Шгерей Сейіткерейлы Бкеев

Шгерей
Сейіткерейлы
Бкеев
(1847-1920)

Шгерей – ХІХ асырды екінші жартысы мен ХХ асырды басында алыптасып, дамыан аза жазба дебиеті кілдеріні бірі. Ол Батыс азастан облысыны азіргі Орда ауданында, Жасс мында – хан ордасында дниеге келген. Жгір ханны немересі. Аын зіні бір леінде «Алпыс блме, жз есік» кк орданы ішінде дниеге келгенін айтады. кесі Сейіткерей Шгерей бес жаса келгенде айтыс болан. Біра жас Шгерей ауатты ортада жетімдік крмей седі. Жасынан оып, білім алады. нерге, ле сзге жас кезінен уестенеді. Ордадаы медресені бітіріп, мсылманша білім аланнан кейін, Астраханьдаы реальды училищиге тседі. Одан кейін Орынбордаы Кадет корпусында екі жыл оиды. Орыс тілін йреніп, орыс дебиеті, мдениетімен танысады.
Самар губерниясында (азіргі Куйбышев облысы) бітімші сот (мировой судья) болып жмыс істейді. ділдік жолын іздеу, шындыты орау жолындаы ой-санасы осы тста алыптасан сияты. Ол кімшілік-трешіл билікті зорлы, алдау, парашылды сыр-сипатын кріп, бл жмыстан бойын аула салуды ойлайды. Сйтіп, біраз жыл ызмет істегеннен кейін ызметін тастап, з еліне келеді. Бдан кейін кесе жмысына араласпай, патша тарапынан дворян атаын алып, Самар губерниясындаы дворяндар тізіміне тіркеледі де, ебекпен, нермен шылданады. Орданы Жнібек жаындаы Клборсы деген жерді з меншігі етіп, сол кездегі орыс помещитері сияты тра жай трызады. Онда ааштан, тастан сулетті йлер, мектеп, медресе, мешіт салызып; туыстарыны балаларын оытады. Бау-баша, алма аашын ектіріп, егін салады. Асыл тымды мал сіреді.
Шгерей ашан мектепте білікті малімдер жмыс істейді. Сондай бала оытан, білімді рі талапты малімні бірі крнекті аын мар араш (1876-1921) еді. Ол Шгерейді аа ттып, жиі араласып трады. Шгерей оны ой-рісіні кееюіне, орыс дебиетімен танысуына ерекше ыпал етеді. . араш «Жгір ханны немересі, слтан Шгерей Сейіткерейлына» деген толауында:

Алыр жйрік слтаным,
Аылы жетіп алыса
Ілгеріні болжады.
Болжаанны белгісі,
Атанан мра алан су —
Клборсыны меншіктеп,
Жаасынан жер алды...
Кешегі ткен бабаыз —
Хан Жгірден лгі алды, —

деп жыра оса. Сонымен атар Шгерейді аындыын, тілге шешендігін, сз асылын адірлеген ксемдігін, серілігін тамаша суреттеген. Бл толауы аынны 1914 жылы Уфада шыан «Аа тлпар» жинаында жарияланан.
Осыдан бастап Шгерей з мекенінде ошау мір сріп, ашылыпен айналысты, жасы ат, ыран с, май тазы стаан. с салып, ит жгіртіп, саятшылы нерін ызытаан.
Шгерейді ерекше кіл аударан бір ісі – дебиет, нер, ылым болады. Ол орысты классик жазушыларыны шыармаларымен танысады. Лермонтовты, Гогольді сйіп оиды. н-кйге, сурет неріне, сн-салтаната ерекше кіл ойан ол аын, нші, кйші, домбырашы, суретші сияты нерпаздарды зіне жаын тартып, оларды нерін тамашалайды. Ол адір ттан нер адамдарыны бірі – орыс суретшісі Мальцев деген досы. Оан шеберхана да салып берген. Орысты Фет, Тютчев сынды аындарыны да ледерін оып, серленеді. Шгерейді бай кітапханасы болан. ылыми дебиеттерді, р трлі аза жне орыс тіліндегі газет-журналдарды алдырып оыан. ХХ асырды басында аза, татар тілінде басылан аындарды кітаптарын оып, оамды, деби мірді беталысынан немі хабардар болып отыран.
1911-1913 жылдары аза зиялыларыны ымдастырумен Оралда «азастан» газетін шыару мселесі сз боланда, бл істі олдап, оан ажетті аржыны толытыруа кмектескен де Шгерей еді.
Шгерей прозалы шыармалар жазан деген де дерек бар. «ара мрт» атты роман, «Срау-жауап» деген клемді гіме жазса керек, біра ол туындылары саталмаан. Ол 1917 жылы шамасында Клборсыдаы онысын тастап, аталас тре тымдары мекендеген Абаай деген жерге (Батыс азастан облысы, азіргі аратбе ауданы) кшіп келеді. оныс аудару себебі де млімсіз. Бізге белгілісі – міріні соы кезінде ел ішінде даулы, талас-тартысты мселелерге кп араласпай, ошау мір срген.
Шгерей 1920 жылы атарда сол Абаайда айтыс болан. Аынны біраз ледері «Шайыр» (1910) жне «Ккселдір» (1912) деген жинатарда жарияланан. Бл жинатарды бастыран . араш еді. Кеес дірінде ызылорда аласында аын ледеріні жинаы (1933) басылды.

Аындыы

Шгерейді бізге белгілі шыармалары леуметтік мірді р трлі жатарын амтиды. Отаршылды салдарынан туындап жатан згерістерді кре білген аын брыны ханды дуірдегі мірді асайды. Оны оамды ой-пікірлері, топшылаулары бірде мір шындыын айын крсетсе, бірде ткенге аладау сарынында келеді. Жер-суды ты кетті, сні кетті, брі адыра алды. Брыны асыл адамдар енді жо, брыныдай билер, ерлер енді тумайды дейді.

Адыра дедім Нарынды,
сы шып клінен,
ты кетіп жерінен,
Саба рса билерден,
Еіреген ерлерден,
Айырылып адыра аланда..,—

дейді. Аын з кезіндегі жаалытарды брін бірдей абылдай бермеген. аза даласындаы ел билеудегі жаалытар мен за, тртіптер, біртіндеп еніп жатан капиталистік арым-атынастар, отаршылды, сауда-сатты, халыты жерден ыспаа шырауы сияты згерістер Шгерейді кз алдында тіп жатты. Брыны хан ордасындаы ата-баба билігі мен беделі жайлы ым-тсініктер оны аындыын сол баытта ошаушыра алыптастырды. Бл кезеде хан тымдарыны да еркіндігі шектеле бастаан еді. Аынны:

йры атып лия,
Тлкідей ашан жымия.
аранды зіп барасы,
Бізден де, айран дния...

деуі содан туан. Сондытан да аын брыны ата-баба дуірі еркіндік дуір еді, ешкімге туелді емес едік, дегенді білдіреді. «Аасын аылды арты асармен те» леінде:

Аасын аылын арты асармен те,
Асылды арар ранды тіреуі – сен.
Ала ту Абылайды ала аттанса,
Аламан артындаы біреуі – мен..,

деп, лы дбір шыса алмас едім, ел туелсіздігі шін аттанан сарбазды атарында мен да Абылайлап аттанар едім дейді. Хан тымдары арасында Абылай ханны ел туелсіздігі шін еткен тарихи ебегі дріптеліп, есімі астерленді.
Аынны мір мен лім туралы плсапалы толанысынан мір шындыыны елесі крінеді. Ол тума, лмекті табии былыс ретінде тсінеді. Бл ойын леінде лирикалы бейне арылы жеткізеді. Барлы ауіп-атерді себеп-салдарлы трде крсетеді. «мірді туі» леінде ырдаы ланы аман жрмегі жо, дыа лан ласа, лаында рбаа ойнар, суа лан шбырса, жолын тосан жолбарыс жрегін жлып, жем етер. Ол да аман алмайды. Бкен терісін брік еткен, сексеуілді крке еткен мерген жалыз опен оны да азасын жеткізеді. Мерген де ажалдан тылмайды. Кім болса да ажал оынан тылма емес дейді. з заманындаы леуметтік рылыса жатырай араан аын алдаы болашатан міт ктпейді. Аын ескі оамды рылысты кйреуін белгілі млшерде з басыны да трагедиясы деп тсінетін сияты.

Бл дние пнилыын етеді екен,
Бір дурен тіп, бірі жетеді екен...
зіне халы аузын аратан ер,
Тіріге, лсе, адірі кетеді екен...

Бл сздерінен де мірді туі, ескіні тіп, жааны келуі, елді аузына аратан ерлерді, кзден тайса, кілден кететінін айтып, торыандай боланын креміз.
Шгерей шыармаларында нер, ылым, білім таырыбы ерекше жырланады. Ол ылым жетістігінде лкен сеніммен арайды. оамны дамуы шін ажет шарттарды бірі – ылым екенін ындыруа кш салады. Жастарды оуа, ылыммен шылдануа шаырады.

Оыса ылым нрын білім асар,
Кілді кіршік басан кзін ашар.
Мас болан біліміне кейбір жастар,
Жерлерге ая жетпес ая басар.
Апырай, кімге аян бл жианны
Белгісіз лылыы асар-асар!

ылыма мтылушы жастара Шгерейді лгі еткені – Бхарда, Казанда оып келген аза-татар молдалары емес, дние жзіне йгілі алымдар. Ол ататы аылшын алымы Эдиссонды (1847-1931) лгі етеді. Эдиссон Томас Алва – американы ататы физигі, электротехника мен байланыс жнінде кп жаалытар ашып, трліше рал-аспаптар ойлап шыаран алым.
Сонымен атар ылыма бгет жасайтын надан молдаларды шенейді. Аын Эдиссона арнаан леінде ылым мен надандыты бір-біріне арама-арсы ояды. ылымды бтаы кп, жемісі мол, биік шынар бйтерек бейнесінде суреттеп, алымны р саласын сол бйтеректі жемісі ретінде бейнелейді.

Бл ылым – бір бйтерек шектен асан,
Шланан бтаына арсы-крсі.
Бар алм он сегіз мы саясында,
Таусылмас, бта сайын бар жемісі.
Шайтани бл нерді алай дейміз,
р нер – сол жемісті бірдемесі.
Эдиссон мны істеген – алым адам,
Оымас, жалау біздей емес надан.
Пнделерден имие-симие ылымы хикмет,
Кп сырлар ашты