І. Трт жастаы балалара затты пішінін, млшерін, санды атынастары туралы ымдарды алыптастыру

Жоспар

1. Трт жастаы балалара жиын туралы тсініктерін алыптастыру.

2. з айналасынан «кпті» жне «біреуді» табу.

3. Жиындарды салыстыру дістері.

4. Трт жастаы балаларды нрселерді лшемі мен формасымен таныстыру.

Трт жастаы балаларда жиын туралы тсініктерін алыптастыруа, р трлі белгілері бойынша жиындарды элементтері бойынша салыстыра білу шеберліктерін жетілдіре тсуге, сондай-а беттестіру жне ттастыру дістерін игерулеріне ммкіндік туызу тиіс.

Осы сабатарда балаларды назары негізінен заттарды саны жаына аударылады; біреу (бір) жне кп деген атынастарды оларды аншалыты тсінетіндігі айындала тседі. Балалар кез келген жиынны біртекі (бірінай) жеке элементтерден тратындыымен, арифметика тілімен айтанда, кез келген сан бірліктерден трады дегенді білдіретіндігімен алдаы уаытта танысады. Балалара таныс заттар, біра жинатап біріктірілген жне р турлі асиеттері бойынша топталан заттар балалар шін жаа трыдан крінгендей болады, міне, осыны зі олара ызыушылыын туызады.

олда трлі материалдар боланда балаларды іс -рекеті мен баылауларын бірдей сздермен бірнеше рет айталау балаларды сйлегенде бірте -бірте олданылатын жаа терминдеріні ынылуына ммкіндік туызады. Осы сабатарда негізінен заттарды сан жаы атап крсетіледі, алайда бірдей заттарды р трлі белгілеріне арай топтаанда оларды екінші жаы: тсі мен формасы да ескеріледі. Балалар жиындарды трліше растыруа болатындыы тсіне бастайды. Заттарды здерінен грі, оларды асиетті оздырыштар болып келеді, ал жиындардын элементтерін салыстыранда оларды кеістік-санды атынастары оздырыштар болып келеді: балаларды кубтарды, ойыншы йректерді т.б. кріп уананынан грі, оларды кптігіне, оларды здері, мысалы ызыл кубтар мен сары кубтар немесе а йректер мен ср йректерді ажыратып бле алатындытарына кюбірек уанады.

Мнда оларды алан жаа білімдері рашан брыны алан білімдеріне негіздеіп отыруы, ал алан білімдері балаларды іс -рекеттеріні баса трлеріне, яни баса жадайларда олдана білулері маызы зор.

Алашы сабатарды бірінде балалар кез келген жиынтыты жеке заттардан ралатынын жне ол жиынтыты жеке заттара ажыратып блуге болатынын біліп алады. Осыан байланысты балалар кп, біреу, бір -бірден, бірде -бір деген сз тіркестерімен танысады.

Мндай саба шамамен былай ткізіледі. Балалара кп ойыншы тран жерді нсап, р балаа бір ойыншытан алып келу, барлыын бір жерге біріктіріп, кп ойыншы болатындай етіп ою сынылады. Трбиеші, балаларды санына лайытап, екі тсті кубиктерді подноса салып келеді. Балалар мны кріп: «Ой, андай кп!» - деп мз-мейрам болады. Кубиктер балалара бір -бірден таратылып беріледі. Е алаш балаларды кубиктерді тсі ызытырады, олар здеріні олындаысы мен басалара берілгендерін арап шыады. Баларды назарын кубиктердін санына аудару масатымен трбиеші р баладан неше кубигі барын срап шыады. Балаларды берген жауаптарын жинатай келе, рбір балада бір -бір кубиктен бар екенін, ал подноста бірде -бір кубик алмаанын айтады. Содан кейін р бала подноса бір кубиктен ана салады, ал кубиктер кз алдарында кбейе (жиын се) бастаанын балалар креді: Трбиеші енді подноста кубиктерді айтадан кбейгеніне, ал балаларда бірде-бірі алмаанына оларды назарын аударады, « Бл алай болды?» - деп срайды да трбиеші зі тсіндіреді: «райсысы тек бір ана кубик ойындар: Алма бір кубик, діл бір кубик т.с.с., ал брін бірге аланда кп кубик болды». Сонан со ол кейбір балардан: «Кубиктерін бар ма?» - деп срайды., « Жо», - деп жауап береді балалар. «Бірде -біреуінде кубик жо», - деп айтады трбиеші. Осыдан кейін ол трт-бес балаа бір кубиктен беріп, кімде неше кубик барын срап отырады да олардын жауаптарын зі ортындылайды. «Алматта. Айглде. дияда... бір-бір кубиктен, ал баса балаларда бірде -бірі жо, подноста кубик кп». Бдан кейін барлы балалар таы да бір -бір кубиктен алады да трбиешіде бірде-бір кубик алмаанын айтады. Трбиеші балалра бірде-бір кубик ойылмаан екі срені крсетеді де срелерге кубиктер кп болу шін не істеу керектігін ойланып айтуды сынады.

Балалар бріні олындаы кубиктерді срелерге ою керектігін айтады. Трбиеші барлы ызыл кубиктерді бір среге, ал барлы кк кубиктерді екіншісіне оюды сынады. р бала з олындаы кубигін срелерді айсысына оятындыын ойлауы тиіс. Балалар среге бір кубиктеп ойып, р среде кубиктерді баран сайын кбейіп келе жатанын байайды. Трбиеші баларды аттарын атап, райсысы тек бір ана кубик ойанын, ал брін осанда кубиктердін кп боланын айтады.

Кубиктердін орнына, балаларды санына сйкестеп, ойыншы йректер (ср кжек жне а йректер) алынады да олармен де сондай жаттыу откізіледі. Сабаты барысында бірде -біреу, бір -бірден деген сздерді пайдалануа балалрды здерін талаптандыру ажет. «Подностан біз неше йректен алды?» - «Бір-бірден». - «Подноста неше йрек алды?» - «Бірде -біреу алан жо».

Сонан со балалар йректерді бір -бірлеп алдын ала дайындалып ойылан суы бар екі ыдыса салады, олара ср йректерді бір ыдыса, а йректерді екінші ыдыса салу керектігі айтылады. Баларды назарын мынаан аудару керек: йректер кп болды жне оларды балалар тсіне арай блді. «Енді бір ыдыста кп ср йректер, ал екіншіде кп а йректер болды».

Содан кейін саба ойына аусады. Балаларды ыдыста йректер кп екендігі жніндегі пікірлер детте бірталайа дейін айтылып жатады.

Баларды алан білімдерін бекіту ажет. Келесі сабата кез келген жиып жеке заттардан: біреуден, таы баса біреуден т.с.с. рылатынын кресету керек. Алайда алдындаы сабапен байланыстыру шін айталанатын сабаты алдыы материалды бірін пайдаланудан бастаан дрыс.

ш жастаы балалармен материалды немі згертіп «Кпті» алай растыранын нгімелеп береді.

Жоарында келтірілген мысалдардан балалар жиынны р трлі бдіктерден, мысалы, кызыл жне кк кубиктер немесе ср жне а йректерден ралатынын кре білуге йренеді. Жиынды тсіне арап блуді баса вариантын пайдалануа да болады. Балалра кубиктерді лестіріп беріп, райсысында неше кубик барын жне тсі андай екенін срау керек. Сонан со подноса алдымен тек ызыл тсті кубиктерді, одан кейін тек кк тсті кубиктерді келіп оюды тапсыруа болады. Подноста кубиктерді кп боланын орытындай келе, оларды біразы ызыл, аландары кк екенін баса айту керек. Осылайша трбиеші балаларды бір бтін жиынды кре білуге ана емес, оны р блігі екіншісінеін жеке кубиктерді айсысы кп екенін анытауа болады (мысалы, ызыл кубиктерден тратын жиын кк кубиктерден тратын жиындардан лкен).

Кптеген баылаулар нтижесінде осындай сабатарды ткізілуі балаларды ызытыратынын креміз. Сбилер брын здері ойындар ойнаан кездерінде де жиындарды лденше рет олдарынан ткізген, оларды растыран болатын, алайда жеке бір заттардан немесе р трлі бліктерден бір бтін жиынны ралатындыына зер салмаан еді. здерінде брыннан таныс жадайларда негізделген бл жаа мселе балаларды сабаа деген ынтасын арттыра тседі.

Келесі сабатарда балалара айналадаы заттардан жиындарды жне жеке трдегі заттарды (бір элементі бар жиынды) табуды йретеді.

Е алаш балалар блмедегі жеке трдегі заттарды оай ажырата жне атай алады, ал жиынтытарды табуда, детте, иналады; кейбіреулері тіпті кз алдында тран жиынтытарды зін де здігінен ажыратып бле алмайды. Балалар трбиеші крсеткен жиынтытарды ана атайды: «Кілемні стінде, среде не кп, арадаршы». Сра балалара блмені жеке бліктерге ажыратып блуге кмектеседі, оларды назарын бліктерді біріне баыттайды жне соны арасында балалар сол блікте шоырлаан бірынай заттарды топтарын креді.

Трт жастаыларды ішінде тапсырманы жасы алып кете алатын балалар да бар, алайда олар алдымен топ болып бір жерге біріктірілген заттрды жиындарын ана айыра алады (мысалы, аквариумадаы балытар; средегі стаана салынан арындаштар, уыршаа арнлаан брыштаы дивана отырызып ойан уыршатар, автомашина доалатары, атты аятары т.с.с.), яни кздерінде бір бтін болып крінентін жиынтыты атайды. Біра, балаларды бірде-біреу алаш бірден кздеріне тседі дерліктей заттарды мысалы, стелдерді, орындытарды, балаларды т.с.с. атай оймайды.

Мндаы иындыты себебі неде?

Блмеде орналастырылан белгілі бір заттарды жиынын табу шін балалды бірден кз шалымы жеткен жержегі з айналасындаы заттара анализ жасап, бір затты бліп алып, тек соан ана зер салып, басаларыны бріне елемей, соан сас заттарды іс жзінде брыныша блмені р жерінде кеістікте орналасуынан абстракциялауды, оларды кеістік атынастарын жее отырып, заттарды бір жиын трінде ойша біріктіруді талап етеді.

иынды келтіретініне арамастан, балалар мндай тапсырмалады рашан орындауа те мар келеді. Оны себебі балалар айнала оршаан зіне таныс заттара жаа, здеріне лі белгісіз трыдан арайтын болады, мны зі оларды ызытырады.

Оытудаы міндет – балаларды назарын кеістік -санды анализге баыттау, заттрады санды жаын абстракциялай білу, бірдей элементтерді бір бтін жиын етіп ойша синтездей білу шеберліктерін арттыра тс.

Осы міндетті орындауа жрдемдесетіп сабатар тізімін лгісін келтірейік.

Балалар заттарды алдымен біреуі о жата, екіншісі сол жата жатан екі жолаа орналастыруларына болады. Сол жатаы ызыл жолаты стіне бір ана саыраула, ал о жатаы жасыл жолаты стіне кп саыраула койызу керек. Бдан кейін тапсырманы згертуге болады: мысалы, о жаа ызыл жолаты, ал сол жаа жасыл жолаты т.с.с. алып оюды, ал заттар санын сол жата да, о жата да брыныша (сол жата – біреу, о жата кп) алдыртамыз, бдан кейін жолатарды орнын ауыстырмай, оларды стіне ойылатын саыраулатар санын згертеміз (сол жата – кп, о жата біреу). Балаларды заттарды саны мен ойылатын жер жнінде берілетін нсауларды ып алуа, заттар саны жолатарды тсімен немесе оларды кеістіктері орнымен байланыстыра білуге уйреткен жн.

Сабаты екінші бір варианты жолатарды басаша: біреуі – жоары, екіншісі одан тмен орналасуы болуы ммкін. Бл жадайда балалар да заттар да санын (мысалы, догелекшелерді) жолатарды тсімен жне оларды орналасуымен байланыстыра алады».

Осындай тапсырмалады орындааннан кейін, андай жолаа ойанын жне неше дгелек ойанын р баладан трбиеші срайды. Тжірибе крсеткендей, баланы зіні сезімі арылы абылдаанын сзбен – тек естігенімен ана емес, баланы з аузынан шыан сзімен байланыстыра білуге, шстеген іс-рекетін дауыстап айта білуге йрету маызды.

Сабаты шінші варианты. Балалара арнайы дайндалан стел стінде заттарды жиыны жне бір затты табу тапсырылады. Бала бл жадайларда заттар (кп, біреу) жиынын іздеп тауып, оларды алып келуі тиіс.

Осындай сабаты алай йымдастыру керектігін баяндап берейік.

Бір стелде бір конус, бір кесе, бір кшік, бір онжы, бір машина, т.с.с. ойыншытар тр.

Баса стедерде осы ойыншытар топ-топ болып тр: бір стелде кптеген конустар, екіншісінде – коп кесе, шіншісінде – кп кшік т.с.с. тр. Заттар санын балалар здеріне берілген тапсырмаа лайытап табады.

Тапсырмалар здеріні крделігіне арай, р баланы даму дрежесіне байланысты, трлі вариантпен берілуі ммкін. «Кп кесе алып кел»,- айда транын жне кп кесені айда транын айыра білетін болады. «андай ойыншытарды алы келеді, сонша кп ойыншы алып кел», - деген тапсырма, рине сби шін иындату тиеді, йткені оны ол здігінен тадап алуы тиіс. Сондытан, саба басталаро брын, балаларды назарын стелдегі заттар бір-бірден, ал екіншісінде топ-тобымен (кп-кптеген) орналасаны айту керек. Бл терминдер балалара брыннан белгілі, осы сабата блар пысыталады.

Тапсырмалар здеріні крделігіне арай, р баланы даму дрежесіне байланысты, трлі вариантпен берілуі ммкін. «Кп кесені алып кел»,- деген тапсырма баланы не істеуі керектігін айындап береді: бір кесені айдатранын жне кп кесені айда транын айыра білетін болады.

«андай ойыншытарды алын келеді, сонша кп ойыншы алып кел»,- деген тапсырма, рине, сби шін иындау тиеді, йткені оны ол здігінен тпдап алуы тиіс. Сондытан, саба басталардан брын, балаларды назарын стелдегі заттарды орналасуына аудару керек, олара арап, стелдерді бірінде заттар бір-бірден, ал екіншісінде топ-тобымен (кп-кптеген) ораласаны айту керек. Бл терминдер балалара брыннан белгілі осы сабата блар пысыталады.

Тртінші вариант. Бл сабата ойыншытар басаша онраластырылады: бір стелге трбиеші кп онжы пен бір кшікті, екіншісіне – бір онжы пен кп кшік т.с.с. ояды, яни бір топты зі бір жадайда жеке зат трінде, ал екіншісінде – жиынты трінде крсетіліп ойылан. Баларды бір мезгілде «бір» зат пен «кп» затты табу керек болатындыы тапсырманы крделендіре тседі. Алдыны сабатардаыдай , балалар енді ойыншытарды алып келмейді, оларды тран орнын тауып алады да сол стелді жанында трып, зіні андай ойыншыты тауып алаын басалара айтып береді. Мны зі балаларды сойлей білуге жаттытырып, бір жне кп деген сздерді пайдалануа дадыландырады.

детте е алаш балалар тек ойыншытарды ана, сона со, мысалы: «Кесе кп», «онжы біреу» деген сан есімдерді осып атайтын болады. Бл тжырымда сан есім баяндауышты ролін атарады, ал баяндауыш анытауыша араанда, белсендірек. Сйлемді осылайша ру баланы ойы затты санды жаын іздеі мен бліп крсетуге баытталандыыны кепілі. Сондытан бл кезе шін мндай тжырымды ате деп пау керек: ол толы зандынрсе. Сабатарды ткізуге дейін блай да айта алмайды. Олар детте заттар мен оларды санын жеке-жеке атайды. Кп кесені крген бала, озіне таныс затты кпше трде, мысалы «кеселер»,- деп атайды. «Кеселер нешеу?»- деп срайды одан трбиеші. «Кп», - дейді бала. Трбиешіні зі: «Кесе кп»,- деп тжырым жасайды, ал бала оны айтанын айталайды. «Сен таы не кріп трсы?», - дейді трбиеші, ал бала оны айтанын айталайды. Осылайша балалар здігінен: «Кесе кп» немесе «онжы біреу», -деп жай сйлем рып йренеді.

Трбиеші балаларды осы екі сйлемді бір сйлем етіп біріктіре алатын дрежеге жеткізеді: «Кесе кп, ал онжы біреу». Балаларды баса, сан есім анытауыш болып келетін сйлем трінде тжырымдауа да йрету керек. «Кп кесе» мен «бір онжы». Егер санауа арналан сабатарда балаларды абылдауы мен кз алдында елестете білуін ана дамытып оймай, сонымен бірге тілін дамытып отыруа да кіл блінсе, онда мндай тжырымды балалар оай ынып алады.

Кп зат пен бір затты круге жне саластыруа ммкіндік беретін осындай жаттыулар сериясынан кейін, балалар з айналасындаы заттардан кез келген жиындарды таба алатын болады. Алайда бл кезде белгілі бір келген жиындарды таба алатын болады. Алайда бл кезде белгілі бір ретпен е топ-топ ойыншытарды орналастыру жне белгілі бір ойыншытарды р нрселерге (шкафтра, срелерге, стелдерге, жне терезе алдына) орналастыран дрыс. Кп ойыншы пен бір ойыншыты табуды балалара сынанда трбиеші блме ішіндегі жиындар мен жеке ойышытар ойылуы ммкін жерлерді, нрселерді атап шыады. Мны зі балаларды баылайтын аймаын кеейте тседі.

Келесі сабатардаы курделік жиындарды енді алдын ала дайындалып ойылмайтындыында: олар рашан сол ш жасар балалар тобында болады жне балалар йреншікті жадайда оларды таба білулері тиіс. Біра е алаш баларды назарын блмені жан-жаында аударуа болады: олара еденге, абыраа, тбеге, терезеден: «Барлы жаа арадар», - деп тапсыруа болады.

Мндай тапсырма, жоардаы крсетілгендей, кішкене баладан едуір крделі аыл-ой рекетін, айналадаы заттара талдау жасай білуін талап етеді. Сондытан жоарыда сипаттал.ан сабатарды ткізу нтижесінде анабалалар жиындарды кез келген жадайларда таба бастайды; е алдымен оларды кеістік бір кз шалымында болатындарын, сонан со кптеген жаттыулар нтижесінде, кеістікте таралып р жерде тран, біра балалар оларды ойша жинатай алатындарын.

Мндай сабатарда балалар айнала оршаан заттарды санды жаына кбірек кніл бліп, ызыатын болады: балалар брын байамайтындарын, енді здері аара бастайды. Мысалы: блмені р абырасында кішкене суреттер кп те, лкендері біреу-а.

Олай болса бірнеше элементтен ралан жиынды сезім арылы абылдау жне оны бір элементтен тратын жиынмен саластыру негізінде балаларда жиын туралы рашан жеке элементтерден тратын жне ол жиынбелгілі бір дрежеде оны элементтеріні кеістікте орналасуына енді байланысты болмайтын бір бтін зат ретіндегі логикалы тсінігі алыптасады. Жиын туралы мндай тсінік лі де болса оны сезіп абылдауа негізделгенмен, онда аздаан болса да абстракция бар.

Балаларды ауызша жауаптарында, сйлеген сздерінде бл жаа тсініктер бірте-бірте олданыла бастайды. Егер кішкене бала натылы абылданатын заттар жиыныны элементтерін баылай отырып, з баылаандарын таы таы деген сзбен осарастырып айтып, кзбен бір бдан кейін жиын элементтерін енді ойша жинатайтын болады, йткені оны тікелей абылдануына жеке заттар кеістікке дараланан кйінде алып отырады.

Балаларда жиын туралы бір бтін зат ретінде жалпы тсінікті алыптасу реті осындай.

«Кп» пен «Біреуді» айыра білу шеберлігі берегірек алыптасан со, оларды баса сабатарда да олдануа болады, мысалы: кп кішкене шар жне жалауша желімдеп жапсыру «Кп» жне «біреу» тсініктерін дифференциялауда бейнелеу іс-рекетінен бастауа болмайды, йткені бл сабатарда заттарды санды жаы балалар ушін басты мселе болмайды. Енді олар сан жнінен анша жне андай заттарды жасау жне желімдеу кетектігін естиді соан зер салады. Бл сабатарда санды атынастар балалар шін брыныша басты сселе болмайды, алайда арнайы сабатарда алыптастырыла отырып, олар бейнелеу іс-рекетін з ролін атарады.

Сйтіп дамып -жетілуді белгілі бір кезеінде алан білімді іс-рекетін баса трінде пайдалана білді едуір маызы бар, соны арасында олар нерым серлік те мндірек болады. Сан есімні кмегімен балаларды санауа йретуден брын оларды бір жиын элементтерін екінші жиын элементтермен зара саластыру дістерін – бір жиынды екінші жиына беттестіру дісін, сонан со бір жиынды екінші жиынмен ттастыру дісін уйрету керек.

Е арапайым діс – беттестіру дісі. Мндай жадайларда жиын элементтерді бір атара орналастыру керек. Заттарды бірінен кейін бірін солдан оа арай суреттерді стіне ою (салу) керек. Заттарды алайша беттестіру керектігін трбиеші татада крсетеді; кайсы жатан бастау керек, сонан со балалара олды солдан оа арайы озалыс баытын саусаымен крсетеді.

Мндай оу іс-рекетінін бадарламалы міндеттері:

Ойыншытарды бейнелеріні санына сйкестеп, олара беттестіріп оя білуге;

О олы мен сол олын жне олды оа арайы озалыс баытын айыра білуге;

«анша болса сонша» деген сздерді здеріні іс рекетін баяндаанда пайдалана білуге дадыландыру.

атар тізілген заттарды суреттер салынан карточкалар, мысалы, біреуіне екі саыраулаты, екіншісіне ш саыраулаты суреті салынан карточкалар балалара таратылып беріледі. Сонымен оса, р оушыа ш саыраулатар (заттар) салынан орап беріледі жне ондаы ш саыраулатар саны карточкаларда салынан среттерінен кп. Жмыс басталардан брын саыраулатарды трбиеші карточкаларды стіне алай ою (беттестіру) керектігін айтады жне крсетеді. Карточкалардаы саыраулатар саны згертіліп отырады. Саыраулатарды бірінші карточкаа ойып болып, балалар келесі (уш саыраулаы бар) каточкаа ауысады т.с.с. бдан ді саыраулатар санын бесеуге жеткізуге болады, йткені жиын лі де болса санменрнектелмейді. Мнда да жиындар сан жаынан р трлі болатынын, балалар оларды санамай трып -а сезіну маызды. Оларды бл жиындарды айыра білу тсіліне, яни санауа деген ынтасты алыптастыру ажет.

Саыраулатарды орнына балытар, саиналар, днгелекшелер алуа болады. Біра заттар алай згертілсе де карточкада олар анша болса, сонша алып ою керек. Заттарды саны оларды сипатына байланысты болмайтынын, ол жиынды райтын заттар р трлі боланда да те бола алалатын балалар тсіне бастайды.

Осылайша бірте -бірте жиындарды те уаттылыы туралы тсініктер кеейтіп, балалар анша болса сонша деген сздерді мнін ынатын болады.

Осы кезде баларды сйлеу абілетіні белсенділігін арттыру те маызды. «Валя, сен неше днгелекше алып ойды?»- деп срайды трбиеші. детте бала «Кп»,-деп жауап береді. «Дрыс, сен саыраулатар канша болса, сонша дгелекше ойды». Трбиеші бл сйлемді айталатады; бара -бара мндай сйлемдерді балаларды здеді олдана бастайды. Білім тиянаты болу шін, бала зіні не істегенін, одан не шыанын естіріп айтып отыру ажет.

Беттестіру дісі балаларды назары баран сайын заттарды здерінен грі жиындарды те уаттылыына, суреттер мен заттар арылы берілген жеке элемменттерді сйкестігіне баса аударылуына болады.

Саыраулатарды тек оларды бейнелеріні стін бастыра ойып шыу керктігін жне егер барлы бейне -суреттерді стіне саыраула ойылан болса, артылып ал,андары орапта ала беретінін балалара ескерту керек. Блайша ескерту ажет-а, йткені тіпті беттестіріп ойанны зінде де балаларды брі бірдей жиынны бір элементін екінші жиынны бір элементімен бірден сйкестеуді біле бермейді.

Балаларды жмысын жинатап орыту кезінде трбиеші немдемей тексеріп, тапсырманы дрыс ораландыы жнінде жалпы тжырым жасап ана оймауы тиіс: («Мен р саыраулаты суретіні стіне бір саыраулатар ойды»).

Тапсырмаларды орындауы жне байалан ателерді себептерін трбиеші тсіндіріп отырса, балаларды орындайтын іс -рекеттері бірте -бірте дрысталады: олар жиын элементтері арасында сйкестік болуы тиіс екендігін; салынан заттарды суреттері арасындаы аралытара еш нрсе ойылайтынын ойдым»).

Ттастыру дістерін р трлі варианттарын колданып, трт –бес -саба ткізгеннен кейін, балалар бл дісті игеріп кетеді.

ш жастаы кішкентайлар шін - а жиынды есту арылы тйсіну жане оны имыл - озалыспен айталауды кейбір дістері сынылады. Осындай тапсырмаларды трт жастаы балалармен жмыс жасаанда пайдалануа болады, біра балалар енді дыбыстарды санай да, оларды жалпы санын (орытынды санды) естеріне сатай да алады.

Дыбыстар мен имыл - озалыстарды санай білуді мні неде? Есту арылы санау дыбыстарды оймен жинатайтын орытынды саннын мні тсінігін тередете тседі, йткені дыбыстармен имыл - озалыс жиындары элементтеріні здері ретімен, яни уаытымен (дер кезінде) абылданады. Заттар сияты, дыбыстар айта санауа келмиді. Сондытан барлы абылданан дыбыстарды жинатайтын орытынды санды есте сатап алу ажеттілігі бала шін айын да те маызды бола бастайды.

Сезім тйсігі арылы заттарды санау іс жзінде имыл - озгалысты санау мен крінбитін заттарды санауды байланыстырады. Алайда дыбыстарды санаудаыдан сезім тйсігі арылы санауды згешелігі мнда бала санап алан заттарын кз шалымымен санап шыып, зін тексере алады. Сезім тйсігі арылы имыл - озаалыстар жиынын, заттарды санау балаларды ызытырады, ол те дл жне жетілдірілген діс болып алады. Осындай сабактарга бірнеше мысал келтірейк.

Сезім тйсігі арылы санау. Балалара тймелер таылан жне бет орамалмен жабылан карточка сынылады. Балалар тймелерді орамал сыртынан сипалап тауып санайды да оларды жалпы санын аныктайды. Мнда балалара тймелерді карточканы бір шетінен екіншісіне арай санап шыу тсілін крсету ана ажет. Алашы кезде санаанда сандарды сыбырлап атауа, сонан со ішінен санауа кшуге болады.

Оу іс-рекетінін баса варианты. Балалара беті орамалмен жабылан бірыай сак заттар (мысалы, кішкене кубиктер) беріп, олардан ажетінше санап алуды сынуга болады. Мнда шешу тсілі біршама згеше болады: кубиктерді бала орамалдарды астынан сол олына арай бір - бірлеп жылжытып, р кубикті жылжытып ойан кезде сан есімді атайды. Тапсырмада айтылан сана сйкестеп кубиктерді санап алып, бала барлы кубиктерді бірден орамалды астынан сырытып шыарады. Шаырылан екінші бала тапсырманы дрыс орындаланын тексеру шін кубиктерді санайды. Алдымен сезім тйсігі арылы санап алу лгі бойынша орындалады: бала заттарды карточкадаы суреттерін санап алып, соларды санына сйкестеп кубиктерди немесе орамалды астындаы баса ойыншытарды сезім тйсігі арылы санап алады, заттарды суреттері салынан карточка бала шін кру арылы абылданатын жиынны моделі болады дерлік. Кейінірек ауызша аталан сан бойынша да тапсырма беруге болады.

Есту арылы санау. Барабанды, стелді, шыныны, сылдырматы т.б. заттарды тыылдатып ау арылы тірбиешіні шыаран дыбыстарын балалара санап шыу тапсырылады. Дыбыстар сипаты жнінен алуан трлі, сондытан да оларды дрыс санап шыу шін, айын дифферепциялай ( айыра ) білу керек.

Екінші сабата санау мен санап алуды біріктіруге болады: балалар дыбыстарды санайды, ал санын соан сйкестеп заттарды сезу тйсігі арылы санап алады. "Мені неше рет тыылдатып аанымды сана да орамалды астынан сонша кубиктерди санап ал",- дейді трбиеші.

ш жастаы кішкентайлар да дыбыстарды абылдап рі санын соан сйкестеп дыбыстарды айталай алатын, біра олар сезім арылы ана абылдайтын еді, трт жастаы балалар болса, жиынды оны элементтерін санап абылдайды жне айталайды, яни сезім арылы абылдаанын дыбыстар жиыны элементтерін орытынды санмен жинатап, сан есім - сзбен атап отырады.

имыл - озалыстарды санау. ш жастаы кішкентайларды здері - а кез келген жиынды имыл - озалыспен айталап отыратын, мысалы, р уыршаа олдарын бір шапалатайтын ( бір рет соатын ) немесе стелді трбиеші неше рет таылдатса, оан еліктеп, олар да сонша рет тыылдататын еді. Бл топта болса балалар лгіде берілген заттарды санына сйкес, сонан со оларды аталан сан есім - сзіне сйкестеп таылдата алады. имыл - озалыс сипаты да жыл бойына крделене беруі ммкін, балалара допты ш рет жоары латыру немесе крсетілген карточкада неше шбрыш болса, еденге допты сонша рет соу сынылады. Барлы имыл - озалыстарды бала е алаш атты дауыстап санап, бара - бара ішінен санап орындайды.

Жиындарды абылдау мен айталауда жне оларды санауда р трлі анализаторлар: есту мен кру, есту мен имыл - озалыс, кру мен сезім тйсіктері т.б. йлесіп отырады.

Санау іс - рекеті р жаты сипата ие бола бастайды, жиындарды алуан трлілігі жніндегі тсінікті зі де дами береді. Осыны брі санау іс - рекетіні зі мен санны мнін жиынны уаттылыыны белгілі бір крсеткіші ретінде тсінуді жетілдіріп ана оймайды, сондай - а сенсориканы дамуына да ммкіндік туызады.

Кейде орытынды санны орнына бала заттарды кпше трде ана атай салады. "Біреу, екеу, не бары бірге аланда саыраулатар", - дейді бала. Бл - баланы лі де болса баса санау дегенімізді заттарды дл санын анытауа баытталан іс - рекет екенін айын тсіне алмааныны длелі. Оны сан есімдері ретімен атап отырып, не шін санаанын лі де болса жете білмейтіндігі. андай да бір себептермен сан есім - сздерді пайдаланып санауа дайындыы жо балаларда детте сондай ате кездесіп отырады: олар жиындарды элементтеріні арасындаы сйкестікті таайындау жолымен салыстыруа млде жаттыпаан немесе аз жаттыан балалар. Алдыы топа арналан бадарлама мен дістемені пайдаланып, мндай балалармен жеке - дара сабатар ткізілген дрыс.

Балалар кбінесе санауды бір деген сан есімнен бастамай, біреу деген сзден бастайды. Бл йреншікті сз, детте , ата - аналар балаларын санауа йретпекші болып, оларды сан есімдерді атауа жаттытыратын семьялардаы балаларда алыптасып алады. Балалар ауызекі сзде олданылатын мндай сзді оай мегеріп алады, ал шын мнінде санауа йрену кезінде дрысына кшу оан иынды келтіреді. Баланы мндай атесіне жол бермеген жн. "алай дрыс санау керектігін есіе тсір",- дейді трбиеші. Немесе былай деп срайды: "Балалар, Назеркені атесін кім байады, атесін тзетуге оан кім кмектеседі?".

Санау іс - рекетіні мнісін тсіндіруді, сан есім - сздерді жадында сатау балаларды санауа йрету емес екенін, санау дегеніміз - крделі іс - рекет, оны балалар бірден мегеріп кете алмайтынын ата - аналара да тсіндіріп, ескерту керек. Балаларды болса заттарды санауа йрету ажет. Ал ол шін е алдымен жиын элементтерін салыстыра білуге, оларды сан жаынан те не те емес екенін айыра білуге йрету керек.

Кейбір трбиешілер тетелес сандармен рнектелген екі жиынды салыстыруды андай мні барын ескере бермейді. Балаларды санап йреткенде олар тек заттарды бір ана жиынын, мысалы екі балы алады. Балалара екі балыты санауа йретіп, бір балыты осады да, оларды санаанда бір балы осылан со енді шеу боланын балалар тсінеді деп йарады. Алайда бала ш деп " сан есімді ) атаанмен, брыныша балы екеу деді. Санауды осы діспен йреткенде бала сол балытарды енді екеу деуге неліктен болмайтынын тсіне алмайды: алашы жиына бір затты осу немесе одан бір затты алу андай роль атаратынын ол лі де болса біле оймайды. Екі жиынды оларды элементтерін жеке - жеке салыстыру негізінде ана бала тсіне бастайды.

Кейбір педагогтар бір жиынты клемінде санауа йретуде орытынды санны мнін балаларды жете тсінбейтінін байап, сан есімдерді, сондай - а бір балы, екі балы, ш балы деп заттарды здерін оса атау дісін сынан болатын. Олар сонда: " анша?" деген сраа тез жауап бере алатын болады деп йаран. Алайда бл діс те санауды маынасы мен орытынды санны мнін балаларды тсінуін амтамасыз ете алмаан.

Балалар санаанда сан есімдерді р затты олмен крсете отырып, дрыс атап, орытынды санды бліп айтанымен, ол санаан заттарын атап айтпайды, бл да дрыс емес. Осындай ателіктен де са болу керек. тештерді санаанда: " Бір, екі, ш - не бары ш",- дейді бала, "Не шеу?" - "ш шырша ма?" - "Жо, ш теш",- " Міне осылай деу керек: санаан заттарыды міндетті трде атауы керек, сонда сені нені санааны басаларды бріне айын болады",- дейді трбиеші. Заттарды атауларын орытынды санмен ана байланыстыруды маызды болатын себебі, оны орытынды сан мен санау операциясыны зін дифференция - рекетте оытып йретуді дрыс дістерін олданып, трбиеші жоарыда аталан ателерден балаларды алдын ала сатандырады жне оларды деттенген атеден дрысына айта йрету ажет.