Есімше. Ксемше. Етістікті ща жне рай категориялары
ЕСІМШЕ. КСЕМШЕ. ЕТІСТІКТІ ША
ЖНЕ РАЙ КАТЕГОРИЯЛАРЫ
Ксемше екі трлі мнде, екі трлі ызметте олданылады: 1) крделі етістікті рамында келіп, негізгі іс-рекетті білдіреді.2) имыл- рекетті р трлі сипатын, амал-тсілін, себеп-масатын білдіреді. Мысалы, Тапсырманы орындап болды. Орындап болды -крделі етістік;орындап – негізгі іс-рекет;болды – кмекші мндегі етістік.гімені марта тыдады. марта –алай? Іс-рекетті амал-тсілін білдіріп тр.
Ксемше штрлі жолмен жасалады:
1) -а, -е, -й жрнатары арылы ауыспалы осы ша ксемше жасалады. Мысалы, Боран соады, мал тлдейді, ит реді;
Ып, -іп, -пжрнатары арылы ткен ша ксемше жасалады. Мысалы,Сыпайы сызып айтады, шора зіп айтады. Ксемшелер:сызып, зіп, айтады.
Алы, -гелі, -алы, -келіжрнатары келер ша ксемше жасайды. Мысалы:айталы отыр, кеткелі жатыр, оыалы жр, келгелі отыр.
Ксемше тласынакптік, септік, туелдік жалаулар жаланбайды,яниксемше кптелмейді, септелмейді, туелденбейді.Тек -а, -е, -й жне -ып, -іп, -п тлалы ксемшелер ана жіктеледі, ал
-алы, -гелі, -алы, -келі тлалы ксемшелер жіктелмейді.
Ксемшені жіктелу лгісі:
| I II III | айт-а-мын,-мыз айт-а-сы, -айт-а-сыдар айт-а-сыз, айт-а-сыздар айт-а-ды | бере-мін,-міз бер-е-сі, бер-е-сідер бер-е-сіз, бер-е-сіздер бер-е-ді | айт-ып-пын,-пыз айт-ып-сы, айт-ып-сыдар айт-ып-сыз, айт-ып-сыздар айт-ып-ты | бер-іп-пін, бер-іп-піз бер-іп-сі, бер-іп-сідер бер-іп-сіз бер-іп-сіздер бер-іп-ті |
КСЕМШЕНІ СЙЛЕМДЕГІ ЫЗМЕТІ
1.Крделі етістікті рамында жіктеліп келген жадайда ксемше баяндауышызметін атарады.Мысалы:Біз аырынгімелесіп келеміз(не істеп келеміз?)
2. Іс-рекетті амалын, масатын, т.б. білдіріп пысытауышызметін атарады. Мысалы: асырлар жылыатоптанып(алай?)келіп шапты.
ЕСІМШЕ
Есімше де – екі трлі мнде, екі трлі ызметтеолданылатын етістікті ерекше трі.
Есімше ешандай осымшасыз андай? ай? деген сраа жауап беріп,анытауыш ызметінде: Айтылан (андай?) сз – атылан (андай?) о;кім? не?деген сраа жауап беріп, бастауыш не баяндауыш ызметін атарады: Крмес (кім?) тйені де крмейді. Аылды байап сйлер.(айтер?)
ЕСІМШЕНІ ЖАСАЛУЫ МЕН ТРЛЕРІ
Есімше трттрлі жолмен жасалады:
1)-ан, -кен, -ан, -ген жрнатары арылы ткен ша есімше жасалады;
2)-ар, -ер, -р жне болымсыз етістіктен кейін – с жрнаы арылыболжалды келер ша есімше жасалады;
3)-ма, -мек, -ба, -бек,- па, -пекжрнатары масатты келер ша есімшежасайды;
4)-атын, -етін, -йтын, -йтінжрнатары ауыспалы ткен шажасайды.
Есімше кптеліп, туелденіп, септеліп, жіктеліполданылады.
Есімшені туелдену лгісі
| Оаша | I II III | айт-ан-ым айт-ан-ы айт-ан-ыыз айт-ан-ы | бер-ер-ім бер-ер-і бер-ер-ііз бер-ер-і | кел-етін-ім кел-етін-і кел-етін-і кел-етін-і | бар-ма-с-ым бар-ма-с-ы бар-ма-с-ы бар-ма-с-ы |
| Орта | I II III | айт-ан-ымыз айт-ан-(дар)ы айт-ан-(дар)ыыз айт-ан-(дар)ы | бер-ер-іміз бер-ер-(лер)і бер-ер-(лер)ііз бер-ер-(лер)і | кел-етін-іміз кел-етін-(дер)і кел-етін-(дер)ііз кел-етін-(дер)і | бар-ма-с-ымыз бар-ма-с-(тар)ы бар-ма-с(тар)ыыз бар-ма-с-(тар)ы |
Есімшені септелулгісі
| А.с. І.с Б.с Т.с Ж.с Ш.с К.с | айт-ан айт-ан-ны айт-ан-а айт-ан-ды айт-ан-да айт-ан-нан айт-ан-мен | бер-ер бер-ер-ді бер-ер-ге бер-ер-ді бер-ер-де бер-ер-ден (септелмейді) | кел-етін кел-етін-ні кел-етін-ге кел-етін-ді кел-етін-де кел-етін-нен кел-етін-мен | бар-ма-с бар-ма-с-ты бар-ма-с-а бар-ма-с-ты бар-ма-с-та бар-ма-с-тан (септелмейді) |
Есімшені жіктелу лгісі
| I II III | ат-ан-мын ат-ан-быз айт-ан-сы айт-ан-сыдар айт-ан-сыз айт-ан-сыздар айт-ан | бер-ер-мін бер-ер-міз бер-ер-сі бер-ер-сідер бер-ер-сіз бер-ер-сіздер бер-ер | кел-етін-мін кел-етін-біз кел-етін-сі кел-етін-сідер кел-етін-сіз кел-етін-сіздер кел-етін | бар-ма-с-пын бар-ма-с-пыз бар-ма-с-сы бар-ма-с-сыдар бар-ма-с-сыз бар-ма-с-сыздар бар-ма-с |
ТЙЫ ЕТІСТІК
Тйы етістік – жапен де, шапен де байланысты болмайтын, зат есімдерше трленетін, іс-рекетті атын білдіретін етістікті ерекше трі. Тйы етістік етістікті негізгі жне туынды тбіріне, етіс жне болымсыз етістік тлаларына –ужрнаы жалану арылы жасалады. Мысалы: жаз+у, сра+у, кел+у, срама+у, айтыспа+у, жгірме+у, даурыпа+у, алыстат-у, байла-у, кл-у, жала-у, о(ы)-у, жіб-у, ау, т(к)гу, се(п)б+у, т. б.
Бл сздер іс-рекетті атауы болып трандытан, тйы етістік маынасында да, зат есім мнінде де жмсалады. Мысалы:Тсау –жылы малына олданылатын рал. Тсау (не?) – зат есім. Жылыны тсаулады.Тсаулады (айтті?) – етістік.Тйы етістік септеледі, туелденеді, біражіктелмейді.
Тйы етістіктісептелулгісі:
А. с. Бару, клмеу, дайындалулары
І. с. Баруды, клмеуді, дайындалуларыны
Б. с. Баруа, клмеуге, дайындалуларына
Т. с. Баруды, клмеуді, дайындалуларын
Ж. с. Баруда, клмеуде, дайындалуларында
Ш. с. Барудан, клмеуден, дайындалуларынан
К. с. Барумен, клмеумен, дайындалуларымен
Тйы етістіктітуелденулгісі:
І ж. Оуым, бітіруім, сйлесуіміз
ІІ ж. Оуы, бітіруі, сйлесулері
Оуыыз, бітіруііз, сйлесулерііз
ІІІ ж. Оуы, бітіруі, сйлесулері