Дыбысты сипаттамалары

Бір ана дауысты дыбыстан ралан буынжала ашыбуын деп аталады. Мысалы, -же, -лы, -кі, а-та, т.б.

Тйы буын дауысты дыбыстанбасталып, дауыссыз дыбыса аяталады. Мысалы, айт, р, ант, н, лт, а, рт, й, арс, ел, рт, т.б.

Дауыссыз дыбыстан басталып, дауыссыз дыбысааяталан, яни ортасы дауысты дыбысекі шеті дауыссыз дыбысболып келген буынбітеу буын деп аталады. Мысалы, Блт, жер, ант, той, рт, тау, жрт, жез, трт, дос, серт, гл, мрт, ол, бырт-бырт, сарт-срт, жар-жр, сз, кз, май, д, длдл, мазмн, жолдасты, т.б.

 

Буын
Сздегі бір дауысты немесе дауысты мен дауыссыз дыбыстар дауыс толынымен блшектеніп, топталып айтылады. Мысалы, бала, ке, жасылык, сияты сздер ба-ла, -ке, жа-сы-лы болып, дауыс толыны блшектеніп айтыла алады. Міне, осындай сздегі фонациялы (дыбыс жасайтын) ауаны арынымен зіліп, блшектеніп шыатын бір дауысты немесе бірнеше дыбыс тобы буын деп аталады.
аза тілінде тек дауысты дыбыс буын рай алады, ал дауыссыз дыбыстар з беттерімен буын рай алмайды, тек дауысты дыбыстармен тізбектеліп келгенде ана буын ралады. Сондытан сзді рамында неше дауысты дыбыс болса, сонша буын болады. Мысалы, кк, жер, ал, ел, от деген сздерде бір ана дауысты бар, олар бір ана буын райды: жа-са, о-рын, ы-зыл, деген сздер екі дауыстыдан трады, олар екі буыннан ралган; жол-дас-ты, ба-зар-лы, бас-ар-ма деген сздер ш дауыстыдан трады, блар — ш буынды сздер т. б.
аза тіліндегі сздер бір буынды, екі буынды жне кп буынды бола береді. детте тбір сз бір буынды, екі буынды болады да, кп буыды сздер туынды тбір не сз формалары болып келеді.
Буын райтын дауысты дыбыс боландытан, буын ішіде дауысты жне дауыссыз дыбыстарды орнына байланысты аза тілінде буынны ш трі крсетіліп жр: 1) ашы буын, 2) тйы буын, 3) бітеу буын.
1. Ашы буын бір ана дауысты дыбыстан трады немесе дауыссыз дыбыстан басталып, дауыстыа бітеді. Мысалы, а, а, а, ба, ла, ке, ле деген буындар ашы буын болып табылады.
2. Тйы буын дауысты дыбыстан басталып, дауыссыза бітеді. Мысалы: от, ар-ба, рт, ант, ас—ты деген сздердегі от, ар, рт, ант, ас трізді буындар тйы буын болып табылады.
3. Бітеу буын дауыссыздан басталып, дауыссыза бітеді. Бітеу буында кем дегенде ш дыбыс болады: дауыссыз+дауысты+дауыссыз. Кейде ортасында бір дауысты басында я соында екі дауыссыз болады:
Мысалы, ант, мек-теп, жас-ты, срт, кз, та-тай т. б.

 

Грамматикалы категория (гр. grammatike гр. gramma ріп, жазу, гр. kategoria пікір айту, пайымдау орыс. грамматическая категория) — маынасы біртиптес грамматикалы тлалардын бір-бірінен згеше жйесі.

Бл жйеде категорияландыратын белгі басты ызмет атарады. Мысалы: ша, жа, етіс т. б. категориялардын жинаты маыналары солара сай тлалар жйесін алыптастыратын категориялы белгі болып тр. Грамматикалы категорияны анытауда маыналы трыдан арап, оны бірінші атара шыару ке тараан. Шынында, грамматикалы категорияны ен басты белгісі маынасы мен тласыны бірлігі болып табылады. Одан грамматикалы категорияны екі жаты сипаты крінеді.^[1]

Грамматикалы категория морфологиялы жне синтаксистік болып блінеді. Морфологиялы категориялара етіс, тр, ша, жа, рай, септік т. б. жатады. Бл категорияларды жйелі трлері сздердін ірі грамматикалы топтарын (сз таптарын) жасайды. Тілдерде грамматикалы категорияларды саны бірдей емес. Мысалы, аза тілінде орыс тіліндегідей вид, род категориялары жо.

Синтаксистік категориялар тлаларды сз тіркесі мен сйлем рамында тіркесу абілетіне арай жіктеледі. Грамматикалы категория ымы негізінен морфологиялы материал негізінде алыптасан да, ал синтаксистік материал негізінде жетімсіз талданан, Грамматикалы категория ымыны синтаксиске атысты олдану шегі лі айын емес деген пікір бар. Грамматикалы категория ымына байланысты лем тілдері бір-бірінен:

1. Грамматикалы категорияны саны мен рамына карай;

2. Бір грамматикалы категорияны ішіндегі арама-арсы тран мшелер санына арай (мысалы, септік жалаулары орыс тілінде — 6, аза тілінде — 7, кейбір даыстан тілдерінде 40-ка дейін);

3. Белгілі бір категорияларды андай сз таптарына кіретініне арай жіктеледі.

Грамматикалы рылысты тілдік бірлігі (единица) деген ым грамматикалы категориямен тікелей байланысты. Бл мселе жнінде тіл білімінде эр трлі кзарас бар. Біратар алымдар грамматикалы рылысты тілдік бірлігі (единицасы) морфема деп, енді бірсыпырасы — сз деп пайымдайды. Ал, A.M.Пешковский, Л. В. Щерба, В. В. Виноградов, А. И. Смирниикий ебектерінде грамматикалы рылыстын бірлігі грамматикалы категориялар деген пікір алыптаскан.^[2]

 

Грамматикалы маына орыс. грамматическое значение — тілде алыпты сипаты бар (стандартты) сздер тобы мен сз тлаларына, синтаксистік рылымдара тн жинакты, дерексіз тілдік маына. Морфология саласында сз таптарынын жалпы маыналары болсын немесе сз тлгалары мен сздердін жеке маыналары болсынморфологиялы категориялар дрежесін сактай отырып, бір-бірінен езгеше болып келеді. Синтаксис саласында Грамматикалы маына предикативтіліктен, сондай-аксз тіркестері мен сйлем компоненттерінін р трлі атынасын білдіретін дерексіз грамматикалы рылымдардан крінеді. Мысалы: семантикалы субъект пенобъектінін маынасы, рмалас сйлемдердін шылау аркылы байланысы т. б. Грамматикалы маынаа сз таптарында алыптаскан жалпы сзжасамды маыналарда жатады. Грамматикалы маына сздерге немесе сздердін белгілі топтарына ана тн, дерексіздігі лсіз лексикалык маыналардан згеше.Грамматикалы маыналар жйесі болмыстаы заггар мен былыстардын жне олардын зара байланыстары мен атынастары туралы ымдарды дерексізденуі аркылы алыптасады. Мысалы, имыл ымы етістіктін жалпы маынасымен бірге нерлым шаын категориялы маыналарынын (ша, жа, етіс) дерексізденуінен туады.^[1]

Грамматикалы маына референциялы (синтаксистік емес) жне Реляциялы (синтаксистік) болып блінеді. Референциялы маына тілден тыс болмыстаы заттар мен кбылыстарды касиеттерін білдіреді, мысалы, клемдік, млшерлік, имыл-рекеттік сиякты маыналар. Ал реляциялы маына сз тіркесі мен сйлем рамындаы байланысты білдіреді.^[2]

 

Дифтонг (гр. , (diphthongos) - дыбыс) — буына блінетін немесе блінбейтін екі дауысты дыбысты осындысынан тратын дыбыс (и, у). Сйлеу процесінде екі дауысты тйіскен жерде Дифтонг тіркесі жасалады. Дифтонг шынайы жне жалан болып екіге блінеді.^[1]

· Шынайы Дифтонгті рамындаы екі сынары айтылу кші жаынан да, буын рауы жаынан да тен тседі. Шынайы Дифтонг тілдерде сирек кездеседі. Мысалы,латыш тіліндегі meitci(кыз), tauta(халык) дегендегі еі, аи осыан жатады.

· Жалан Дифтонг сынарларыны бірі буын жасай алады, біреуі буын жасай алмайды. Еер алашкы сынары буын жасап, екінші сынары кмекшілік ызмет атарса,тйы дифтонг деп аталады. Мысалы: кійім—киім, жуар — жуар, суат — суат дегендегі ій, у дыбыстары. Ал егер алашкы сынары буын жасай алмай, кейінгі сынары буын жасай алса, ашы дифтонг деп аталады. Мысалы: сз басындаы е, о, дыбыстарыны рамында й, у дыбыстары естіліп, йэ (ел — йэл), уо (ол — уол), уо (ор — уор) болып айтылады. Шын мнінде, аза тіліндегі жалан Дифтонгті аталан трлерін дифтонгойд дауыстылар деуге болады.

Дифтонгоид — дифтонгке жаын дауысты дыбысты ерекше трі. Оан и, у, ие, уо, у дыбыстары жатады.^[2]

 

Дыбыс, ке маынасында – газ, сйыты немесе атты кйдегі серпімді орта блшектеріні толын трінде таралатын тербелмелі озалысы; тар маынасында – адамдар мен жануарларды арнаулы сезу органымен субъективті трде абылданатын былыс.

Жалпы мліметтер

Адам 16 Гц-тен 20 кГц-ке дейінгі жиіліктегі дыбысты ести алады. Дыбыс жніндегі физикалы ым адам лаына естілетін, естілмейтін дыбыстарды барлыын амтиды. Жиілігі 16 Гц-тен тмен болатын дыбыс инфрадыбыс деп, 20 кГц-тен жоары болатын дыбыс ультрадыбыс деп аталады. Ал 109 Гц-тен 1012 – 1013 Гц-ке дейінгі е жоары жиіліктегі серпімді толындар гипердыбыса жатады. Дыбысты арапайым гармониялы тербелістерге жіктеу (жиіліктік дыбыс талдау) нтижесінде алынатын спектр – дыбысты маызды сипаттамасы болып табылады. Егер дыбыс тербелісіні энергиясы жиілікті ке аймаында таралып жатса, онда ол ттас спектр деп, алдискретті (зілісті) жиілік раушыларыны жиынтыы болса, онда ол сызы спектр деп аталады. Ттас спектрі бар дыбыс шу (мысалы, ааштарды желді серінен болатын сыбдыры, механизмдер дыбысы) ретінде абылданады. Музыкалы дыбыс еселі жиіліктері бар сызыты спектрге жатады; мнда естілетін дыбысты негізгі жиілігі – дыбыс биіктігін, ал оны гармониялы раушыларыны жиыны – дыбыс тембрін анытайды. Сйлеу кезіндегі дыбыс спектрінде форманттар болады.

Дыбыс кздеріні тербелісін оздыру, кбінесе, соы (мысалы, оырау, шектер) арылы жзеге асырылады. Мнда автотербеліс режимі (мысалы, рлемелі музыкалы аспаптарда ауа аыны есебінен) сталуы ммкін. Табиаттаы дыбыс, ауа аыны атты денелерді орай аанда, йындарды тзілуі жне йындарды сол денелерден блінуі (мысалы, жел соан кездегі сымдар мен бырлардаы дыбыс, т.б.) кезінде пайда болады. Тменгі жне инфратменгі жиіліктегі дыбыс жарылыс, опырылыс кезінде туады. азіргі кезде адам организміне жне техникалы жабдытара зиянды сері болатын нерксіптік, кліктік шуларды жнеаэродинамикалы шу кздерін зерттеуге лкен кіл аударылып отыр. Дыбыс абылдаыштар абылдаан дыбыс энергиясынэнергияны баса трлеріне трлендіреді. Мысалы, адамдар мен жануарларды есіту аппараты дыбыс абылдаыша жатады. Техникада дыбысты абылдау шін, кбінесе, электр акустикалы трлендіргіштер (мысалы, ауада микрофон, суда гидрофон, ал жер ыртысында геофон) пайдаланылады. Дыбыс толындарыны таралуы, е алдымен, дыбыс жылдамдыымен сипатталады. Газдар мен атты денелерде ума толындар (блшектерді тербеліс баыты толынны таралу баытымен баыттас) тарай алады. Ортаны біртекті болмауы да дыбыс толындарын (мысалы, су кпіршігіндегі, теізді толынданан бетіндегі, т.б. дыбысты шашырауы) шашыратады. Дыбысты таралуына атмосфера, теіздегі ысым, температура, желді кші мен жылдамдыы да сер етеді.

Дыбысты сипаттамалары

Толы мааласы: Дыбысты сипаттамалары

Дыбысты сипаттау шін бізді дыбысты абылдауымызбен байланысты дыбыс аттылыы, тонны биіктігі, тембр сияты арнайы физикалы шамалар енгізіледі.

Дыбысты аттылыы неге байланысты болатынын анытау шін камертонды пайдаланамыз. Камертон — доа трізді ыса сапталан металл таяша, оны кмегімен музыкалы дыбыс алуа болады.

Камертондарды немесе баса гармоникалы тербеліс жасайтын денелерді шыаратын дыбыстары музыкалы дыбыстар деп аталады.

Камертонны бір тармаын таяшамен рса, белгілі бір дыбыс естиміз. Камертонны екі тармаы да тербеліп, оршаан ауада дыбыс толынын тудырады. Енді оны тарматарыны біріне инені бекітейік, осыдан кейін оны ине бекітілген тармаын арайтылан йнек стімен жргізсек, дыбыс шыарып тран камертонны гармоникалы (синусоидалы) тербелісіні графигін аламыз. Гармоникалы тербеліс —тербелістерді е арапайым трі болып табылады, сондытан камертонны гармоникалы дыбысын да арапайым дыбыс деп санаймыз. детте, мектеп камертондары бірінші октаваны "ля" нотасына сйкес келетін дыбыс шыарады.^[1]

Дыбысты шаылуы

Дыбыс кзінен шыан дыбыс толындары барлы баытта тарайтыны здеріе жасы таныс. Ал осы дыбыс толындары тарала отырып, зіні жолында андай да бір бгетті кезіктірсе, онда олар шаылады. Дыбыс толындарыны таралуы материялы блшектерді озалысына сас боландытан, оны шаылуы серпімді соыдан (мысалы, абыраа соылан допты кері серпілуінен) онша ерекшеленбейді. арапайым баылау дыбысты шаылуы кезінде а тсу брышы оны в шаылу брышына те болатынын крсетеді.

Жаыры

Тауда естілетін жаыры та дыбысты бгеттен шаылу нтижесі болып табылады.

Жаыры — андай да бір кедергіден шаылан жне бастапы таралан орнына айта оралан дыбыс толындары.

Дыбыс кедергілерден шаыла отырып, баылаушыа сл кідіріп жетеді. Шаылан дыбысты біз дыбыс кзі мен кедергі арасындаы ашытыты дыбыс толындары екі рет (дыбыс кзінен кедергіге жетуі жне айтып оралуы) жріп ткен кезде естиміз. Шаылан дыбысты барлыын біз жаыры ретінде абылдай бермейді екенбіз. Адам лаы алашы дыбыс пен шаылан дыбысты жеке-жеке абылдаан кезде ана жаыры пайда болады. Бл екі дыбысты абылдану уаытыны арасы 0,1 с-тан кем болмаан кезде ана дыбыстар жеке-жеке абылданады екен. Бдан біз жаырыты дыбыс кезі мен бгетті арасы едуір алыс болан кезде ана ести алатынымыз байалады.

Егер ауада дыбыс жылдамдыы 340 м/с болса, онда дыбыс 0,1 с аралыында бгетке дейін жне одан айтып ораланша 2s-ке те жол жреді. Онда бл ашыты шамамен

s = vt/2 ; s = (340м/с * 0,1с) /2 = 17 м.

Дыбыс жаын аралытаы кедергілерден шаылан кезде, ол алашы дыбыспен осылады да, оны кшейтеді. Сондытан йді ішіндегі дыбыс сырттаы дыбыстан аттыра болып естіледі.

Тыдаушылар аз жиналан ке залда баяндамашыны сзі жаырып, тсініксіз болады. абыралардан, орындытардан шаылан дыбыс тындаушылара бір мезгілде жетпейді. Осыны нтижесінде, алашы дыбыса араанда тыдаушылара естілетін дыбыс заыра болып естіледі.