Ксіпкерлік ызметтегі туекелдер

Кез-келген ксіпкерлік ызметті жзеге асыру кезінде ксіпкерлер міндетті трде туекелдерге барады. Себебі, жалпы экономиканы басаруды барлы дегейінде белгілі-бір шешімдерді абылдау процесі соы нтижелерді белгісізділік жадайында іске асырылатыны белгілі. Соан байланысты ксіпкерлік ызметті кез-келген трін жзеге асыру ртрлі туекелдермен тыыз байланысты деп айта аламыз. Экономикалы трыдан алып араанда туекел – бл «жоалту ауіпі», «жоалту ытималдылыы» деп тсіндіріледі. Сондытан да кнделікті мірде туекелді ртрлі материалды жне моралды шыындарды пайда болуына келетін кейбір олайсыз жадайларды пайда болу ытималдылыы деп арастыруа болады. Ксіпкерлік ызметті жргізу кезінде оан атысушы барлы тлалар кптеген объективті жне субъективті себептерге байланысты ртрлі туекелдерге барады. Туекелді белгілі-бір жадайларды болуы да, болмауы да ммкін деп арастырса жне осы жадайларды біреуі іске асан кезде ксіпкерлік ызметке атысушы тлалар мынандай экономикалы нтижелерге ол жеткізуі ммкін:

– о нтиже – пайданы кбеюі, шыындарды азаюы немесе белгілі-бір тиімділікке ол жеткізу;

– теріс нтиже – салынан аша аражаттарыны жартысын жоалту, жеткілікті млшерде табыс алмау немесе осымша шыындарды пайда болуы;

– нлдік нтиже – ксіпкерлік келісімге атысушыларды аржы-шаруашылы нтижелерін крсететін крсеткіштерге сер етпеуі. Туекелдерді тмендетуді тиімді жолдарын іздестіру экономиканы кез-келген саласы шін зекті мселе болып табылады.Бгінгі кні ксіпкерлік ызметтерге тн типтік туекелдерді жіктеу кезінде, оны бір трі ретінде серіктестік туекелін енгізу ажет деп ойлаймыз. Себебі, біз ксіпкерлік атынастарды е алдымен серіктестік атынас ретінде арастырамыз. Серіктестік туекелі ксіпкерлік атынастара атысушы тлалар арасындаы келісім атынастарына негізделеді. Серіктестік туекелі, детте ксіпкерлік атынаса атысушы бір тламен келісім-шарт бекіткен оны серіктесі белгілі-бір себептермен з міндеттемелерін орындаудан бас тартуы ммкін жадайларда пайда болады. Серіктестік туекелі ксіпкерлік атынастара атысушы барлы тлаларды жргізетін операцияларымен те тыыз байланысты. Туекелді осы трін басару мынандай екі фактора туелді: ксіпкерлік ызмет трлеріні ерекшеліктеріне жне бекітілген келісім-шарттарды мірлік кезедеріне. Ксіпкерлік ызмет трлеріні ерекшеліктеріне байланысты ксіпкерлік субъектілеріні арасындаы серіктестік атынастар ртрлі болады.Бекітілген ксіпкерлік келісім-шарттарды мірлік кезедерін шке бліп арастыруа болады:

– келісімді бекіту (туекелді тадау),

– келісімді іске асыру (міндеттемелерді орындалуын немі адаалау),

– келісімні жабылуы (міндеттемелерді толы орындалуы).

Келісімдерді дайындау жне бекіту кезеінде серіктестеріні сенімділігіне, сапасына жне сонымен бірге, оларды келісімдерді іске асыру кезінде згеру ытималдылытарына талдау жргізіледі. Серіктесіні сапасы е алдымен, оны аржылы жадайымен, айналысатын ызмет тріні болашаымен жне елдегі немесе белгілі-бір саладаы жалпы макроэкономикалы жадайларды згеруімен аныталады. Ал, серіктесіні сенімділігін талдау жне баалау кезінде, оны ай елде орналасаны, андай салада жмыс істейтіндігі, беделі, несиелік тарихы, тлем абілеттілігіні болашаы жне т.б. кптеген факторлар ескерілуі ажет. Ксіпкерлік келісім бекітілгеннен кейін, осы келісімге ол ойан барлы тлалар серіктестерімен атынастарыны згеру ммкіндіктеріне байланысты туекелдерді немі адаалап отыруы керек. адаалауды рбір субъект здеріні ызметтеріні ерекшеліктеріне байланысты ртрлі йымдастырады. Туекел трлері аныталаннан кейін болашата ммкін болатын шыындар клемін азайту масатында туекелдерге сер ету дістері тадалады. детте, туекелді рбір тріне оны азайтуды дстрлі екі-ш дісін пайдалануа болады. Сондытан да, туекелге сер ететін дістерді ішінен е тиімділерін тадау шін, оларды тиімділіктерін салыстырмалы трде баалау мселелері туады. Экономика секторларындаы салалы ерекшеліктерге арамастан, экономиканы барлы салаларында туекелдерді тмендетуді бір-біріне сас тетіктері пайдаланылады. Оларды барлыын бірнеше баыттар бойынша топтастыруа болады. Сол баыттарды ішінен бізді ойымыз бойынша ксіпкерлік атынастара тн туекелдерге сер етуді тмендегідей дістерін пайдалануа болады:

· серіктестерді тадау туралы осымша апараттар жинатау;

· зін-зі сатандыру жне кездейсо шыындарды орнын жабу шін аша аражаттарын резервке сатау;

· туекелді блу (ртараптандыру);

· сатандыру.

Туекелді тмендетуді осы жоарыда аталан баыттарын тадау кезінде ксіпкерлік келісімге атысушылар тмендегідей аидаларды сатауы ажет деп ойлаймыз:

– меншікті капитал есебінен жоары млшерде туекелге баруа болмайды;

– туекелді салдарлары туралы ойлану ажет;

– аз млшердегі табыс шін жоары млшерде туекелге бармау керек.

Бірінші аиданы іске асыру шін ксіпкерлік атынастара атысушылар туекелдер бойынша ммкін болатын е жоары шыын клемін анытау, оны наты ксіпкерлік келісімге салынатын аша аражаттарымен салыстыру жне сол крсеткіштерді барлы меншікті аржылы ресурстармен салыстыру арылы салынан капиталды жоалту ксіпкерлік келісімге атысушы субъектіні банкроттылыа келетіндігін немесе келмейтіндігін анытау сияты іс-рекеттер жасау ажет. Ксіпкерлік атынастара атысушы субъектілер екінші аиданы іске асыра отырып, е алдымен ммкін болатын шыынны е жоары клемін білу арылы туекел салдарларын анытауы ажет жне сол арылы туекелді тмендету дістері немесе сол шаралара атысудан бас тарту туралы шешімдерді абылдау талап етіледі.шінші аида шыын млшері салыстырмалы трде жоары болан жадайда туекелден бас тарту ажеттілігін крсетеді.Ксіпкерлік келісімге атысушы барлы субъектілер здеріні туекелдерін нерлым тмендетуге ызыушылытары бар. Біра олар туекелден толыымен аша алмайды. Серіктестерді тадау бойынша осымша апараттар жинатау тжірибе жзінде келесідей шараларды кмегімен іске асырылуы ажет деп ойлаймыз:

– ксіпкерлік субъектілеріні йымдастырушылы рылымында міндетті трде за блімдеріні, аналитикалы блімшелерді, болжау, жоспарлау шін маркетингтік зерттеу ызметтеріні болуы керек;

– баспасз беттеріндегі жне ауіпсіздік блімдеріні материалдары негізінде серіктестер бойынша апараттарды немі адаалап, баылап отыру ажет.

Туекелдерді басару мселелерін шешудегі маызды адамдарды бірі келісімдерді толы немесе жартылай зін-зі сатандыру жне аша аражаттарын резервке сатау ммкіндіктерін оып-білу болып табылады. зін-зі сатандыру бл туекелдерді зіне абылдау болып табылады жне туекелмен кресті салыстырмалы трде е арзан дісі болып саналады. Бл жадайда ммкін болатын шыын аымды аша аражаттарымен немесе арнайы рылан резервтердегі аражаттармен жабылады. Сондытан да зін-зі сатандыру ммкіндіктерін пайдалану шектеулі. Осы діс негізінен ммкін болатын шыындар сомасы аз болан жадайда ана зін-зі атайды. зін-зі сатандыру дісін пайдалануды ксіпкерлік субъектілері шін келесіз жатарыны болатынын да ескерген жн. Бл е алдымен айналым капиталындаы аша аражаттарыны азаюына сер етеді. Кездейсо пайда болатын шыындарды орнын жабу шін аша аражаттарын резервтендіру баыты да туекелді тмендетуді тиімді ралдарыны бірі болып табыланымен ксіпкерлік атынастара атысушы тлалар мешікті капиталдарыны белгілі-бір блігін резервте немі стауы ажет. Яни, бл аша аражаттары жаа жне тиімді келісімдерді бекіту кезінде пайдаланылмайды, себебі, оларды айналыса жіберу те ауіпті дегенді білдіреді. зін-зі сатандыру дісін белгілі-бір дегейде барлы субъектілер з тжірибелерінде олданады. Себебі, кез-келген субъектілерде тек ана з кштерімен жне аша аражаттарымен реттелуі ммкін туекелдер де кездеседі. Мысалы, аз млшердегі туекелдерді (жаттарды жоалуы жне т.б.) зіне алуа келісім беретін сатандыру компаниялары, гаранттар немесе серіктестер болмауы да ммкін Келесі кезекте, ксіпкерлік келісімге атысушылар арасында туекелдерді блу дісі, яни ксіпкерлік субъектілері шін туекелді тмендетуді бір ралы — ртараптандыру дісіне тоталайы. ртараптандыру дегеніміз бір-біріне байланысты емес р трлі объектілер арасында туекелдерді блу. Мысалы, заа айшы келмейтін р трлі ксіпкерлік ызметтермен айналысу.

ртараптандыру нарыты туекелді тмендетуді нерлым ке тараан тетіктеріні бірі болып саналады. Сонымен бірге, бл діс ксіпкерлік келісімдерге тікелей байланысты туекелдерді, яни типтік туекелдерді тмендету шін ана тиімді екендігін ескерген жн. Сондытан рбір субъекті з ызметтерін мынандай баыттар бойынша нерлым ртараптандыруа мтылулары керек:

– ксіпкерлік объектілері бойынша;

– ксіпкерлік ызметтерді трлері бойынша жне т.б.

– ртрлі субъектілермен жмыс істеу;

– аша аражаттарын ртрлі жобалара салу;

Сонымен, р тараптандыру дісіні мні ксіпкерлік атынастара атысушы субъектілерді бір немесе бірнеше олайсыз факторлара туелділігін азайту, яни кездейсо жадайлара байланысты болашата ммкін болатын шыындарды ммкіндігінше тмендету, біра бл жадай немі баылауды ажет ететін туекел трлеріні санын кбейтеді.Ксіпкерлік ызметтегі туекел дегейі нерлым жоары боландытан сатандыру сраы зектілігі ерекше мселелерді бірі болып табылады. Туекелді сатандыру — бл белгілі-бір туекелдерді сатандыру компаниясына беру. Ксіпкерлік келісімдердегі туекелдерді сатандыруды негізгі нсаларыны бірі банкрот болу туекелі. Бл туекелді тмендету шін «сатандыру келісім-шартын» бекіту керек деп ойлаймыз. Туекелді наты бір трлеріне сер етуді тиімді тсілдері тадаланнан кейін ксіпкерлік келісімдерге атысушы рбір субъектілерде туекелдерді барлы трлерін басаруды жалпы стратегиясын алыптастыру ммкіндігі пайда болады. абылданан шешімдерге байланысты туекелдерге тікелей сер ету жоарыда крсетілген бір немесе бірнеше дістерді пайдалану арылы іске асырылады. Ксіпкерлік атынастар кезінде пайда болатын туекелдерді басару шін бізді ойымызша, рбір ксіпкерлік субъектілеріні йымдастырушылы рылымында туекелдерді басару бойынша арнайы блім рылуы керек. Бндай блім тек ана туекелдерді басару мселелерімен айналысуы керек. Туекелдерді басару стратегиясы субъектілерді ызметтеріні баыттарына, йымдастырылан басару рылымына байланысты рылуы ммкін. Туекелдерді басару бойынша арнайы блім сол жеке ксіпкерлік субъектісінде пайда болатын туекелдерді басаруды йымдастыру рылымын алыптастырады жне осы ызметпен байланысты негізгі ережелерді жасаумен айналысады. Сонымен бірге наты сала бойынша тадалан стратегияларды іске асыру ызметімен де айналысады. Яни, туекел трлерін анытау, жасалынан экономикалы келісімдерді тіркеу жне оларды статистикалы деулерден ткізу. Сонымен кез-келген ксіпкерлік ызметті іске асыру кезінде пайда болатын туекелдерді нерлым тмендету шін оларды басару бойынша жасалатын іс-рекеттер ксіпкерлік келісімге атысушы рбір тланы негізгі ызметі болып табылуы керек. Ксіпкерлік туекел, яни ксіпкерді з туекеліне ксіпкерлік ызметті жзеге асыруы болып табылады. Млікті кездейсо жойылуы туекелін оны меншік иесі иеленеді, рылыс обьектілеріні жойылу туекелін ереже бойынша мердігерге жктелген, ксіпкерді жауапкершілігі туекелі шарт бойынша тараптара тиесілі. Ксіпкерлік туекел туралы сатандыру задарында айтылан. Р Азаматты Кодексінде ксіпкерлік туекелді сатандыру шартын бекіту ммкіндігін арастырады, ксіпкерлік ызметтегі шыын туекелі ксіпкерлерді контор агенттері міндеттемелеріні бзылуынан немесе ксіпкерлерге байланысты емес шарттарды згеруі, сондай-а ктілген табысты ала алмай алу ммкіндігі, туекелі тсіндіріледі.

Ксіпкерлік туекел – жоспарланан немесе ктілген ол нтижені алмау ытималдылыы болып табылады. Ксіпкер пайда алмау туекеліне ие, сонымен атар тапсырыс берілген жоба немесе обьектіні алмау ммкіндігі жне инвестициялы туекелге ие. Сонымен, ксіпкерлік туекел деп ксіпкерлерді з ресурстарыны блігін жоалту, табысты толы ала алмай алу немесе белгілі бір рекеттер 10 нтижесінде осымша шыындарды пайда болу ммкіндігі тсіндіріледі.

Ксіпкерлік туекел ртрлі белгілеріне байланысты келесідей топтастырылады:

1. Ксіпкерлік ызмет трі бойынша:

а) ндірістік туекел - ндіріс німімен байланысты себептер: ндірістегі мжбрлі зілістер, ндірістік орларды істен шыуы, жабдытарды, шикізаттарды уаытында жеткізбеу;

б) Коммерциялы туекел – тауарларды іске асыру процесінде туындайтын себебі: коммерциялы ызмет нарыында ктпеген згерістер болып табылады.

в) аржылы туекел – ксіпкерлікті банкпен жне басада аржылы институттармен арым – атынасынан туындайды. Негізгі себеп: зайымды жне зіндік аражаттарды жоары араатынасы,кредиторлара туелділігі, капиталды белсенсіздігі жне т.б.

2. Масштабтылыы бойынша:

а) Локальді туекел – блек фирмаларды туекелі.

б) Салалы туекел – саланы зіндік асиетіне байланысты.

в) Елдік туекел – елге тн, оны леуметтік – саяси жадайыны тмендеуі, инфляцияны тмендеуі т.б.

3. Пайда болу табиатына байланысты:

а) Субъективті туекел – ксіпорынны тлалыына байланысты. Себебі: тжірибелерді жеткіліксіздігі, білімні жеткіліксіздігі.

б) Объективті туекел – стихиялы аппаттарды жеткіліксіз апараттыы несиелеу, салы салу шарттары туралы апараттарды жеткіліксіздігі.

4. Пайда болу саласы бойынша:

а) Сырты туекел – экономика саясатындаы ктпеген згерістерге негізделген, себебі: лкен территориядаы стихиялы аппаттар.

б) Ішкі туекел – туелсіз менеджмент жадайында туындайды, ате маркетинг жаыдайында туындайды. Себебі: Ксіпкерлік фирманы зіне байланысты.

5. Сатандырылу ммкіндігіне байланысты:

а) Сатандырылатын туекел – сатандырушыны туекелді зіне алуын білдіреді; б) Сатандырылмайтын туекел – туекел масштабын баалау ммкін емес, ешкім зіне сатандыруды абылдауа дайын емес.

Ксіпкерлік трлері жне нысандары.

Ксіпкерлік субьектілері – ксіпкерлік ызметті жзеге асыруа ыты кілетті тла болып табылады. Ксіпкерлік ызмет субьектілері ымы жне мртебесін ашу шін «ы субьектісі» жне «азаматты ы субьектісі» ымдарын анытау керек. ы субьектісі – ыты тануды е ке тараан категориясы, оан ытар мен міндеттерге ие болу абілетті оамды атынастарды барлы атысушылары жатады. Жалпы ыты субьектілік блек ы салаларына олданумен натыланады. Мысалы, конституциялы ыта сайлаушылар, депутаттар; ебек ыында – жмыс беруші мен жмысшылар; аржы ыында – салы тлеушілер мен салы ызметі органдары; ылмысты ыта – анытаушы, тергеуші, айыпталушы, сотталан, сотталушы, т.б.

Ал азаматты ы субьектілеріні барлыы «тла» ымына біріктірілген жне ол келесі 3 топа блінеді:

1. Жеке. 2. Зады тла. 3. Мемлекеттік пен кімшілік ауматы блініс. Сонымен ксіпкерлік ызмет субьектісі – бл азаматты ы субьектісі болып табылатын жне зада кзделген тртіпте тіркелген; млікті сату, пайдалану, жмысты орындау, ызмет крсету арылы жйелі трде пайда табуа баытталан з туекеліне з ызметін жзеге асыратын азаматты ы субьектісі болып табылады.

2.азастанда жргізілген экономикалы реформа ксіпорынны дамуын олдауда. Ксіпкерлікті леуметтік - экономикалы маызы нарыты экономикада трындарды аржылы жне зіндік маызы осы ресурстарды тартуа ммкіндік береді. Монополияа арсы потенциалды станады. ТП баыты бойынша сілтемелер тудырады жне жмыссызды 16 мселелермен леуметтік проблемаларды шешеді. Р- да азірде ксіпорынны бірнеше трлері дамиды:

ызметі бойынша: ндірістік; Коммерциялы; аржылы. Шаруашылы етуші субъектілер млшері боыйнша: Шаын; Орта; Ірі бизнес субъектілер.

йымдасан нысаны бойынша: Жеке (индивид); жымды (А, ЖШС).

Ксіпкерлік ксіпорынны йымды ыты нысаны ндірістік кооператив болып табылады. Р – да ксіпкерлікті экономикалы нтижелері кбіне ыты база, салалы ксіпкерлік ортаны алыптастырады. Ксіпкерлік рылымы мемлекеттік олдау дегейін анытайды, яни ксіпкерлік ызметті дамуы бойынша меншікті жекешелендіру бойынша іске асады. Ксіпкерлік ызметті зады негізі бойынша кптеген задар абылданды, онда ксіпкерлік сратары арастырылады:

Шаруашылы ызмет бостандыы, жеке ксіпкерлікті олдау мен орау, АК- , К,МК дамуын мемлекеттік олдау, азаматтарды ытарын орау жне т.б. Кез келген экономикалы ызмет ндірістік цикл типтік фазаларымен байланысты (ндіріс - айырбас - блу - ттыну), яни ксіпкерлікті осыан байланысты 3 трге бледі:

1. ндірістік ксіпкерлік ксіпкерлік тікелей нім, тауар шыару, апараттар, ызмет крсету жне жмыстарды іске асыру (ебек кшін, ндірістік орларды, материалды апараттарды пайдаланады).

2. Коммерциялы ксіпкерлік - тауар, аша, сауда айырбас операциялыра, яни сату, сатып алу бойынша ммілелер жасалынады.

3. аржылы ксіпкерлік – тауар, аша, валюта, нды ааздар сатылып жне сатып алынады (негізінен рсімдеу орын алады).

в) Жауапкершілігі шектеулі серіктестік – серіктестікті ызметтерімен байланысты шыындар туекелін оны атысушылары станады жне з салымдары шегінде іске асырады.

г) осымша жауапкершілігі шектеулі серіктестікті атысушылары оны ызметімен байланысты з млкіне міндеттемелер бойынша субсидиярлы жауапкершілікті иеленеді жне оамны рылтай жаттармен аныталан салымны ны шегінде іске асырылады.

д) ндірістік кооператив – оларды мшелері кооператив міндеттері бойынша субсидиярлы жауапкершілікке ие. К азаматтарды бірлескен ксіпкерлік ызмет шін мшелік негізде оларды з ебектерімен атысуына жне мшелерді мліктік жарналарын біріктіруге негізделген бірлестік.

2 топа: арнайы ыты абілеттілікке ие зады тлалар жатады. Коммерциялы йымдар – мемлекеттік ксіпорын жатады (ару-жара шыару жне т.б.).

Ксіпкерлік нысандары: оны атысушысыны санына байланысты келесідей нысандара блінеді: жеке (индивидуалды) жне жымды. Бл нысандар Р Азаматты Кодексімен реттелетін ксіпорынны йымдастырушылы- ыты нысандарымен жзеге асырылады. Ксіпкерлік ызметті йымдастыру шылы-ыты нысандары партнерді арасындаы ішкіатынастар жне баса ксіпкерлермен мемлекеттік органдармен атынастарын білдіретін нормаларды жйесін крсетеді. йымдастырушылы – ыты нысанды тадау оны меншіктік капиталыны болуы немесе оны суі ксіпкерлік ызметті сипаты мен масштабы жне нары жадайларымен бизнесті бастаушыны ерекшеліктеріні зады тланы рмай жзеге асырылатын жеке ксіпкерлік жеке ксіпкерді жне ксіпкерді баса да нысандарына байланысты оны бастамашылыы бойынша жргізіледі. Ал жымды ксіпкерлікте бірнеше субьектілерге пайда тиесілі болады. Оан А, кооперативтер, серіктестіктерді жатызуа болады (орта меншік бойынша) серіктестік екі не одан да кп партнерлермен жзеге асырылады.