Трт жастаы балаларында нрселерді лшемі мен формасы туралы тсініктерін дамыту.

Кішкентайларды екінші тобындаы балалар нрселерді лшемі мен формаларын абылдауын дамыту, оларды сезім арылы абылдау тжірибесін жетілдіре жне молайта тсу маызды. Бл жмыс тек саба кезінде ана емес, сондай -а дидактикалы ойындарда жне кнделікті мірде ткізіліп отыруы тиіс. Нрселерді лшеміне балалар ерте кезден-а назар аудара бастайды.

Балаларды з іс -рекеті процесінде здерін оршаан заттарды асиеттері (тсі, лшемі, формасы) жнінде айын да дрыс тсініктері бірте -бірте алыптасып отыруы тиіс.

Заттармен іс -рекет жасаанда баланы сенсорлы тжірибесі молаяды; заттарды сипат -стау арылы бала оларды лкендігін формасын танып біледі. Ал егер оны іс-рекетін крсететі ересектерді сздерімен осарласа жасалып отырса, баланы сз оры байып, аыл -ойы дамиды. Балаларды ртрлі заттармен жасаан іс рекеттері тжірибесі оларды е арапайым орытынды жасауа келтіреді: р трлі заттар лкен, кіші, зін, ыса бола алады. Заттар осындай -а дгелек (трелке, таба, доп) жне брыштары бар (кітап, стел, дптер) т.с.с болып келеді. Жыл басында ( сентябрьде ) балаларды шаын топтара (4-5 баладан) бліп олармен сабатарды дидактикалы ойындар трінде ткізуге болады. Мысалы, трбиеші 10 саинадан растырылан пирамида да алады да оны теп -тегіс, саиналар бір тсті екеніне балаларды назарын аударады: балалар пирамиданы, оны формасын оладырмен сипап, стап креді: (пирамиданы барлы саиналарыны лшемі бірдей ме?) – деп срайды трбиеші. Саиналарды жеке -жеке шыарып алады. Балалар бір саинаны екіншісіні стіне салып, оларды лкендігі трліше екендігіне кз жеткізеді. Трбиеші кезектестіріп балалара е лкен саинаны тауып алып, оны шыбыа кигізуді сынады. р бала баса саиналарды ішінен е лкені тадап алады, біра алдынымен салыстыранда ол кіші болып шыады. Трбиеші бан балаларды назарын аударады жне лкен, кіші деген ымдарды салыстырмалы екендігімен оларды алашы рет таыстырады. Трбиеші ол саиналарды бріні дгелек екені атап айтады. Осыдан кейін трбиеші екенші бір пирамиданы алады, бл да бір тсті біра ол бара-бара кішірие беретін квадраттардан растырылан нкте балаларды назары мны бірінші пирамидадан згешелігіне аударылады(біріншісі теп-тегіс, жмыр, екіншісі-брыштары бар,тегіс емес). Шыбытан квадраттарды шыарып алып, балалар оларды формасы мен таысады, оны атайды, саусаымен айналдыра жргізіп крсетеді. Саина мен шаршыны формаларын салыстыра отырып, балалар бір пирамиданы саиналары дгелек, ал екінші пирамиданы квадраттарды брыштары бар деген тжырыма келеді салыстыру шін бір квадратты екінші квадрата беттестіріп салып, оларды лкенді-кішілі екендігіне кз жеткізеді. р балаа кезегімен е лкен квадратты тадап алып шыбыа кигізу тапсырылады. стел стінде алан квадратты е лкені шыбыа кигізілген квадраттан кіші екендігін балалар таы да креді. Балалара саиналары мен квадраттары стелге шашып тасталан екі пирамида беріледі де олар екі-штен бірігіп здері р жолы е лкен саинаны(немесе е лкен квадратты) тадап алу керектігі жнідегі ережеге сйеніп растырады. Келесі сабатарда тапсырма крделірек болуы ммкін: пирамиданы саиналарын(квадраттары) балалара берілген лгі бойынша тадап алу. Мндай оу іс -рекетінде бірдей екі пирамида пайдаланылады: біреуі – тжірибеде, екіншісі – балалар саиналарды берілген лгі бойынша тадап алу шін стелге шашып тасталан. Саиналарды лгі бойынша тадап алу балалар шін біршама иыныра тапсырма болып табылады: содытан бл дісті йретуді заттарды балалара кбірек таыс асиеті ретінде, лкен -кішіні айыру жнінен ткізілетін сабатан бастаан дрыс. Балалар лгі саинаны (квадратты) тадап алан саинамен беттестіру арылы салыстырады да е алаш трбиешіге келіп береді. Кейін олар здігінен растыратын болады. Мндай сабатарды варианттары мейлінше кп болуы ммкін, лгілер кішірие немесе лкие беретін ретпен берекет трде берілуі ммкін, тадап алу шін саиналарды бір стелге немесе блмені р жеріне шашып тастайды. лгі саиналар бір тстілерінен, ал балалара деген саиналар баса тстілерінен тадап алады т.с.с.

Крсетілген лгіні сатап алу жне есінде аланы бойынша лкендігі сондай саинаны тадап алу керек болатын (бл діс кз млшерін дамытуа крсетеді) тапсырма біршама крделірек болады. Кз млшерін дамыту масатымен халы арасында тараан дидиактикалы ойыншыты (кубиктер-ыстырмалар, матрюшка, уыршатар, табашалар, жмырталар, бшкелер т.с.с.), сондай-а монтессори системасында сынылатын кейбір ралдарды (цилиндрлері бар білеушілер, геометриялы ыстырмалар, зын рі енді баспалда т.б) пайдаланан дрыс. Нрсені лшемін оып йренгенде халы дидактикалы ойыншытар ке трде олданылуы тиіс. Ол балаларды тек кп – аз (лкен – кіші ) деген ымдармен ана таныстырып оймай, зындыты басада параметрлерімен танысуа ммкіндік туызады: жоары -тмен, биік-аласа (матрюшкалар), жуан -жіішке (бшкелер), тере -тайыз (ыдыстар) т.с.с Матрешкаларды біріні ішіне бірін саланда балалар кеістікті метрлермен таысуа ммкіндік туызады матрюшкалара таратып бергенде бір заттарды лкендігін екінші заттарды лкендігіне арай сйкестейді т.с.с. Н..Крупская халыты ойыншытара лкен м берген болатын. Бл жінде ол былай деп жазды: - «Бала лі лкен -кішіні айыра біледі: оан лкен кішіні тсінуге кмектесеті ойыншытар беріп отыру керек.

Бл кезде е дрысы -біріні ішіне бірі салатын жмырталар, ртрлі ораптар, балалара тамыз лкендігі трліше ойыншы адар немесе адам бейнелері сиятылар. Балалар адам бейнелері бойына, лкен кішілігіне арай ораналастыра алар еді». Н.К.Крупская сондай -а балалара «...шамалары ртрлі сызытарды жан – жаа арай жргізу жне оларды шіріп басаларын сызу шін оларда тата мен тсті борды болу керектігін айтан. Одан кейін Н..Крупская балалара ртрлі ойыншытар, ата, жмса, атты, ірі, са ойыншытар беріп, оларды тйсік арылы сезе білуін жетілдіру шін»...апшытан андайда бір затты аланда оны стап – сипау арылы айыра білуге, формасын стап -сипап айыра білуге йрету. Осылайша, балалар затты лшемдерімен жне формасынмен алаш танысу негізінде балаларды зындыты ртрлі параметрлері: зындыын, ені, биіктігін айырып тани білуге немі йрете отыру ммкін болады.

Сабатарда балалара шамаларды салыстыру дістерін йреткен жн. Осы масатпен зындыы -ені немесе биіктігі жінен згеше материалдардан жиыны болуы ажет. лшемдері бір -біріне кереар картон (не ааш) жолатарды, мысалы ені бірдей зын жне ыса жолатарды немесе зындыы бірдей жалпа жне жіішке жолатарды т.с.с пайдалануа болады.

Трбиеші 1 жолаты беттестіріп не ттастырып салып жолаты зындыын немесе еін салыстыру дісін крсетеді. андай да бір параметрді (зындыын немесе енін) бліп крсету шін р тсті жолатар, мысалы, зын ызыл жолапен ыса сары жола алан дрыс болады. Беттестіру дісін кішкентайлара йреткенде, оларды назары бір жолаты екі шы(брышы) екіншіні екі шымен (брышымен) дл ме дл келуі тиіс болатындыына аудару керек: сонда ана жолатарды айсысы зыныра екендігі крініп трады. Салыстыранда: «ызыл жола зыныра, ал сары жола ысара» деген сзбен тианатау керек.

Крсетіп тсіндіргеннен кейін барлы балалара р тске боялан, зындытары трліше жолатар лестіріліп беріледі. Жолатарды біріне -бірін беттестіріп салу салу арылы кімні андай жолаы зыныра, ал айсысы ысара екені аытайды. Жолатарды зындыын аытау шін ана салыстырып оймай, салыстыру процесін, сондай -а жолатары арасындаы атынастарды сзбен айта білуге балаларды йретуді маызы зор: «ызыл жола сары жолатан зыныра, ал сары жола ызыл жолатан ысара».

Сабаты барысында балалар екі -ш рет р тсті жолатармен алмаса алады. Трбиеші балаларды жолатарды лкендігі тсіне байланысты болмайтындыы жіндегі тжырыма келтіреді.

Балаларды бір жолаты екіншісіне ттастыру дісіне йрету бойынша саба жоардаыа сас ткізіледі. Бл жадайда зындыы (немесе еі) ртрлі, тсі бірдей жолатарды пайдаланан жн. Ттастыру дісін йреткенде жолатарды екі жаы: е ыса жаы вертикаль тзеу сызы жасап біріне -бірі жаласып келгендей, ал ыса жне зын жолатарды зын жатары длме -дл келуі керектігіне балаларды назары аударылады.

Крсетілген діс іс -рекетпен жне сзбен (айтылу арылы) пысыталуы тиіс.

Крсетілген дістерді колдана отырып, балалара трбиеші екі жолаты ені жнінен салыстыра білуге йретеді (ке — тар), (енді — енсіз).

Жоары — тмен, биік— аласа (зын — кыса) параметрлерімен таныстыру шін трбиеші диаметрі р трлі, біреуі екіншісімен млде кыска жмыр (дгелек) екі шыбыктын диаметріне те, ялары бар ааш тактаны пайдаланады. Шыбыктардын зындыын, балалар оларды стелге атар тізіп ойып салыстырады да ызыл шыбы жасыл шыбытан биік, ал жасыл шыбы кызылдан аласа екенін аныктайды. Сонан со балалара балшытан жасалан, екі ясы бар таандар мен лкендігі р трлі жне р тсті екі таякша таратып беріледі. Балалардын, здері таяшаларды ялара кіргізіп (р баладаы) айсы тсті шыбык биік, ал айсысы аласа екенін айтады.

Жуанды (жуан — жіішке) жнінде тсінік беру шін зындыы бірдей, біра жуандыы жніненбір-біріне кереар арындаштарды пайдалануа болады. Балалар биіктігі р трлі таяшалар кіргізілген ялар бл жадай шін енді жарамайтынын байайды. яа тек жіішке бір ана арындаш кіре алады, ал жуан арындаша лкен я керек. Егер тата жас балшытан жасалан болса, балалара крсете отырып, жуан арындаш шін де я жасалады (бірак ол жіішкеарындашка арнап жасаланнан едуір лкен). Сонан со ялара кіргізілген арындаштарды салыстыру негізінде балалар оларды биіктігі бірдей, бір арындаш екіншісінен жуандеген тжырыма келеді.

р трлі заттарды арасындаы згешеліктер мен атынастарды айындан алып (зын—ыса, ке — тар, биік— аласа, жуан —жіішке), заттардын бір-бірінен згешелігі оларды лкендігінде болып, формасы бірдей болуы ммкін екендігін балалар бірте-бірте білетін болады.

Балаларды заггттардылшемдеріні те еместігімен жне тедігімен бірден таныстыру орынды бола ояр ма екен. Е алдымен заттардылкендігіні бірдей еместігі жніндегі білімге сйеніп, олардылшемдері бірдей болуы да ммкін екендігін крсету керек. Жолатар зын да, ыса да, бірдей де болуы ммкін (ке — тар, енді — енсіз жне ені бірдей т. с. с.). Біршама кейінірек «бірдей» (зындыы, ені, биіктігі, жуандыы) дегеп сзді «те» (зындыы, ені, биіктігі, жуандыы) деген сзбен алмастыруа болады, біра оан асыуды ажеті жо; балалар зындыкты р трлі параметрлерін танып-білуде дрыс бадарлай білгенде жне зын (зыныра,неден?), ыса (ысара, неден?) деген сздерді пайдалана білген жадайда ана сондай алмастыру жасаан жн.

Алан білімдерді баса сабатарда да пайдалану ажет, мысалы, ке жне тар сопаты суретін салу, зын жнеыса сбізді пластилиннен жабыстырып жасау. Иллюстрацияларды арастыру немесе гімелеп беру кезінде «Ааш йден биік» деген сз тіркестерін пайдаланатын болсын немесе серуенде жргенде ааштар бталардан биік, бір аашты діні екіншісіні діінен жуан, ааштарды бтатары жуан жне жінішке, зен блатаи ке (енді) т. с. с. екенін анытайтын болсын, соны трбиеші пайдаланып отыруы керек.

зынды параметрлеріні зі тіпті сбилердін де танып білетінін ешке сатау маызды, біра е бастысы – оларды атауларыны длдігін дифференциялап алу, ал бл болса тгелдей балалармен откізілетін трбие жмысына байланысты.

Форманы ажыратып тану те ерте басталады. ш жаса араан балалар формаларды дгелек (домала) доп, дгелек трелке, дгелек таба т. б. осы сияты кейбір атауларын да мегеріп алады. Біра балалар ойыншы трінде абылданатын геометриялы фигураларды: квадраттын, дгелекті, шбрышты кптеген асиеттерін лі де болса білмейді. Алайда бдан балалар оларды формасын айыра алмайды деген сз шыпайды, олар: й мен тбе жасау шін куб жне шбрыш керек, демі суретті бейнелеп крсету шін дгелек, квадрат, шбрыш т. с. с. керек болатынын айтады.

Дидактикалык ойындар шін керек заттарды ішінде геометриялы фигуралар: квадрат, шбрыш, днгелек болуы тиіс. Балалар бл формалардын контурын стапсипалау жне кру аркылы байап, оларды атауларары мен зіндік ерекшелігін біледі.

Балаларды айнала коршаан заттар зінін формасы жнінен алуан трлі жне олардын ішінде, дгелектеріне араанда, тік тртбрыш трізділері кбірек. Балаларды заттарды формасын кріп, оларды дгелек тріндегі жне брыштары барлары деп арапайым трде топтай білуге йрету маызды. Бл топтауда балалара белгілі геометриялы фигуралар негіз етіп алынуы тиіс. Доп, шар, трелке—дгелек, ияр — дгелек, біра зынша, ал кубтын, кітаптын, орапты —брыштары бар екенін балаларды здері-а айтады. Сондытан балалар заттардыдифференциялауа дайын.

Осындай сабаты алай ткізуге болады?

Балалар геометриялы фигураларды (шаршы мен дгелекті) бл кезде айырып тани жіне атай алады дейік. Трбиеші е алаш лкен дгелек пен квадратты крсетіп, оларды білімдерін тексереді. Сонан со з кораптарынан тиісті фигураларды табуды (балалардын колында олар р тсті) жне кансысында андай фигура, тсі андай екенін айтуды сынады. «Дгелек (шаршы) екенін алай білуге болады?» - деп срайды трбиеші. Балалар фигураны контуры бойымен саусаымен айналдырып; шыады да квадраттын брыштары болатынын, ал дгелектін брыштары болмайтынын айтады.

Сонан со трбиеші трелкені (сак трелкені) крсетеді де контуры бойымен саусаымен айналдыра крсетіп шыып, трелкенін, неге сай- тынын: дгелекке ме лде шаршы а, соны ойлап круді сынады. Шаырылан бала трелкенін контурын саусаымен айналдыра крсетеді де оны дгелекке сайтынын айтады. Дл осылайша ораптыапаы (немесе тбі) кбінесе неге сайтынын жне неліктеп олай екенін анытауды сынады. Балалар оны брыштары квадратты брыштары сияты екеніп айтады.

Салыстыру тсілдері жнінде ажетті нскаулар берген со, трбиеші сабатын екінші бліміне кшеді. Ол бір стелге днгелекті, ал екіншісіне квадратты ояды да шаырылан ш балаа са бір-бір заттан: біреуіне трелке, екіншісіне са трелке (уыршаа арналан ыдыс- аятан), таы біреуіне пара ааз (дптерден), таы біреуіне ол орамал статады. Сонан со ойыншыкты формасын ол саусаымен айналдыра керсетіп, ол айсы геометриялык фигураа кбірек сайтын болса, ойыншыты сол фигура транстелге оюды тапсырады. Осыан сас бірнеше тапсырмаларды орындап, балалар днгелек заттар мен брыштары бар заттарды карап шыып, стелдерді айналасына жиналады. Ен алдымен трбиешіні зі тжырым жасайды, ал балалар стелге койылан заттарды атай отырып, сол орытындыны натылай тседі. «Мнда днгелек пен барлы днгелек заттар жатыр»,— дейді трбиеші, ал балалар атап шыады. «Трелке, сак трелке, шар, доп». Мнда шаршы мен брыштары бар барлы заттар жатыр», ал балалар атайды: «Пара ааз, ол орамал». Бдан кенін мндай орытындыны балаларды здері жасайды.

Топтау дістерін ынын алуларына арай ойын тріндегі жаттыуларды крделендіруге болады: рбір бала з стелінде отырып, зіне берілген бір емес, екі-ш-трт затты арап шыып, сондай тапсырмапы здігінен орындайды немесе бір стел басында отыран балалар днгелек заттарды бір орапа, ал брыштары бардарын екіншісіне салады. Бара -бара заттарды олардын суреттерімен алмастыруа болады, бл—жиынтытарды трлендіре тсуге едуір ммкіндік береді.