Кеістік атынастарын абылдау ерекшеліктері

Балаларды мектепке дейінгі жасында нрселер арасындаы кеістік атынастарыны бейнесі мен абылдау алайша дамиды?

І кезеде лі де болса кеістік атынастарды бала бала жеке бле алмайды. Айнала оршаан нрселерді бала «жекеленген» трінде абылдайды. Оларды арасындаы кеістік атынастарды лі де тсіне бермейді. Егерде балаларды алашы кезде кеістік туралы тсінігі аморфты, жіктеліп блінбеген, болса мектепке дейінгі жаста бейнеленетін кеістік дискреттіболады. Мселен 3-5 жасар балаларды кпшілігі р трлі нрселерді кеістік топтарын оан енетіндерді орта белгісіне ана арап адекват ретінде анытайды. Мысалы, екі карточкада бір- біріне араанда р трлі болып орналасан бірдей ш нрсе кескінделген. «Карточкалар бірдей дейді бала, - мында онжы,мындада онжы,ал мында оян, ал мында уырша, ал мынау да уырша...». Бала бірдей нрселерді креді, ал нрселерді орналасу алпындаы кеістік атынастарды ескермейтін сияты, сондытан да карточкаларды бір -бірінен айырмашылыын крмейді.

Жоары жиындарды беттестіру жолымен айыра шыарып аланда балалар нрселерді арасындаы кеістік атынастарды ескермей, оларды кескінін ана кріп абылдау ерекшелігін ана атап ткен едік; сондытан бір жиын элементтерін екіншісіне тстастыру дісі балалара ауыр тиген еді.

ІІ кезеде кеістік атынастарды абылдама болып алашы талпыныстары жасалады. Кеістік абылдауды дискретті сипатты абылданудан атынастарын бейнелеуге айырыша трде кшеді. Алайда бл атынастарды баалау длдігі лі де салыстырмалы ана. Мысалы, абылданан сана нктесінен обьект орныны ашытыы баланы аса инайды, бір - біріне едуір жаын орналасан нрселерді кеістік атынастарын балалар здіксіз ретінде абылдайды. Мысалы, балалар ойыншытарды тзу бойына немесе шебер бойына орналастыранда, оларды бір - біріне таастырып ояды. Бдан байайтынымыз, нрселерді балалар атар, бірінен со бірін, біріне -бірі арама - арсы т.с.с. ойанда контактылы жаынды атынасына бой рады. Міне, сондытан ттастыру дісімен жиынды айыра шыарып аланда да бала оны санын іздемейді, элементтерді бір –бірінен жаын болу жаын креді. Оны кеістік атынастарына деген баасы лі те аралас кйде ана, алайда ол атынастарды енді байай бастайды.

ІІІ кезеде нрселерді кеістікте орналасу алпын абылдау рі арай жетіле тседі. Кеістік атынастарын контактылы жаын ою дісіні орнына енді дистантты діс, сол атынастарды кріп баалау дісі келеді. Нрселер арасындаы атынастарды дрыс баалауда сзді атарар ролі зор, сз арылы оларды дифференциясын длірек орындауа болады. Кеістік жалаулары мен стеулерді мнісін балалар ынанда обьектілерді орналасу алпы мен оларды араатынастарын длірек тсініп рі дрыс баалайтын болады.

Зерттеулер мен іс жзінде ткізілген тжірибеге араанда кеістік жалаулары мен стеу сздерді пайдалана отырып, балалар кеістік атынастарын тани білу жне басаларды арасына тыып нрселерді орын алпын здігінен белгілей алуын дамыту ммкіндіктері мол. Нрселер арасындаы кеістік атынастарын абстракциялау за та крделі процесс болып табылады, ол тіпті мектепке дейінгі аралыта аяталмайды да, мектепте оып жріп ол жетіле бермек.

Жалпы орытынды: «баланы з денесіні схемасын» танып білуі сздік сана системасын негізгі кеістік баыттар бойынша игеру негізі болма».Осындай зі кеістік атынастарын анытаанда бастапы кезедерде субьект пен обьект арасындаы тікелей контакт жасауын жне жаын орналастыруын тсіндіріп береді. Бала «з денесіні схемасын»озалмайтын сана нктесі делінетін обьект орнын ауыстырып ояды. Сондытан да баланы нрсені жатарын (алдыы, арты, екі жаны т.б) айыра білуге йрету аса маызды.

Балаларды кеістік бадарын дамытуда озалыс анализаторыны атарар ролі зор. Практикалы озалыс байланыстар комплексіне сйену деген біртіндеп кемиді. Балада обьектілерді кеістік орналасу алпын дистантты, кріп баалау дами бастайды.Ал мны зі нрсені орнын алпын жне нрсені оны зіне жне Жер бетіні кез келген нктесінде тран баса да нрселерге атысын длірек анытауа ммкіндік береді.

Кеістік бадарлану процесі жне бейнеленуі балаларда жалпы трде былайша дамиды: алдымен - аралас кйде абылдау, йткенде нрселер арасындаы кеістік атынастарынан тысары кейбір обьектілер ана блініп шыады, рі арай негізгі кеістік баыттар- вертикаль, фронталь жне сагитталь бойынша блшектеп абылданатын сияты, сонымен бірге бл тзулерді бойында орналасан нктелер (алдыы жаы не арты жата, о жата не сол жата орналасан сияты болып крсетілген) баладан біртіндеп алыстай береді. Бліп алынан учаскелер зынынан жне енінен артан сайын, олар штаса бастайды, сйтіп жер беті жнінде блінбейтін ттас сиятанып жалпы тсінік алыптасады,ал енді дифференцияланан кеістік тсінігі пайда болады. Енді осы жер бетіндегі рбір нкте дл шектеледі рі алдыы жата, немесе о жа алдында, не сол алдында т.с.с. орналасан болып аныталады. Бала кеістік оны шексіздігімен жне дискреттігімен оса бірттас ретінде абылдауа жаын келеді.

Кріп отыранымыздай, баланы кеістікті танып білуі жне онда бадарлануы крделі де за процесс, ал кеістік тсініктерді балаларда дамытуы шін арнайы оыту керек болады, методика мны ескеріп те отыр.

Блайша оыту негізі дегеніміз е алдымен айнала оршаан нрселер туралы, оларды кеістік атынастарымен оса аландаы, тйсіктік білімдер жиынтыы болма.

Кеістік айырып жіктеуді екінші сигналды реттеу механизмін алыптастыру шін сздікпен істелетін жмысты жне р трлі сабатарда (математика, тілді жетілдіру, нер саласында) тіл мдениетін абылдауды балаларды ойындарында да оларды кнделікті мірінде де маызы зор.