Нрселерді лшемдерін мектеп жасына дейінгі балаларды абылдауы

Мектеп жасына дейінгі ш-жеті жасар балалар здеріне таныс кптеген нрселерді лшемдері айыра алады. ш-трт жасар балалар лкен допты ие болмаса зын таяты кел дегенді дрыс тсінеді. Олар бл сздерді ашы айтпаанымен іштей біледі сондай-а зынды параметрлеріні айырмашылыы жнінде де тсінігі болады. Балалар ересек адам мен баланы фигурасын алыстан-а ажырата алады. Міне, осыны барлыы здері кптеп тжірибесінде лшемдерді алуан трлі болып келетін бірдей нрселер ана шырауын амтамасыз ету ажет.

И.М.Сеченов крсеткендей-а, нрсені лшемдерін абылдауда нрсе зындыыны андай бір белгісін білдіретін сзді атарар рлі лкен. Мектеп жасына дейінгі балалар шін лкен – кіші деген сздер абылданатын лшемні толы анытамасы болма. Нрсені зыны не ені, биіктігі не алыдыы згере ме немесе бірден бірнеше лшемі згере ме –бларды барлыын да балалар лкен – кіші ,арты-кем деп ана тсінеді. Трт жасар балаларды іштей айтатын сзінде лшем деген сз мнісіні тсінігі болмайды. Кріп тран лентанын, мнараны, кітапты лшемі андай деген сраа трт жасар балаларды кпшілігі жауап айыра алмаан. Олар:”лшем дегені алай?”-деп танырап срапты. «Мен оны тсінбеймін», - депті. Сраа жауап бере отырып, олар здеріне крсеткен нрселерді тсін, оларды санын атаан, біра лшемін атамаан.

Алайда зынды лшеміні ай тріні болмасын дл атауын (зын –ыса, кен –тар, биік-аласа т.б.) айта білмесе де мектеп жасына дейінгі балалар оларды тжірибе жзінде айыра біледі.Солай бола тра, сйлеуді,дл сзді рліні, психалогиялы зерттеулер (Б.Г.Ананьев, Л.А.Венгер, А.А.Люблинская т.б.).крсетіп отырандай-а, абылдау процесіне крсетер ыпалы зор.Сз болса, бірлі-жарымны ішінен кпке ортаты бліп крсете алады. Сз-белгілі бір ыма ие. Сондытан «абылдауды даму барысында сйлеу ролі сзді рнектейтін логикалы компоненттерді абылдау процесіне енгізу ретінде байалады,-деп жазады.Л.А.Ленгер,-ойлау операцияларыны жне категорияларыны перцепциялы іс рекет пен оны нтижелеріне сері ретінде байалады»

1.Балаларды зындыты алуан трлерімен таныстыранда трбиешілер зіні айтып тран сзіні дл мнісін ескере бермейді жне зынды параметрлеріні дл атауыны орнына лкен-кіші (биік деуді орнына лкен шырша ,зын не жуан деуді орнына лкен арындаш, биік деуді орнына лкен стел т.б) деп жиі айтып жреді .

Айта берсек, нрселерді лшемдерін салыстыранда тіпті тапсырманы зін дрыс тжырымдап айтпайтын жадай жиі шырасады. «зындыы (ені т.б) сондай нрсені крсет деуді орнына трбиеші былай дейді : «Осымен бірдейді крсет».Ал нрсе дегенні кптеген белгісі боландытан,бала ол тапсырманы зіні білетін белгісіне лайытап орындайтын болады. (Тсі жаынан ,нрсені атарар ызметі жаынан т.б)Бірдей деген кп мнді мнді сз,сондытан ол –трбиешіні ойын ашып ксете алмайды. Солай бола тра ,перцепциялы іс-рекетке дл сз енетін болуы тиіс. Осындай дл мнді сз айтылмаанда балалар детте жне рі арай да тапсырма алаш рет айьылан дегейде ала береді.

лшемдерді тауып білуде таы да бір аса маызды фактор –бл алынан ымны салыстырмалы сипаты ескерілмей алып отыр. зын-ыса, ке-тар таы баса параметрлер –салыстырмалы ымдар, сондытан оларды тсіну шін екі нрсені лшемдерін салыстырып, саласытырып отыру керек болады. Балаларды зын немесе ыса деген сзбен таныстыру шін е алдымен зыныра ысара деген ымны мн-маынасын ашып крсету ажет болады.Кптеген зерттеулерді крсетіп отырандай (Л.А.Венгор,Е.В.Проскуро,Р.Л.Березена т.б.), салыстыруа негізделгенде ана зындыты алуан трлі параметрлерін дефференциялауа болады.Ал осы абылданан тсілді зін біртіндеп крделендіруге тиістіміз: екі-екі нрседен срыптауды, ш-штен жне оданда кптен срыптаумен алмастырамыз, артты нтижеде балалар зындыты андай да бір параметірін біртіндеп кшейтуді (лкейтуді) жне лшемдерді салыстырмалылыын тсінетін болады. Оыту ісі дрыс жола ойылан болса, балалар нрселерді оларды лшемдеріне арап реттеп оюы табыста-а шыады.

Нрселерді андай да бір параметіріні суіне (кемуіне) арай бір атара тізе отырып,балалар санау рекетіндегі тетелес сандарда кездесетін зара-кері атынас анологиясы бойынша реттік атынастарды игеретін болады. Алайда, екі обьектіні арапайым атынастарын абылданандаыдай, атар атынастарын игеруді де, оыту ажет болды, бл жайтбіратар зерттеулерде аса айын крсетіп отыр.

Сонымен нрсені лшемдерін абылдау дегеніміз нрселерді зынды трлері бойынша рашан салыстыру жне оларды ішінен айсысы тедеу – тарлау, зындау-ысалау, биіктеу-аласалау, жуандау-жіішкелеу, лкендеу-кішілеу (барлы не кейбір параметіріне арай) екен анытау.