Нрселерді формасы жніндегі тсініктерді дамытудаы жмыс дістемесі

Геометриялы фигураларды атауларымен балаларды зі бл фигураларды алай атайтынын балаларды ойындар кезінде , сабата жне кнделікті мірде бірте – бірте таныстырып отыру керек. Трбиешіні естігені жн. Айталы балалар бір нрсе растырмашы болсын, сонда трбиеші олара цилиндрлерді немесе кубтарды пайдалануды сынады. Мны кішкентайларды екінші тобыны зінде – а жасау керек, сонда балалар здеріне таныс емес ойыншытарды, рылыс материалдары блшектеріні т.с.с. атауларын естуге бірте – бірте йренеді. Ойындар процесінде шар мен цилиндрді оай домалайтынына, ал кубты домалайтынына балаларды назарын аударуа болады. Неліктен? Сра балаларды ойландырады, олар бірден жауапта бермеуі ммкін; ол уаа емес . «Шар мен цилиндр неге домалайды , ал куб домаламайды?» - деп трбиеші з сраын таы да айталайды. Ол осы фигураларды сипалап оларды формасын саусаымен айналдыра крсетіп шыуды балалара сынады: «Куб ырлы, ал шарик теп- тегіс», - дейді балалар. «Неге куб ырлы?» - «Оны брыштары мынадай».- «Ал цилиндр мен шарды брыштары бар ма?» Балалар кубты брыштары кп, ал шар мен цилиндрді брыштары жо екенін аарады.

Бдан кейін трбиеші шар мен цилиндрді салыстыртып, бл фигураларды айсысы орныты, ал айсысы орнысыз екенін айтызады. Балалар шар мен мен цилиндрді трліше ойып креді де цилиндрді трызып оюа, домалатуа болатынын, ал шар «домалай беретінін» байайды. «Неге цилиндр орныып тра алады?» Балалар затты арап шыып , цилиндрді «едені» мен «тбесі» бар, ал бйірлері дгеленіп келген, «ал шарды барлы жері дгеленіп келген», - дейді. здеріні ойыншытарыны ішінде бар геометриялы денелерді зіндік асиеттерін балалар осылайша байайды.

Математика сабатарында геометриялы фигуралар суреттері бірінде кп, басаларында аз салынан трлі карточкаларды пайдаланып, балалар оларды атауларымен танысады. Бл фигуралар (дгелекшелер, шбрыштар, квадраттар,тік тртбрыштар), сондай-а санау шін ажетті йлестіру материалдарды да геометриялы мозаикадан берілген, трт жастаы балалар детте фигураларды ажырата да, атай да алады.

Бес жаса араан балалар тобында негізгі міндет балаларды осы фигураларды негізгі асиеттерімен сабата таныстыру болады.

Сондай сабатара мысалдар келтірейік.

Сабаты масаты: балаларды берілген геометриялы фигураны шамасы трліше болуы ммкін екендігімен таныстыру. Трбиеші ртрлі фигураларды крсетіп, тртбрыштар, квадраттар, шбрыштар,дгелектер лкен де, кіші де бола алатынына балаларды зейіні аударады. Ол ірі жне са фигураларды беттестіру дісін олданып салыстыруды сынады. Балалар фигураларды формасы бірдей, ал лкендігі мен тсі жнінен р трлі екендігін анытайды.

Бдан кейін лшемдері р трлі ш фигура беріледі, оларды лкендігіне немесе кішілігіне арай орналастыру керек.

Сонан со балалара здеріні жеке конверттерінде жатан фигураларды арастырып, формалары бірдей фигураларды атарластырып тізгізеді де кімде андай фигура анша екенін айтызады.

Егер алашы сабатарда барлы балалар бірдей комплектілерді (р тсті жне тек лкендігі екі трлі дгелектер, шбрыштар, квадраттар) алса , онда келесі жолы р бала сол трт формадан тратын , біра р фигураны лкендігі, тсі трліше жне саны жнінен де р трлі фигураларды ерекше комплектісін алады. Балалар кімде андай фигура жне анша екенін айта отырып, з комплектерін уана – уана бліп оя бастайды. «Менде лкендігі бірдей ш квадрат, бір тік тртбрыш, біреуі лкен, екіншісі кіші екі квадрат , лкендігі р трлі ш шбрыш , бір лкен дгелек жне лкендігі р трлі тртбрыш бар», - дейді екінші бала.

Фигураларды жайып ойып, оларды формасын, санын, лкендіктерін жне тсін дауыстап атай отырып , балалар алан білімдерін бекітіп, орытындылайды.

Осы материалды р бліктен ралан жиын ретінде арастыруа да болады: «Сендерді конверттерінде р трлі фигуралар кп- а. Ал осы жиын андай бліктерден трады? Ойладар жне фигураларды оларды формалары бойынша атарластырып жайып ойындар», - дейді трбиеші . Балалар жиындардаы р трлі фигуралар: квадраттар, дгелектер, тік тртбрыштар жне шбрыштар трт блікті райтынын айтады. Трбиеші осы бліктерді элементтерін , бліктерді е кбі айсысы жне е азы айсысы екені бірден крінетіндей етіп, жайып оюды тапсырады. Балалар дгелектерді , квадраттарды, тік тртбрыштарды жне шбрыштарды біріні астына бірін атарластырып ояды. Балаларды з конверттерінде геометриялы фигураларды алай комплектіленгеніне байланысты бл бліктерді саны жнінен те немесе те болмауы ммкін. Барлы балаларда не бір балада бкіл жиынны е кп блігі шбрыштар , ал е аз блігі дгелектер болады т.с.с.

Осы бтіннен баса белгілері бойынша да , мысалы, тсі немесе лкендігі бойынша, бліктерді табуа болатынын крсеткен жн. Фигураларды тсі бойынша бліп ажырата отырып, бтінні бліктеріні тсі жнінен аланда е кбі айсысы екенін жоарыда айтылан тсілмен анытап балалар бгінні рамын айындай алады.

Мндай жаттыулар жиын мен р трлі белгілері бойынша айырылан оны ішкі жиындарын кре білуге балаларды йретеді, яни жиынды ынуа жне атынастара математикалы трыдан анализ жасауа келтіреді.

лкендігі р трлі геометриялы денелермен (шар, куб, цилиндр) сондай сабатар ткізуге болады.

Жазы геометриялы фигуралармен ткізілетін сабатарды варианттары алуан трлі. Мселен, геометриялы мозаиканы пайдаланып,екі шбрыштап квадрат , ал баса екеуінен тік тртбрыш растыруа болатынына балаларды назарын аудару керек. Сонан со балаларды здеріне де р тсті 2-3 квадрат беріледі , те шбрыштар шыатындай етіп, оларды балалар ияды (оларды алай ию керектігін здері ойласын). иылып алынан , кеістікте трліше орналасан – тбесі жоары не тмен араан , не оа , не сола араан шбрыштардан суреттер растырылады. иылып алынан шбрыштарды балалара санатып, оларды тсіне арай топтауа болады. «Екі квадраттан трт шбрыш шыты: екі ызыл жне екі жасыл тсті, оларды бріні лкендіктері бірдей», - дейді бала.

Тапсырмаларды баса варианттарыны масат, мселен, бір фигураны оны рап тран бірнеше шыбыты алу арылы оны екінші фигураа трлендіру: те бес квадратта трт шыбыты алып, бір тік тртбрыш шыарып алу немесе бес шыбытан екі шбрыш растыру, немесе лампыны ш шыбыын, трт шбрыш шыатындай етіп, ауыстырып салу.

Мынадай тапсырма беруге де болады заттарды формасын суреттерден арап оны андай да бір геометриялы фигураа сйкестеу (стакан- цилиндр, доп – шар, орап- куб, стакан тбі – дгелек, ол орамал – квадрат, кітап параы –тік тртбрыш т.б)

Естиярлар тобында жыл аяына арай балаларды квадратты , тікбрышты, дгелекті, ал біршама кейінірек шбрыштын да кейбір асиеттері мен таныстыруа болады.

Осы аталан фигуралар балалара беріледі жне квадрат пен дгелекті, квадратты, тік тртбрыш пен дгелекті шекараларын олара саусаы мен айналдыра крсетіп, бл фигураларды бір – бірінен андай айырмашылыы жне андай састыы барын ойлап айту сынылады. Балалар квадрат пен тік тртбрышты брыштары бар, ал дгелекте жо екенін айтады. Брыштары бар фигураларды брыштарын санап шыып оларды бірдей не барын айтызу. Балалар квадратты брыштары мен тік тртбрышты брыштарын санайды да оларды райсысында трт – трттен брыштары барын немесе оларды брыштарыны саны бірдей екенін айтады. Трбиеші балалара фигураларды саусаымен айналдыра крсетіп, брыштарды алай пайда боланын ойлап айтып беруді сынады. Балалар р трлі жауап береді немесе оны сзбен алай айтуды білмей тек крсетіп ана ояды. Енді трбиешіні зі квадратты р абырасын бойлай саусаымен крсетеді де оларды абыралары деп аталатынын, ал квадратты абыралары осылып, тбелері мен брыштарын жасайтынын айтады. Балалар бл имыл – озалысты тік тртбрышты тбелерін, брыштарын жне оны абыраларын крсете отырып айталайды: квадратпен тік тртбрышты тбелерін брыштарын жне абыраларын санайды (райсысыны брышы тртеу, тбесі тртеу жне абыралары тртеу). Дгелекпен салыстырып,оны контурын саусаымен айналдырып шыады да дгелектерді брыштары мен тбелері болмайтынтыын айтады. « Дгелекті міне бір-а дгелек абырасы бар , брыштары жо»,- деп орытынды жасайды бала. «абыралар» тек брыштары бар фигураларда ана болатынын тсіндіріп, трбиеші баланы берген жауабын тзетеді.

Бдан кейін балалара шбрыш береді, оларды арастыра келе, балалар оны ш тбесі, ш брышы жне ш абырасы бар деген тжырыма келеді. Кбінесе балалар бл фигураны квадраттан згеше шбрыш деп аталатыны неліктен екенін здері айтады.

Кейде балалар: «Бл неге шаршы, ал тртбрыш емес?» - деп срайды. Мндай жадайларда трбиеші оларды болжамыны дрыстыын растайды да квадрат пен тік тртбрышты тртбрыш деп айтуа болатынын тсіндіреді.

Оларды ажыратылан белгілері сол талданан формаларды ерекше асиеттері болып табылатынына кз жеткізу шін трбиеші сол фигураларды, біра ірілеулерін береді. Оларды арастыра келе балалар квадраттарды тік тртбрыштарды, шбрыштарды тбелерін,брыштарын жне абыраларын санайды да барлы квадраттарды, тік тртбрыштарды, лкендіктеріне байланыссыз, трт тбесі, трт брышы жне трт абырасы болады, барлы шбрыштарды тек ш тбесі, ш брышы жне ш абырасы болады, ал барлы дгелектерде брышта, тбеде, абыра да болмайды деген жалпы орытындыа келеді.

Мндай сабатарда балалара тек білетіндерін ана айтызу емес оларды здері жауап іздейтіндей жадайа келтіру ажет. Балаларды здері формаларды арастырып, з орытындыларын жасайтын болсын, ал трбиеші оларды жауаптарын анытай тседі жне жинатайды.

Білім беруді бл жолы (проблемалы) балаларды алдына ажетті жауап табу рашан оай бола бермейтінін мселе ойып отырады, мны зі балаларды ойландырып трбиешіні кбірек зейін ойып тыдауа оларды мжбр етеді. Сйтіп, балалара дайын білім беруге асыпаан жн: е алдымен сол білімге ызытырып алу керек. Жауап табу жолдарына, дістеріне, трбиеші жол сілтеп отыруы , тіпті кейде балалара крсетіп беруі де керек. «Саусатарымен шаршыны былайша айналдыра крсетіп шыындар», - деп крсетеді трбиеші. «Оны дгелектен андай айырмашылыы бар? Дгелектерді саусатарымен былайша айналдыра крсетіндер». Солайша балалар ажетті орытындыа келеді.