Шыарманы негізгі трлері.

1. Публицистикалы шыармалар. Оан очерк, фельетон, мкалалар, пікірлер жаздыру жатады. Мысалы: «Тіл тадыры – ел тадыры», «Жариялы – баытты басы».

2. Шыармашылы баыттаы шыармалара гіме, инсценировка, ледер жаздыру жатады. (деби жанырларды басшылыа алады).

3. ылыми зерттеу сипатындаы шыармалар. Оан реферат, ылыми сипаттаы маала, аннатация, деби шолулар, пікірлер жатады. Мысалы: «Бейімбет гімелеріндегі деталь, штрихты маызы».

4. деби таырыптарды амтыан, білім дрежесін, тіл байлыын тексеруге арналан шыармалар:

1. «Біржан мен Сара» айтысындаы Біржан мен Сараны сипаты.

2. «Абай жолы» эпопеясындаыкедейлер міріні жанды суреттері.

3. Батыл ылмыскер ме, лде ділдік іздеуші ме?

 

 

Шыарма жазуа йрету жолдары

Баяндама
Таырыбы: Шыарма жазуа йрету жолдары

Жоспары:
Кіріспе. Шыарма деген не?
Негізгі блім: а) Шыармаа жоспар ру;
) Кркем шыармамен жмыста оушы шеберлігін шыдау;
б) Шыарма жазуа дайындау жолдары мен дістері
орытынды.

азіргі тада оытылатын пндер балаларды болашаы, тадайтын мамандыына арай баытталуда, яни масаты білім беру ісіне ерекше назар аударылуда. Жеке тла, дарынды шыармашылы тла алыптастыру білім мен трбие берудегі мемлекеттік істі е маыздысы болып отыр. Ксіпке дайындау, масатты білім беру – жеке тла дамуын жзеге асыратын мселелер. «Осы шыарма жазу неге керек?» «алайда жаздыру керек пе?» деген сратара жауап іздеп крейік.

Шыарма дегеніміз – оушыларды тілдік жне дебиеттік білімдері мен зіні таным, тйсік, кзарасыны тжірибелеріне сйене отырып з ойын жйелі, деби тіл алыбында бере білуге машытандыратын жазбаша тжірибелік жмысты бірі. аза дебиеті пндерінен шыарма жаздыруды масаты мен міндеті осы мазмннан туындама.

1. Шыармадан баланы тілдік мдениеті, сздік оры, теориялы білімі, деби ым - тсінігі, жазуа икемі мен ойлау дегейі байалады.

2. Шыарма – оушыны жеке тла ретінде зін крсете алуыны белгісі, дадылы жмысты крінісі. Оушыны ауызша сз саптауын алыптастыруды біз иын дейміз, ал ойын жазбаша тсіруге алыптастыру одан да иын. Олай болса, бл – жйелі трде жріп отыратын за дерісті тпкі нтижесі.

Нтиже ай жмыста да нтижелілігімен баалы. Алдындаы оушысы а ааза з ойын, кзарасын, пікірталасында туан шешімін тсіріп, тіпті зіндік стиль айшыын танытып жатса, малім жмысыны шынымен нтижесі боланы ой. Жас рпаа білім беруде оларды пнге деген кзарасын алыптастыру лкен рл атарады. Шыарма жазу шін жне оан жоспар ру дістері оушыларды ой - абілеттерін арттыра тсетіні белгілі. дебиет сабаынан шыарма жазу - дебиетті оыту процесіні сапаа айналан нтижесі болып табылады. Малімні педагогтік шеберлігі ебегін айындайтын, оушыны дебиеттік ымын, білімін байайтын, сынайтын крсеткіш.

Мектепте шыарма жазуды 7 - 8 - сыныптарда бастаан жн деп ойлаймын. Біз кбінесе 10 - 11 - сыныптарда шыарма жазуа йрете бастаймыз. Сондытан оушылар шыарма жазуда кптеген иындытара кездеседі. Оушылар арасында лі де шыарма жазып, жоспар ра алмайтын, з ойын жеткізе білмейтін, ора шолатары жиі кездесіп отырады. Осындай кемшіліктерді мектеп бітіруші оушыларды жазан шыармаларынан жиі байаймыз. азіргі уаытта жазу жмысына ойылатын талаптар кшейді. Мектеп бітіретін оушылар кмелеттік аттестат алу шін жазатын шыарма жмысына берілген нсауда былай делінген:

«Емтиханды жазба жмыс – мектеп оулыын немесе белгілі бір библиографиялы - сын мааланы айталап, болмаса малімні ой пікірін ін айналдырып жазып беру емес. Оушыны кркем дебиетті оыанда алан серін, жазушыны мірімен, шыармашылы жолымен танысанда білген, жалпы дебиет пнін оуда кіліне тйген, таныан, зіндік ойлары мен сезімін дрыс жазып беруін талап ететін уаыт жетті. Емтиханды шыарма сапалы болумен атар, онда гіме етіліп отыран мселені тере тсіндіру арылы эмоционалды жатан айын да аны баяндалуы жне наты пікірі деби кркем тілмен берілуі ажет» делінген.

рине, мндай талапты орындап шыу – бір кнні немесе бір айды, бір жылды ісі емес, бкіл орта мектеп клемінде алан білімні за мерзімде ол жеткен нтижесі болу керек. Емтихан уаытында оушыларды шыарма жазуда жіберетін, жиі кездесетін шыарманы алай бастау керек екенін білмеу, бірінші бетті бастаанда алдымен жоспар, одан кейін таырыпты жазу сияты кемшіліктерді болдырмас шін шыарманы алай жазу туралы арнайы нсауды негізге алу жн.

Онда былай делінген:
1) Бірінші бетті ортасына жмыс иесіні аты - жні жазылады.
2) Екінші бетке екі жол тменірек ашы жне айын етіп таырып жазылады. Егер таырып зінді болып келсе, онда оны астына авторды аты жазылады.
3) Таырыптан екі жол тменірек шыарманы жоспары жазылады.

Мектептегі шыарма жмысы оушыны дниеге кзарасын алыптастыруда игі ыпал ететіні сзсіз. Олай болса шыарманы негізгі масаты – осы. Мектепте шыарма жазу жмысыны ай трі болса да те крделі ой ебегі, шыармашылы іс. Оушыны аыл - ой абілетін дамытып, белсенділігін арттыруда шыарма жмысы орасан зор міндет атарады. Сондытан мндай крделі аыл - ой ебегін «шыармашылы» немесе «шыармашылы емес» деп атау ыайсыз.

Шыарманы зін бірнеше топа блуге болады:
1. Оушыны з тжірибесіне, алан серіне байланысты.
2. Еркін таырыпа жазылан шыарма.
3. деби таырыпа жазылан шыарма.
Сонда оушыны мірден крген, баылаан з тжірибесі, з міріне байланысты, осы негізде жазан шыармалары бірыай жйеленеді.
Шыармашылы талапты орындау, оушыны алан таырыпты толы мегеріп, оан ажетті материалдарды саралап, таырыпа тікелей байланысы жо жанама мселелерден аула болу жазу жмысыны тиімділігін арттыруды айаы екенін мектеп тжірибелерінен круге болады. Жоары сыныптаы шыарма жмыстарыны шыармашылы толаныспен жазылуы шін е алдымен жазу жмысыны теориялы негіздерін білу шарт. Сондытан шыарманы рылысына назар аудараны мына сызба жйені есте сатау керек:

1. гіме тріндегі шыармаларды сызбасы
I. Кіріспе (экспозиция)
II.Негізгі блім:а) оианы байланысы
) оиа шиеленісіні жеткен жері
б) шешілуі
III. орытынды (эпилог)
2. Талдау тріндегі шыармаларды сызбасы
I. Кіріспе (таырыпа жктелетін міндет)
II. Негізгі блім:а) Таырып ктерген мселе
в) сынылан длелдер
с) Дйексз тріндегі мысалдар
д) зіндік ойлар
III. орытынды (эпилог)
рине, оушы шыармасында осы схеманы орындау ммкін емес. Біра шыарманы талдай білу шін осы жолдарды білу ажет деп ойлаймын. Шыарма жазу шін оушы мынаны білген жн:
1. Шыарманы таырыбын бден ойлап алып жазу керек.
2. Жоспар таырыпа сай, наты жасалынуы тиіс.
3. Эпиграф таырып пен негізгі идеяны ашуа сйкес алынуы керек.
4. Таырыпа байланысты материалды іріктеген кезде е негізгісін алу ажет.
5. Шыарманы реті мен жйесін сатау жне таырыптан ауытымау керек.
6. Айтатын негізгі пікірлері шыарманы негізгі блімінде болатынын есте сатау керек.
7. Келтірілетін мысалдар, салыстырулар негізгі пікірге байланысты болу керек.
8. орытынды ой негізгі пікірлерді тірегінде жазылуы жне айтылатын ой айын, сйлем орамды, тсінікті болуы ажет.
9. р сйлемді дптерге жазар алдында стильдік ате жібермеуді ойлау керек.
10. мытып кетпес шін байаан емлелік ателер мен тыныс белгілерін бірден ойып, сауатты жазуа, дптерді сырты крінісіне мн беру керек.

Міне, осы талаптарды малім оушы шыарма жазар алдында немі ескеруі керек. азіргі кезде мектептегі тжірибеге араса, оушыларды шыарма жмысын тексеруді екі трі бар.
1. Оушы шыармасындаы кемшіліктерді малім зі тзетеді.
2. Малімні басшылыымен оушыны зіне тексерту.
Кнделікті тжірибеден арап отырса малімдер азір осы екі жолды атар пайдаланады. Шыарма жмысын тексеру кезіндегі олылытар емтихан кезінде те жиі кездеседі. Шыарма жмысын тексергенде ателерді трі шартты белгілер арылы крсету дрыс деп ойлаймын. Мны зіндік жйесі бар.
/ - Емле атесі белгіленеді.
V – Тыныс белгісінен кеткен ате.
Z – Абзац керек деген белгі.
Z – Арты ойылан абзац.
? – кмнді, екі шты, осы сйлемді ойлан деген белгі.
?! – Пікірді немесе фактіні брмалаудан кеткен кемшілік.
! – Осы жерге ерекше кіл аудар.
- Сз алдырып кетсе, тсініксіз сйлемдерді белгілейді.
- Стильдік жаынан дрыс рылмаан, жндеп жаз деген белгі.
- Ауыстыруды керек ететін, бірнеше айталанан сздер мен сйлемдер.
рине, осы белгілерді ойып, оушыны дптерін айтаруа болмайды, малім осы шыарма жнінде рецензия жазып айтарса, бл белгілерді оушыа беретін сері те мол. Сондытан шыармадаы кемшіліктерді жою шін, оушыларды осы шартты белгілерді білгені дрыс болар еді. Сонда ол оушыны ойында мгі алады деп ойлаймын. Бл шартты белгілер де малімге те олайлы. Себебі ол малімні уаытын немдейді. Шыармадаы кемшіліктерді жазып крсеткеннен шартты белгіні оя салу малім шін де жеіл. Енді осы шыарманы малім тексергенде нені еске алу керектігіне назар аударайышы.
1. Дптерді сырты крінісіне назар аудару керек.
а) тазалыы
) ріптерді дрыстыы
2. Логикалы жаынан
а) таырып пен идеяны ашылуын;
) пікірді молдыын;
б) длелді дрыстыы;
3. Пікірді жйелігі
а) жоспарды жзеге асуы;
) рбір блімні млшері
4. Грамматикалы сауаттылыы
а) емлелік жаынан
) синтаксистік жаынан
5. Стилі
а) сйлемдерді дрыстыы
) кркемдігі
Міне, осы атемен жмысты да немі оушылара ескертіп отыран жн. Осы айтыландарды басшылыа аланда шыарма жмысы ойдаыдай болады. Жйелі алынан білім оушыны да, малімні де здіксіз ебегін крсетеді.
Енді осы жмыса баланы алай дайындап келу керек?
Алдымен оушы сабаа ызыу керек. сіресе дебиет сабаыны кіріспе жне орытынды кезінде оушы белсенділігі басымыра болатын жмыстар йымдастыран жн.
1. Баланы жмба, ребус шешуге йрету керек, оны да зіндік пия кілті бар жмыс.
2. Бір дыбыстан басталатын сздерден тратын сйлемдер жасырын беруге болады.
3. Шаын гімеден мазмнды, идеяны, таырыпты таптыру, ойланту.
4. Кейіпкер туралы ой озау, зіндік пікірін алыптастыру, з кзарасын айындауа, орай білуге йрету арылы жазу жмысына тселдіруге болады. Дегенмен мынаны да ескерген жн. уелі баланы мазмндама жазуа йрету керек.
- Кей бала тыдаан мазмныны сол кйінде ааза тсіре алады.
- Кей бала мазмнды ттас бере алмайды, жекелеген блімдерін наты, демі береді, ал кейбір жерлерін аттата, шалаайлау жазуы ммкін.
- Кей бала тіпті мазмнды есіне сатай алмайды, не жйелі жеткізе алмайды, не сйлем рай алмайды.
- Кейбір бала мазмндаманы зін трлендіре, серлендіре, тіпті кейде з ойын, пікірін осып та жазуы ммкін. Міне, бл – шыарма жаза аларлы абілетін танытан бала. Енді сізді жмысыыз екі трлі баыт алады.
1) жаза алмайтын баланы жаза білуге жеткізу;
2) жасы жазатын баланы гімелеуге, шаын мтін растыруа, шыармаа пікір жазуа баулу;
Мазмнын білген бала з бетінше гіме рай алады. гіме жазан бала шыарма жаза алады деген сз. Енді баланы шыармаа алай дайындау керекпіз?

Шыармаа дайындау:
1. Сз йрету
*Сзді маынасын білдіру
*Сздерді тадай білу
*р шыарманы р бліміне лайыты сздер олданысын мегеру
2. Ой тастау
*Сзден идея тудыру
*Идеяны тсіндіру
*Идея мен таырып байланысын білу
Шыармаа ойылар талап р трлі, тіпті кп болуы ммкін, біра масат – біреу: негізгі таырып не, соны басты таырып ету керек. Жоспарлау соны айналасында ана болу керек.

Жоспар – шыарма айнасы. Таырыпа сай жоспар ру, жоспара сйкес шыарма жаза білу, жоспарда крсетілген таырыпшаларды аша білу – оушылара лкен сын. Кейде оушыларды жоспары таырыпты млде ашпайды, оан еш атысы жо болып шыады. Кей жадайда шыармаларыны мазмны жоспара млде атыссыз болып шыады.

Таырып, жоспар, шыарма – бл шеуі бірімен - бірге біріктіріліп тратын зектес мселелер. Оушылара мазмндамадан грі шыарма жазып йрету шкірттерімізді зінше ебек етіп, еркінше талаптануына, з пікірін, ойын сарапа салуына серін тигізері сзсіз. «Талаптыа нр жауар» деген халымыз, зінше талаптанысы келген рбір шкірттерімізге жол - жоба, баыт беру, шыр иялдарымен биікке самай беруіне тілектес болып алу рбір стазды борышы боландытан жмысымызды осы абыройлы міндет трысынан крсетуді масат ттып келеміз. стаз бен оушы арасындаы осындай шыармашылы байланысты тратылыы ана табысты жетістікке жол салады.