Балаларды геометриялы фигураны абылдау ерекшеліктері

Геометриялы фигуралар эталон болып табылады, бларды пайдаланып нені формасын анытайды. Формада, лшем сияты, бір нрсені кеістіктегі екінші нрседен бліп шектеп трады. Нрселерді формасы геометриялы фигураларда жалпыланан бейнеге ие болды. Мектеп жасына дейінгі балалар нрсені формасын андай жолмен игереді жне де геометриялы фигураны абылдау оларда алайша жзеге асады? Форма жайындаы тсінікті дамыту ісі сенсорлы трбие проблемаларыны бірі болып табылады. Нрсені формасы жайлы нрселер мен айнала кеістікті арасын блетін шекара ретіндегі ым балаларда те ерте білінеді. Тжірибеге араанда, зі ст ішетін бтелкені формасына арай тани біледі екен. Сол ерте кезден а балалар здеріне таныс нрселерді, оларды кеістікте алай транына арамастан, тани біледі. Алайда мектеп жасына дейінгі бала кз алдында деткі алыпта згеше,мысалы 45 градуса брылып жатан квадратты тани алмайды екен. Ондай жадайда форманы тікелей састыы білінбей алады. Квадратты тани білу шін, оны ойша бру керек болатын сияты, ал оларды мндай нрселермен іс рекеті аса шектеулі ана. Бдан шыатын орытынды: бала сирек кездесетін ртрлі нрселер формаларыны тебе-тедігін лі кре білмейді, сондытан оларды форма белгісіне арап орытындылай алмайды.

Нрселерді формасын тани білуде геометриялы фигураны атарар рлі едуір, ол фигуралармен мірде кездесіп жрген нрселер салытырылады. Сондытан балаларды негізгі геометриялы фигуралар мен таныстыру, оларды айыра білуді йрету, лшемдеріні шамасына байланысты атай білуді йрету аса маызды. Зерттеулерге араанда, бастапы кезде 3-4 жасар балалар геометриялы фигураны кдуілгі ойыншы деп жне жасы таныс трмысты нрселерге сатып абылдайды, рі бл нрселерді соларды атымен атайды: цилиндірді – стакан баан дейді, ш жаты призманы-шатыр, конусты-мнара, атар жатан екі дгелекті-кзілдірік, тік тртбрышты – терезе, овальды-жмырта дейді т.с.с(С.Н. Шабалин)

йрету жрген ересек адамны ыпалымен балаларды геометриялы фигураны абылдауы біртіндеп згеше алыптасады. Балалар оларды нрселермен теестірмейді. Тек салыстыра ана, бны оларды айтан сзінен байаймыз: цилиндр стакан сияты, шбрыш – пионер галутігі сияты т.с.с. жне атыында, геометриялы фигураларды балалар мірде трмыста кездесетін нрселерді салыстырылатын нрселер ретінде абылдайды. Геометриялы фигура лгі рлін атарады, онымен сйкестендіріп нрселер срыптап алынады. лгіге арап балалар сйкес геомериялы фигураларды да срыптай алады. Геометриялы фигураны абылдаанда,сйкестеп срыптау шін ойылатын лгіні атарар рлі андай? Зерттеулерге араанда екі ая басан балалар олара крсеткен лгіге арап фигураны еркін срыптап ала береді, алайда срыптау шін ойылан екі фигура форма жаынан кереар болуы тиіс. Тіктртбрышпен квадратты, квадрат пен шбрышты айыра блу екі-ш жасар балалара едір иын тиеді, йткені форманы аса нзік ерекшелеіктерін бліп крсеті талап етіледі.

Срыптап алу деген не? Бл жерде екі процесс штасады:1 лгімен таныстыру, яни оны рылысына мият анализ жасау, 2 осы аталан лгіні фигураларды ішінен салыстыру жолымен тани білу, яни тадауа тскен обьектілерден сол елеулі белгілеріні барлыын таба білу, бл, рине, ліде кішкене балалар шін крделі мселе жне де оны шешу шін оыту ажет.

Алайда геометриялы фигураны тани білу ліде ол жнінде ым болып табылмайды.

Геометриялы фигуралар жайындаы жеіл-желпі ым 6-7 жасар балалар шін ана бден тсінікті бола алады. ымды анытау деген – сйкес обьектілер класын дл бліп крсете білу жне оларды елеулі белгілерін атау болма. Аталмыш обьект жатызылатын текті крсете отырып, ымды анытауды жнеде сырт крінісін айыруды ересек топты балалары оыту барсында біртіндер мегереді. Сонымен бірге 6-7 жасар балалар геометриялы фигураларды арапайым асиеттерін, сондай-а геометриялы фигураларды кейбір трлеріні арасындаы атынастарында тсіне алатын болады. Геометрияда бір ым екіншісі, анарлым клемділеуі арылы аныталатын жадай жиі кездеседі. Мысалы, былай дейді «квадрат дегеніміз-тіктртбрышты дербес жадайы» алайда тіктртбрышты ай – айсысыда квадрат бола бермейді, йткені квадратты барлы абыралары те ал тіктртбрышта – тек екі абырасы те болады.

Квадрат пен тіктртбрышты олардан кеірек паралелограмм, трбрыш ым арылы, тіпті оданда грі кедеу кп брыш ымы арылы анытауа да болады. Осылайша крделене беретін баыныы ымдарды ттас жйесін елестетуге болады. Ал зерттеулерге араанда, балалар мдайа аса ызыатын крінеді. Бл тектес байланыстар мен баынушылытарды таайындау болса, балаларды ойын дамытып рі тередете тседі, айнала оршаан болмысты абылдай білуге йретеді, ойлау жйелілігіне, байланыстылылыына трбиелейді.

Бдан шыатын педагогикалы орытынды: балаларды алуан трлі геометриялы фигурамен таныстыра отырып, оларды арапайым асиеттеріне біртіндеп назар аудару ажет, сондай-а балаларды геометриялы фигураларды белгілеріне арай топтастыра білуге йрету, мнымен формаларды инвариянтылыы атап крсетіледі.

Балаларды геометриялы формамен таныстыру тсілдері андай жне де сзді атарар рлі андай?

Кптеген психологиялы жне педагогикалы ебектерде нрселерді структурасын тану, оларды формасы мен лшемдерін тану андай болмасын форманы кріп абылдау процесінде ана емес, сондай-а зі сипап сезу,стап кру арылы жне сзбен атап айту арылы да жзеге асырылады. Осы анализаторларды атар олданып жмыс істегенде нрсені формасын дл абылдау ммкін болады.

Нрсені тек кріп ана абылдау кішкене баланы анааттандырмайды. Оны туірірек тану шін, балдыран да, ересектеу бала да сол нрсеге олын тигізгісі келеді, тіпті кейде брыпта ойысы келеді: мнымен оса, арау мен сипап кру деген нрсені формасы мен конструкциясына арай р баса болма.

Сондытан нрсені абылдауда жне оны формасын анытауда маызды, длірек айтса, негізгі роль атаратын-кру жне сипап сезу анализаторларымен жзеге асатын жан-жаты тексеру болма, кейін сол сзбен тсіндірілетін болады.

Алайда, кптеген авторларды айтуына араанда мектеп жасына дейінгі балаларда нрселер формасын тексеру дегейі те тмен: кп жадайда олар ко жгіртіп ана арайды екен, сондытан форманы дл анытацй алмайды, тіктртбрышпен квадрат формасын толы айыра алмайды.

Формасы кделі нрсені абылдаанда оны тек жекелеген асиеті ана – зынды, брыштар, ойытар, шебер т.б кзге тседі, ал фигура ттастай танылмай ала берді.

Зерттеулерге араанда, балалар з бетімен нрсені ерекшеліктерін тани алмайды, оны формасын блшектей білмейді, сіресе бан біз балаларды бейнелеу іс рекетіне арап кз жеткіземіз. Сонымен, форманы танып білуде кзбен ол бір біріне кмектесіп зара рекеттеседі, ал танылатында сзбен айтып бекітеді.ъ

 

Балаларды ол имылыны генизейсін баылау нтижесі крсеткендей 3 жасар баланы имылы стаана ана емес сипаана сайды. 4 жасар балаларды ол имылдарында енді алаанымен саусатарыны шымен сипап кру пайда болады. Ондай да бір олымен ана сипайды,саусаты шы сипап – сезу прцесіне атыспайды. 6-7 жасар балалар нрсені екі олымен стап креді. имылы біріне-бірі арама-арсы келеді немесе екі жаа арай азалады. Алайда обьектіні контурын жейлі трде баылап шыу дегенді зір білмейді. Атыында, 6 жасар балалар фигураны бкіл контурын саусатарыны шымен байап шыатын болады,байау имылдары нрсені формасын модельдейтін іспетті.

Кз имылдарыны генезисі мынаан кз жеткізеді: фигураны контур бойымен кз жгіртуді зі де оны формасын модельдейтін сияты жне де оны дл танып білуге септігін тигізеді. Алайда мндай имыл тек 6-7 жасар балалара тн. Ертерек кезеде кз имылы фигураны тек ішкі облысын ана амтиды: алдымен оны лшемін байайтын сияты тек 5 жаса таман баланы кзі форманы анарлым сипатты бліктерін амти бастайды,мны зі абылданатын обьектіні белгілі бір дрежеде тани білуге септігін тигізеді. Бдан шыатын орытынды: балалара ммкіндігінше геометриялы фигураны формасын немесе контур бойынша нрсені тексеру тсілдерін ерте йрету ажет.

Форманы бл сияты практика жзінде моделдеу ажеттігі біртіндеп жойылады. Оны орнына фигураны кзбен кріп зерттеу келеді,сйтіп идеал модель жне пертцепциялы бейне жасалады.

Форманы абылдай білуге йреті методикасында таы да бір ерекшелік сол, балалар дамуыны дара ерекшеліктері айсыбір бір балалар арастырылып отыран обьектіге кбірек ызыады кріп отырандарын срап білмек болады,оны асиеттерін атама болып йындама болады,ал базы біреулері- здері арастырмайды,тек ересек адамдар айтанын тыдап ана отырады: олар шін айтылан сз негізгі саналады.абылдауды р трлі сапасы оларды тсініктеріні толытыын жне айындыын анытайды да. Зерттеулерге араанда баланы сенсорлы тжірибесі нерлым жадау болса, обьект жніндегі оны тсінігі де сорлым стірт болады, оны натылы бейнесі схема трінде ана болма. Кіші балаларды бл тектес абылдау айырмашылыы ілгеріде алан трбиесіні нтижесі болып табылады. Сондытан ерте кезден бастап балалар асыпай сзбен орытынды жасай отырып баылауа йрету керек.

Алайда тікелей абылдау кезінде дрыс жне уаытылы айтылан сз,баылап отыран обьектіні есте алдыруа себепші бола отыра,оны тередете тседі. Сз деген сезімдік абылдауды,обьект асиеттерімен танысуды тмендетпейді, айта орытынды дрежесіне дейін жоары ктереді. Сз деген сезімдік абылдаудан тысары алада натылы бейне жасай алмайды, ересек адам гімесінен бала білгенін тек ана еске тсіре алады. Ал натылы бейне болса, сол айын емес, сол схема трінде ала береді. Бдан шыатын педагогикалы орытынды: айтылан сзден кейін натылы мазмны бай сезімдік бейне келегін болуы ажет.

Сонымен кішкене балалар шін геометриялы фигуралар оларды ойыншытарымен атар ойылады, баса ойыншытар сияты олар еріксіз кз тартады, сонымен оларды формасы ойын рекетінен ліде болса блінбейді.

Одан рі балаларды танымды іс рекеті біртіндеп жіктеліне бастайды, геометриялы фигуралар формасын сипап кріп жне кзбен кріп зерттеу тсілдері пайда бола бастайды, жне оларда алдымен трмыста кездесетін нрселермен салыстырса, кейін, керісінше, трмысты нрселерді геометриялы формалармен салыстыратын болады. Аырында, зерттеу ісі жйелі трде жоспарлы болып шыады рі фигураны контур бойымен орындалады: фигура абыраларыны атысын кейін ойып арап шыады, олара айта есептейді, араашытытарды, фигураны абыраларын лшейді.

Зерттеуді крсетіп отыранындай балаларды танып білу рекеті ересек адамны басшылыымен едуір шапшан дамиды. Бдан шыатын орытынды сол,балалара геометриялы фигуралар формаларын дрыс зерттеу тсілдерін ерте жастан йрету ажет: оларды арапайым асиеттерін кре білу абілетін дамыту: айтылан сзге жне лгіге арай р тсті жне лшемдері де ртрлі фигураларды арасынан тадай білуді йрету:геометриялы фигураларды алуан трлі белгілері бойынша топтай білуге айнала оршаан нрселерден белгілі геометриялы фигуралармен састыын таба білуді уйрету: фигуралардан нрселерді моделдерін растыра отырып оларды трін згерте білуге йрету керек.