Нрселердегі ш лшемді балаларды бліп крсетуі.
Кптеген нрселер ш лшеммен сипатталады (зындыы,ені, биіктігі ). рбір лшемні шамасын баалай отырып, біз зіміз шін аталып отыран нрсені сипаттап шыамыз (жалпа, біра тапалта шкаф, кітап оятын шкаф буфеттен тарлау, барлы стелдерді биіктіктері бірдей т.с.с.). Кптеген нрселер жнінде біз жуан –жіішке дегенді осып айтамыз, сонда біз диаметрді ана ескеретін боламыз.
Алайда ондай сипаттама берер алдында нрселерге талдау жасай білу ажет, яни рбір жекелеген нрсені сйкес лшемдерін айырып алып, оларды лшемдік атынастарын таайындай білу ажет.
Нрселерді ш лшемділігін мектеп жасына дейінгі балаларды аару ерекшеліктері андай болма?
Мектеп жасына жеткен тста да балаларда ш лшемділік деген ым алыптаспайды деген пікір жо емес, бар.
Алайда кптеген зерттеулер азіргі кезде естиярлар мен даярлы тобындаы балаларды оытатын болса, олар нрсені зыныын, ені жне биіктігін айырып крсетіп бере алатынын крсетіп жр (Р.Л.Березина).
Мысалы, Сережа . (6 жыл 11 ай) мынадай тапсырманы “Мына орапты мият арап шыып, оны биіктігін крсет” тыдап болып орапты бар жаынан арап алып, айырым саусатарымен биіктігін нсап “Ол аласа”, - депті. –“Ал енді зындыын крсете ой”. Бала солдан оа арай орапты алдыы жаы бетімен саусаын жылжыта отырып “Міне, мынау зындыы”-деген. Енін крсете ой деген тапсырманы есіткен Марат орапты жоары бетіні клденеін крсеткен.
Сонымен, бала орапа толытай зындыты ш трі бойынша талдау жасай білген. Оларды айырып крсету оан айтарлытай иынды тудырмаан да. Осы іспетті іс-рекетті естиярлар мен даярлы тобындаы балаларды имылдарынан жиі кездестіруге болады, алайда алуан трлі нрселерді биіктігін крсету шін олар біраз иналып алады. Мселен, аласа орапты биіктігі болмайды дегенді балалардан жиі естиміз: «Мына орапты биіктігі жо», -дейді 6 жасар балалар. Ал кейбір балалар биіктігі деп нрсені жоара бетін олымен сипап крсетеді.
ш-трт жасар балалар ш лшемді алай абылдайды екен? ш жасар балалара здеріне крсеткен нрселерді арасынан биігін немесе е зынын табыдар дегенде, олар детте е лкеніне (оны жалпы лшемдеріне арай) кз тотады; зын, биік деген сздерді ш жасар балалар лкен деген сзді синонимі ретінде абылдайды.
Трт жасар балалар, егер нрсені зындыы оны енінен арты болса, оларды артытау зындыы немесе ені бойынша срыптап алу жнінде дифференциялды тсіл олданады. Балалар нрсені биіктігін срыптаанда кбірек иналады. Мселен балалар биік мнараны бірден таба алады, біра лшемдері р-трлі ораптары ішінен, сіресе биіктігі бірден кзге тсе оймайтын болса, олар: «Мны ішінде биігі жо» деп оларды е биігін ыли да таба бермейді. Сол ересек топты балалары да осындай тапсырманы орындаанда жептуір иналып алады.
Алайда бл аталан иыншылытарды барлыы да салыстыру жнінен зындыты рбір трін айыра білу жінен жне сйкес атауларды мндерін балалара ашып айтып бере білу жнінен атарылан педагогикалы жмысты кемшілігіні нтижесі ана (ол атаулар: зыныра-ысара, зын-ыса, кеірек-тарыра, ке-тар, жалпа-жіішке, жоары- тмен, биік-аласа, жуандау-жіішкелеу, жуан-жіішке)
Тжіребиені крсетіп отыранындай, естиярлар мен даярлы тобыны балалары тік брышты паралелепипед формалы денелерді барлы ш лшемін де айырып крсете білу де аз-а уаытты ішінде игере алады. Оыту нтижесінде нрселерді, ойыншытарды кеістікте тран алпына арай р трлі параметрлерін іздестіру балаларды ызытыра тседі. Балалар сіресе нрселерді зындыы мен енін шапща рі дл табады, тек биіктігін крсету керек боланда ана иналады. Нрсені лшемдерін тапанда оны зындыы бойымен немесе ені бойымен клденеінен жне сондай –а нрсені биіктігін крсеткенде вертикаль бойымен сипап ту лкен роль атарады; осыны брі нрсені зындыын; енін жне биіктігін анарлым дл, айын білуге кмектеседі. Балалар болса, нрселерді тран алпын згерте отырып жне зынды параметрлерін анытай отыры, «эксперимент жасаанды» туір креді. Сйтіп, балалар стел стінде тран орапты (арындаш салынатын) биіктігін зындыын жне енін табады. Осыдан кейін оны горизанталь жатызып ойып, айтадан оны осы згерген жаа алыпта зындыын, енін жне биіктігін табады. Осылайша іздестіру жолдары ызылыты ойына айналады. Бндай ызыушылы балаларды нрселерді кзмлшерімен салыстыруа жне салыстыруа (айсысы биігірек жне айсысы аласара, айсысы жуандау жне айсысы жіішкелеу.) жетелейді.
Нрселер шамасын кзмлшерімен лшей білуді дамыту.
Алдымен нрселерді лшемдестігін кішкене балалар нрселерді беттестіру немесе ттастыру жолымен жргізеді; лшемдестікті кзмлшермен анытайтын болса, бл тсіл жарамсыз болып алады. Мселен, аашты немесе дуалды биіктігін кз млшерімен анытау шін кзбен млшерлеу дамыан болуы ажет. Бан нрселерді салыстыру рекетіні себебі бар. Кз, ол жасайтын практикалы дістерін бейне бойа сііріп, жинатайтын сияты. Сондытан кзмлшерін дамыту аса маызды, сондытан да ол оыту пні болуы тиіс. Тіпті Руссоны зі зулім йді адам бойымен, аашты биіктігін шіркеу мнарасыны биіктігімен салыстыра отырып, т.с.с Эмильді нрселерді лшемдерін кзмлшерімен салыстыра білуге йретукерек деген болатын-ды.
Зерттеулерге араанда, жас есейе келе кз млшеріні болар-болмас ммкіндіктері артады, бан р лшемді екі нрсені лкенін тадап алу жніндегі оай есепті шешуі де кз жеткізеді. Алайда есепті дрыс шешімі ыли да болар болмас ммкіндіктерімен байланысты бола бере ме?
Мысалы, лгі бойынша зындыы белгілі нрсені срыптап алу, балалар шін едуір крделі екен, олар бл есепті екі нрсені біріне-бірін тстастыру жолымен анытаудан грі екі есе бау шыарады, балалар жаа бір интелектуалды есепке кезігеді, ол-салыстыру тсілін табу. Сонымен бірге срыптауа тсетін объектілерді арасынан айырмашылы шамасы кеміген сайын, есеп крделене тседі.
Балалар шін одан грі иын тиетіні –таяшаны екі кішілеу таяшадан растырылан лгімен теестіру. ш-трт жас балалара бл есепті атымен абылдамайды, ал бес-жеті жасар балалар ондай есепке сл ызыаны болмаса, барлыы бірдей шыа алмайды.
Шамасы, бан себеп-ол есесптерді шешу ммкіндігіні болмааны емес болар ,йткені біратар балалар дегенмен ол есепті шыарады ой, гіме балалара кзмлшерімен амалдар орындау дістерімен тсілдерге йретпеуге болар.
ш объектіні салыстыранда, оны бірі лгіні зі, срыпталатын объектіні райсысыны лгісімен салыстыратын, оны шама жаынан лгімен бірдей не бірдей еместігін білетін болуы тиіс, яни біртіндеп салыстыру операциясын –есепті анарлым тиімді шешіу тсілін -мегеретін болуы тиіс. Осыан балаларды йреткен жн.
Сонымен, балалара табыс етілген лгі онымен баса объектілерді салыстыру шін эталон ролін атаратын болуы тиіс; сызыты шамаларды лшеу лшемі болуы тиіс. Сондытан баланы осы эталонды лшеу лшемі ретінде абылдау аса маызды. Ол шін осындай лшемді (лгіні) балаларды здеріне жасауды сыну ажет, онымыз салыстыру шін жанама рал болма.
Келесі мселе - балалара лшемні кмегімен лшеу тсілдерін йрету (лшемні шы лшенетін кесіндіні шеткі шымен дл келетін болуы тиіс)жне де лшемді объектімен саластыра отырып, онымен бірдей немесе бірдей еместі табуа йрету. Зерттеулер тжіребиелерді крсетіп отыранындай, лшемді енгізумен байланысты салыстырылатын объектілерді айырмашылыы тым аз боланда да лшемді анытау длдігі едуір артады.
Екі кесіндіні лгіні зындыымен теестіргенде де лшемні атарар ролі тап осындай.
Олай болса,есепті кзмлшермен шешу кзмлшерді болар-болмас шамасына емес, кзмлшерімен орындалатын амалдарды белгілі бір тсілдерді аншалыты мегергеніне байланысты.
Осыдан дісі шін орытындылар жасау ажет болады: кзмлшерімен орындалатын амалдарды біртіндеп крделендіре отыры, балаларды лшемдестікті практикалы тісліне, жйелі трде оыту керек. Кзмлшермен шыаратын есебіміз крделене тскен сайын, оыту системасын белгілеуді маызы да арта тседі. (алдымен практикалыь жоспарды.)
Балаларды нрселер лшемдерін абылдау ерекшеліктеріне жасалатын анализ негізінде орытындылар жасаймыз:
1.Балалар нрселерді лшемдерін сезіне айыра білуді ерте бастайды. Алайда лшем белгісін алдырандар натылы нрселер арылы есінде сатайды жне сондытан лшемдерді баалаудаы салыстырмалалаты олар бірден тани алмайды.
2.Мектеп жасына дейінгі балалар зындыты р трін айыруда жне лшемдерді баалауда кп иналады, йткені бір жаынан зындыты айбір трін рнектейтін сзді орынды олдана білмейді, екінші жаынан, нрселер лшемдерін сенсорлы абылдауды дасмытуа тиісті кіл блмейді.
3.Естиярлар мен даярлы тобындаы балаларда зындыты рбір трін оларды жеке абылдаанда жне салыстыранда (зындыын, енін, биіктігін, алыдыын) дифференциялау ммкіндігі білігніп, ана оймай,ш лшемді нрселерді оларды кеістік орнына туелсіз тани білетіндігі де айындалан.
4.Зерттеуер мліметеріне араанда нрселерді лшемдерін шартты лшемдерді олдана отыры, кзмлшермен баалауды дамыту жолдары алуан трлі крінеді.
Осы жасалан орытындыларды барлыы оыту дісінде ескерілетін болуы тиіс.