінде ааза тсіріп отырды. Байанин Нрпейісні мірі мен шыарм. Е. Ысмайыловты, О. Нрмаамбетованы, К. Сейдехановты зерттеулерінде арастырылан. Атбе облысында Байанин ауданы бар. Атбе жне баса алалардаы кшелер мен мектептерге аын аты берілген. Байанин Нрпейіс “рмет белгісі” орденімен марапатталан.^[2]

Шыармалары[деу]

· рістеген мір, А., 1939;

· Аын шабыты, А., 1940;

· Тадамалы, 1945;

· Шыармалар жинаы, А., 1956;

· Избранные произведения, А.-А., 1946;

· Тадамалы, А., 1991.

 

 

Оу ралы. азаша алифба.Бл кітап алаш рет 1912жылы Орынбордаы жары крген. Автор«Балалар, бл жол басы даналыа» деп басталатын «Тарту» атты ибрат тапаын оулыты беташары ретінде берген. Кітапты ріп йретер бірінші бетіні стігі о жаына ран сзі: «Би исми-иллаи-рахмани-раим» шырадандай орналастырылан. рі арай аза ріптері тте жазу жолымен рет-ретімен беріледі де, рбір харіпті тсына табасы жне сол табаны атауы жазылады. Жне тменгі жаына оытушыа тсінік, яни нсаулыы атар сынылады. Сонымен атар, соына азіргідей шбыртпалы зыннан-зын мтіндер емес, ыса рі нса оушыны ымына сай, тсінігіне лайы мселен: Туысан-туан атаулары, трмыса ажетті киім, й сай- мандары, ыдыс-ая, мал мен хайуандар атаулары жне ас- таамдармен атар, дене мшелеріні атаулары т.б. амтылады. Оу ралыны екінші кітабы алашы ліппеге жаласты ретінде толытырылып, 1913 жылы шыса, «ліппе – аста- ры» атты ліппеге жетекші ралын 1924 жылы жазылан. Оулытарды бала сауаттандырудаы ажеттілікті теудегі зор ызметіне, оны 1912, 1913, 1914, 1916, 1921, 1922 (2 рет), 1923, 1925 жылдары жиі басылым круі айа. Кітап алымны аяулы есімі аталаннан кейін бірінші рет бгінгі ріпке тсіріліп, А-ны Тіл білімі институтыны дайындауымен 1992-ші жылы жары крген «Тіл таылымы» атты жинаа енді(Б. 33-47).

Сондай-а, ырыз республикасыны филолог-алымы Дый- канов Карбоз з аражатымен осы кітапты 1914 жылы басы- лымын 1991 жылы 5000 данамен айтадан бастырды. Кітап аз- алпында, яни тте жазумен жарияланды. Ал кітапты р жылдары жары крген барлы нсаларын тауып, салыстыру ммкіншілігі болмады. лтты кітапхананы сирек орында бл 1912 жылы кітапты андай да данасы саталмаан. Бл оулытек Тіл білімі институтыны мраатында ана саталса керек.

«Оу ралы. азаша алифба».Бл оулы алаш рет 1912 жылы Орынбордаы жары крген. Автор «Балалар, бл жол басы даналыа» деп басталатын «Тар- ту» атты леін оулыты беташары ретінде берген. Кітапты ріп йретер бірінші бетіні стігі о жаына ран сзі: «Би исми-иллаи-рахмани-раим» шырадандай орналастырылан. рі арай аза ріптері тте жазу жо- лымен рет-ретмен беріледі де, рбір харіпті тсына табасы жне сол табаны атауы жазылады. Жне тменгі жаына оытушыа тсінік, яни, нсаулыы атар сы- нылады. Сонымен атар, соына азіргідей шбыртпалы зынан-зын мтіндер емес, ыса рі нса оушыны ымына сай, тсінігіне лайы мселен: Туысан-туан атау- лары, трмыса ажетті киім, й саймандары, ыдыс-ая, мал мен хайуандар атаулары жне ас-таамдармен атар дене мшелеріні атаулары т.б. амтылады. Осы кітапты сол тста оырман ажетін теудегі зор ызметіне, оны 1912, 1914, 1921, 1922, 1923, 1925 жылдары дркін-дркін басы- лым круі айа. Аталмыш кітап А.Байтрсынлыны аяулы есімі аталаннан кейін бірінші рет бгінгі ріпке тсіріліп, А-ны Тіл білімі институты тарапынан 1992 жылы «Ана тілі» баспасынан жары крген «Тіл таылымы» атты жинаа енді. ырыз республикасыны алымы Дыйканов Карбозды з аражатымен осы кітапты 1914 жылы ба- сылымы 1991 жылы 5000 данамен айта жары крді. Кітап аз-алпында, яни тте жазумен жарияланды. Ал кітапты р жылдарда жары крген барлы тпнсасын жинатап, салыстыру ммкіншілігі болмады. лтты кітапхананы си- рек орында бл кітапты ешандай данасы саталмаан.

А.Байтрсынлы / "Ел - шежіре"

Саба – азіргі мектептегі оу процесін йымдастыру негізгі формасы

Жарияланды 20-10-2012, 12:56 Категориясы: стаздара

ызылорда облысы,
азалы ауданы, азалы ауылы
№100 орта мектепті сурет жне сызу пніні малімі
Есіркеев айрат Еленбайлы

Таырыбы: Саба – азіргі мектептегі оу процесін йымдастыру негізгі формасы
Саба – бл жастары шамалас, рамы траты оушы топтарымен оытуды йымдастыру формасы, траты кесте жне бріне орта оыту бадарламасымен саба ткізу. Бл формада оу-трбие процесіні барлы компоненттері – масат, мазмн, ралдары, дістері, йымдастыру жне басару ызметі жне оны барлы дидактикалы элементтері арастырылады. Бірттас дидактикалы жйе ретіндегі оыту процесіндегі сабаты мні мен масаты малім мен оушыны жымды - жекелей зара арым-атынасына алып келеді, соны нтижесінде оушылар білім, білік жне дадыны иемденеді, оларды абілеттері, ызмет тжірибесі, араласуы мен кзарастары дамиды, сонымен атар малімні педагогикалы шеберлігі жетіледі.

Сонымен, саба, бір жаынан ттастай аланда оытуды озаушы форма трінде, екінші жаынан, оытуды задылытары мен принциптерінен туындайтын, малімні сабаты ткізуді йымдастыруына ойылатын негізгі талаптарымен аныталатын оытуды йымдастыру формасы трінде аныталады. Малім оларды басшылыа ала отырып, сабаты оыту процесінде оушыларды траты рамымен мектепті кнделікті наты жадайында шешілуге тиісті дидактикалы міндеттерді (білім беру, трбие, даму) жйесі ретінде дайындалады.
Педагогикалы процесті бірттастыы трысынан сабаты оны йымдастыруды негізгі формасы ретінде арастыру ажет. Сыныпты - сабаты жйені барлы артышылытары тек сабата ана крініс табады.

Педагогикалы процесті йымдастыру формасы ретіндегі сабаты артышылытары оны фронтальды, топты жне жекелей жмыстарды сабатастырудаы ммкіндігіні молдыында: малімге материалды жйелі жне ретімен тсіндіруге, оушыларды танымды абілеттеріні дамуын басаруа жне ылыми кзарастарын алыптастыруа ммкіндік береді, оушыларды, баса да ызмет трлерін, соны ішінде сыныптан тыс жне й тапсырмаларын, сондай-а оушыны масата жетудегі негізгі ралы жне ызмет тсілін тадау жне руды шарты ретінде крінеді.
Саба оытуды йымдастырылан трі ретінде - динамикалы
былыс. Ол педагогикалы процесті негізгі даму тенденцияларын оны бірттастыы баытында бейнелей отырып, дайы дамиды.

Брінен брын ол оытуды ш бірлік – білім беру – трбие –даму – ызметін тиімді іске асыруда крінеді, олай болса, оушыларды табии асиеттерін шыармашыл дамытуа баытталандыымен де крінеді.
Сабаты дамытуды баса тенденциясы сабаты мірлік маызды мазмнмен толытыруда, оытуды оушы міріні табии рамдас блігі ретінде йымдастыруда крінеді. Осыан байланысты саба танымны арнайы йымдастырылан формасы болып ана оймайды, сондай-а леуметтік жне адамгершілік трысынан аланда толыанды араласу болып табылады. Ол танымды мддені, оуа жне дамытуа белсенді о атынас алыптастыруа баытталан, оу ызметіні згеше коммуникативтік фонын амтамасыз ету ралы ретінде крінеді. Бл тенденцияны пайда болуы оытуды схбатты формасын (гіме, талылау, пікірталас), проблемалы элементтерін, оу жмыстарыны фронтальды, топты жне жекелей формаларын сабатастыруды кеінен пайдалану жне оытуды топты, жымды формасыны лесін кеейту болып табылады.

 

Саба — бір пнді оытуа арналан оу сааты; мектептегі оу жмысын йымдастыруды негізгі трі.

Саба арнаулы блмелерде, оу кабинеттері мен зертханаларда, оу шеберханалары мен мектепті оу тжірибе лескілерінде теді. Траты оушылар рамы, кесімді уаыт клемі (45 мин) жне оу кестесі бойынша жреді. Оыту дістері, жымды жне жеке-дара жмыстар сабаты негізгі белгілері болып табылады. Сабаты негізгі міндеті — малімні басшылыымен оушылара ылым негіздерінен берілетін малматтарды саналы трде игерту, алан білімді іс жзінде олдана білуге дадыландыру, іскерлікке йрету, адама ажетті асиеттер алыптастыру. Мазмны мен дидактикалы масатына орай саба мынандай трлерге блінеді: оу жылы басындаы кіріспе сабатар; бадарламаны крделі таырыптарын оып-йренудегі кіріспе сабатар; аралас сабатар; жаа білімді мегеру сабатары; білімді іс жзінде олдану сабатары; айталау-орытындылау сабатары; есепке алу-тексеру сабатары; оу жылын аятайтын орытынды сабатар.^[1]

Ашы саба[деу]

Ашы саба - баса малімдер мен шаырылан адамдар атысатын саба. Ашы сабаты оу трбие жмысыны нерлым тиімді амалдарын крсету жне тарату масатымен, дістемеде иын жне жеткіліксіз делген оу бадарламасыны таырыбы бойынша білікті малімдер ткізеді.

орытынды саба[деу]

орытынды саба - ткен таырып немесе оу пніні тарауы бойынша алан білімдерін жйелеу жне бекіту масатымен жргізілетін саба. Мндай саба, сіресе, орытынды айталау кезеінде ажет, сонымен атар емтихана дайындау кезінде ажет. орытынды сабаты келесі рылысы бар: малімні сабаты таырыбы мен масаттары туралы ысаша кіріспе сзі, ткен материалды айталау, малімні орытындысы. сабата ойылатын сратарды алдын ала хабарлау керек. орытынды саба, е бастысы, гімелеу трінде ткізіледі.^[2]

Сабаты жабдыталуы[деу]

Сабаты жабдыталуы - оу ралдарыны, дидактикалы материалдарды, аппаратураны, реактивті жне б. сабаты таырыбына йлесетін жне крсетуге ажетті немесе оушыларды здік жмыстарына іріктелуі жне дайын кйге келтірілуі.^[2]

 

 

Сабаты типтері, рылымы

Сабаты типтері, рылымы. рбір саба белгілі объективті элементтерден рылады, біржаынан сан алуан трлігімен, екінші жаынан уаыт аралыындаы зара арым-атынаспен ерекшеленеді. Осыан байланысты сабаты типологиясы (типтері) сан алуан.
Егер сабаты элементтерін оны блігі ретінде арастырса, оларды жеке жне ттас, оны рі арай блінбейтінін ескерсек, онда тжірибеде жиі кездесетін элементтерді (немесе дидактикалы міндеттер):
1. Жаа білімді игерту.
2. ткен материалды бекіту (оыту, дамыту, баылау функциялары).
3. Оушыларды білімін баылау, баалау.
4. йде орындайтын оу жмысына тсініктеме.
5. Білімді орыту жне жйелендіру.
Бл бес дидактикалы міндет ртрлі байланыс жне сабата арым-атынас, ол сабаты дидактикалы рылымы мен типологиясыны негізі.
Сабаты рылымы деп «сабаты ртрлі варианттар элементтеріні зара байланысы, оыту процесінде олдануы, оны масатты прменділігін амтамасыз етеді. (Ю.Б.Зотов 1,19).
Сонымен педагогтар мен оушыларды арым-атынасын йымдастыру негізінде варианттарды тиімді срыпталу жиынтыы сабаты элементтеріні бірлесіп рекет етуі, белгіленген масата жеткізеді.
Педагогты шеберлігі дидактикалы міндеттер мен сабата педагагогикалы процеске атысушыларды йымдастырушылы байланыс рекетінде шешіледі.
Сабаты типтері. Оларды трлері сан алуан, сондытан оны жіктеу иын. азіргі дидактикада кездейсо емес, сабаты жіктеуге ртрлі кзарастар орын алан, дегенмен орта нышанды айындамашы. Варианттарды трі:
— дидактикалы масат (И.Т. Огородников);
— дидактикалы міндет (Н.М. Яковлев);
— оыту дісі (И.Н. Борисов);
— сабаты ткізуді мазмны мен жолдары (М.И. Махмутов) жне т.б.
М.И. Махмутовты жіктеуі бойынша сабаты типтері:
1. Аралас саба — практикада алуан трлі элементтері жне зара рекеті арылы ке тараан. Тек солай, й жмысын (сабаты басында немесе кейін) оушы-консультанттарды тексеруі малімні осы деректерге сйеніп оушыларды жіберген кемшіліктерін баылау масатында олданады. ртрлі жадаятты жадайда оу материалын игеру сапасын бекіту, тексеру, мндай атынас сабаты тиімділігін арттырады.
2. Сабата жаа білімді игеру. Ілгеріде мегерілген білімге сйеніп, оушыларды белсенді атыстырып, жеке дара, бірлесіп, топ арылы тапсырманы жедел орындау. немі оушыларды фронтальды жеке, жымды танымды іс-рекетін бірлікте арау. Малім ртрлі дістермен жмыс істейді: лекция, тсіндіру, эвристикалы гіме, бірлесіп, топта белгілі тапсырма бойынша экспериментті ою, жргізу.
3. Сабаты бекіту жне білімді жйелеу, білік пен дадыны алыптастыру. Сабаты мндай типін жоспарлаанда алдымен айталау жне білімді жйелеу жне тексеру.
4. Оушыларды сабата білімін тексеру жне баалау. Бл
аралас сабаты белгісі: здігінен жмыс істеу сабаы, баылау жмысы, практикум, сына сабаы, тест арылы тексеру, оушылар алан білімдері негізінде, білімін орытындылайды, бекітеді, дады, біліктерін згермелі жадаятта дамытады (мысалы, диффренциалды тапсырманы орындау).