Жасыз сйлем деп аталады. Мысалы, Мені Тортайды асынан кеткім келмеді.

Жасыз сйлемні баяндауышыны жасалу жолдары:

1) -ы, -ы, кі, -гі жрнаты алау райлы етістіктен жасалады. Мысалы,

Баланы білген стіне біле тскісі келді.

2) барыс септікті тйы етістікке бол, жара, тура, кел кмекші етістіктерді тіркесуіарылы жасалады. Мысалы, Бл жмысты оан тапсыруа болады. Бізге шындыты айтуа тура келді.

3) есімше, ксемше тлалы етістікке керек, жн, ммкін, ажет деген бейтарап сздерді тіркесуі арылы жне болетістігі кмекші болу арылы жасалады. Мысалы, р жмысты з уаытында бітірген жн. Тапсырмаа тиянаты дайындалу керек. Болан жайды жасырмай айтып беруі ммкін.

4) -ып, -іп, -п ксемше тлалы етістікке бол кмекші етістігіні тіркесуінен жасалады. Мысалы, Оны мінезін тсініп болмайды.

5) баяндауышты рамында траты тіркес – идиома – болады. Мысалы, Жарасбайды зін оа байлап отыранына кзі жетті.

Трлаусызмшелерді атысу-атыспауына арай жай сйлем

жалажне жайылма болып блінеді.

Трлаусыз мше атыспайтын, тек трлаулы мшеден – бастауыш

пен баяндауыштан– ана ралан сйлем жала сйлем деп аталады. Мысалы, Есіл тасып жатыр. Жаасы – бал-ра. Аты жйрік екен.

Трлаулы мшемен бірге трлаусыз мше атысан сйлем жайылмасйлем деп аталады. Мысалы, Жапар тасты арасында сарымса седі. Тні бойы а жауын сіркіреп трды.

Ойа атысты айтылатын сйлем мшелеріні атысу-атыспауына арай жай сйлемтолымды жне толымсызболып блінеді.

Ойа атысты айтылуа тиісті сйлем мшелері толы атысан сйлем толымды сйлем деп аталады. Мысалы, Жайлауды жадыраан ашы кндеріні бірінде Тортай екеуміз бзау бауа шыты. Бл сйлемде ойа атысты айтылуа тиіс сйлем мшелері толы атысып тр.

Айтылатын ойа атысты сйлем мшесіні бірі тсіп алан сйлем толымсыз сйлем деп аталады. Толымсыз сйлемдер диалогжадайында кп кездеседі. Мысалы:

Атыды сатамысы?

Сатамын.

Тсіп алан немесе ажет сзді орнына ойанда толымсыз сйлем толымды сйлемге айналады.

Бастауыш пен баяндауыштан ралмай, затты, былысты, мезгілді, мекенні атауынбілдіретін сзден, сз тіркесінен жасалан сйлем атаулы сйлем деп аталады. Мысалы,оыр кз. Жол лайса. 16 желтосан. 1986 жыл. Автобекет. Сапырылысан халы.

 

Зат есім - затты, былысты атын білдіріп, кім? не? деген сраа жауап беретін сз табы. Кнделікті мірде кездесетін, деттегі жай нрселерді ана емес, табиат пен оамды мірдегі шырасатын р алуан былыстар мен уаиаларды, ымдар мен тсініктерді де амтиды.

Мысалы:с, тас, су, шыны, адам, ол деген сздермен атар, жабыр, найзаай, сайлау, жріс, капитализм, эволюция, ым, аыл, сана деген сздер де зат есімге жатады.^[1]

Адамзат жне аламзат есімдері

Кім? деген грамматикалы срауа жауап беретін зат есімдерге жалпы адам атаулары жатады. Адам атаулары деп жалпы адама тн атауларды (кісі, бала, ыз, бпе, шал, кемпір, келіншек, еркек, йел т. б.) туыс атауларын (ке, шеше, же, ата, аа, іні, апа, сілі, немере т. б.), іс-рекет пен ксіп-маманды иелеріні атауларын (нші, атшы, арбашы, алым, малім, сатушы т. б.), р алуан ызмет баптары мен лауазым атауларын (директор, лейтенант, басты, мырза, ханым т. б.), кісі аттарын (Асан, сет, Иса, Алма, Рабиа, Жмила, Глсім, Жанна т. б.) жне баса да осылар сияты адама тн атауларды айтамыз.

Не? деген грамматикалы срау, детте, адамнан зге барлы жан-жануарларды жне кллі заттар мен нрселерді атауларына ойылады.

Жалпы жне жалы есімдер

Жалпы есімдер деп тілдегі р алуан деректі жне дерексіз заттар мен ымдарды білдіретін зат есімдер аталады.

Мысалы: ааш, ат, ас, арал, арба, бас, бала, аыл, сана, тсінік, ер, ес, ет, дала, су, отін, кмір, кесе сияты зат есімдерді брі де жалпы есім болады.

Жалы есімдер деп белгілі бір ана затты арнай, даралай атайтын зат есімдерді атаймыз.

Мысалы:

· кісі аттары (Асар, Арлан, Аыбай т. б.)

· й хайуандарына берілген арнаулы аттар (Тайбуырыл, Тебілкк, Атабан, Таймас т. б.)

· ндіріс, мекеме, йым аттары ("Ебек", "айрат", "Трксіб" т. б.)

· газет, журнал, фильм, кітап аттары мен жеке шыармаларды аттары ("Егемен азастан", "ркен", "Мені атым ожа", "ан мен тер" т. б.)

· географиялы атаулар (Алатау, аратау, Іле, Ертіс т. б.)

· ала, кше, ала аттары (Теміртау, Абай даылы, Республика алаы т. б.)

таы баса жалы атаулар жатады.

Жалы есімдер маына жаынан белгілі бір ымды білдірмейді, тек бір жеке-дара затты баса заттардан ажырату шін ойылан белгі - ат ретінде ана жмсалады.

Ішіндегі р илы са топтарды сз етпегенде, жалы есімдер е уелі лкен-лкен екі салаа блінеді: оны біріншісі - кісі аттары (ономастика), екіншісі -географиялы атаулар (топонимика).

Кптік мнді есімдер

Кптік мнді есімдер деп затты жеке-даралап атамай, оны жиынын тобымен атайтын зат есімдерді атайды.

Мысалы: ст, н, жн, алма, аыл, мір, шынды, алтын, жел, йын деген сияты зат есімдерді алса, бларды райсысы белгілі бір жекедара затты ана атамайды, оны тобымен атайды.

Кптік мнді есімдерді ерекшеліктері тек семантикаларында ана, демек, затты жекелеп атамай, топтап атауларында ана емес, грамматикалы сипаттарында да бар. Мысалы, сол аталан н, алтын, жел, аыл трізді кптік мнді есімдерді алса, осыларды брі де практикалы тілде кптік жалауы жаланбай жмсалады.

Ескерту:

Кптік мнді есімдер кейде кптік жалаулы формаларда да олданылады. Біра бл сздер кптік формада кбінесе я баса маынада жмсалады, я здеріне осымша маыналы редер жамап алады.

Кптік мнді есімдерге мынадай зат есімдер жатады:

1. Сйы заттарды атаулары: айран, ара, боза, шай, тзды т. б.

2. Газ тектес заттарды аттары: азон, бу, ттін, тман т. б.

3. Уа, нта заттарды, йысан майда заттар мен бытыранды, таранды, гітінді заттарды атаулары: н, ша, тоза, бетеге, жусан, жн, тбіт, шаш, кірпік, жиде, алша т. б.

4. Дерексіз ымдарды білдіретін заттарды атаулары: айла, алыс, аыл, дау, айы, асірет, сйеніш, шынды т. б.

5. здігінен табии блшектенбейтін кесек заттарды атаулары: алтын, ола, рыш, шойын т. б.

6. Жаратылыс былыстарыны атаулары: боран, жабыр, ар, жел, йын т. б.

Блардан баса да здері тпкі табиаты жаынан кптік мнді білдіретін зат есімдер бар. Мысалы, табии жп болып келетін зат есімдер де (ая, кз, ла, етік, байпа, кебіс, бтеке, шаы т. б.), сондай-а, нрсені я затты блінбейтін табии блімі я блшегі ретінде тсінілетін субстантивтік ымдарды атаулары да (кбінесе, кмекші есімдер, мысалы:асты, сті, жаны т. б.) негізінде осы топа жатады.

Кмекші есімдер

Кмекші есімдер деп лексикалы маыналары бірде бтіндей саталып, бірде солындап, зге сздермен тіркесу ерекшеліктеріне арай, синтаксистік жаынан кейде жеке-дара мше есебінде, кейде крделі мшені рамындаы днекер элемент есебінде олданылып, морфологиялы жаынан зат есімдерше трленіп отыратын жрдемші сздерді айтамыз.

Кмекші есімдер сан жаынан соншалыты кп емес, олара алды, арты, асты, сті, жаны, асы, арасы, ортасы, іші, сырты, басы, беті, шеті, тбі, тбесі, тсы, маы сияты сздер жатады.

Зат есімні морфологиялы сипаттары