Шама жне лшеу тсілдері туралы тсініктерін алыптастыру, геометриялы фигуралармен таныстыру дістемесі.

Жоспар

1. Балаларда заттарды зындыы, ені, биіктігі жнінде тсініктерін алыптастыру.

2. Балаларды геометриялы фигуралармен таныстыру дістемесі.

Заттарды зындыы, ені, биіктігі, жуандыы жнінен згеретіндігін балалар алдыы кезені зінде-а ынып алан еді. Біра мселе балалар ол згерістерді дайын материалдан анытап ана оймай, оларды здері жасай алатындыында болады. Мысалы, зындыы бірдей, ал ені р трлі екі-ш тік тртбрышты салу немесе иып алу; екі сбізді суретін: біреуін-зыныра, ал екіншісін ысара етіп салу; ааздан екі квадрат: біреуін-лкен, ал екіншісін-кішкентай етіп иып алу тапсырылады.

зындыты р трлі параметрлері жнінде балаларды алан білімдері оларды жауаптарында дрыс берілуі тиіс: «А жіп ара жіптен жуандау» немесе «Моншатарды тізу шін маан зын жіп керек» (лкен емес, кбінесе балалар солай дейді). Сондай-а бл білімдерді балалар іс-рекеттеріні р трінде: сурет саланда, жабыстыруда, аппликация жасаанда, ойындарда т.б. пайдалануы керек. Мысалы, «поезд» ойыны шін балалар алашада темір жолды суретін салады, Ленинградтан (одан бір жаа арайы) трлі ара ашытытаы: біреуі-жаыныра, екіншісі-алысыра станцияларды белгілейді. Балалар бл ара ашытытарды длірек те анытай алады, мысалы, Удельная станциясы-Ленинграда жаыныра, балалар трт адым санап алады, ал Левашово станциясы алысыра, балалар жолды басынан алты адымды санап алады: «Ал Левашово станциясына дейін анша алыс?» -деп срайды, трбиеші. Удельная мен Левашово станцияларыны арасын адыммен есептеп,балалар Левашово екі адым алыс екендігін айтады. Осылайша балалар ойнаанда адым лшеуіш ретінде пайдаланылады.

Баса мысал. Допты нысанаа тсетіндей етіп латыру немесе апшытарды алыса латыру жнінен жарыса тскенде, балалар кімні алысыра латыратынын жне анша алыс латыратынын білгісі келеді. Оны кзбен млшерлеп білуге немесе тран сызытан апшыты тскен жеріне дейінгі адымдар санын есептеп длірек анытауа болады. Осылайша ара ашытыты іс жзінде лшей білу ажеттілігі туады.

Ересек балалар тобындаы балаларда заттар арасындаы шама жнінен баса заттар атарынан алып тран орнын крсететін сздерде кескінделетін атынастар туралы айын тсініктерін алыптастыру ажет мысалы, зыны, ысараы, одан да ысасы, е ысасы. Естиярлар тобында -а балалар екі -ш затты арасындаы атынастарды айырып танитын еді. Ересек балалар тобында балалар шамаларды спелі жне кемімелі атарын жасап тран бес -он затты арасындаы атынастарды игеріп алулары, яни «Серияа блуді» мегерулері керек. Осы атынастарды ыну балаларды затты аналиктикалы трде абылдауын жетілдіре отырып, тсуі мен зындыы, енін, биіктігін айырып крсетумен жне беріліген параметрі бойынша салыстыру жолымен лшемдігістігін айыра білумен байланыстыра біршама крделі міндет болып табылыады. Бл тсті кзмлшерін дамытуды ролі зор.

Оып йретуді кейбір рекеттерін арастырайы.

Естиярлар тобында алан білімдерін тсіну масатымен балалара шамасын есте сатау керек болатын лгілерге сйкес лентаны лайытап алуды тапсыруа болады. Бан материал ретінде ені бірдей, біра тсі ртрлі жне зындыы трліше (12-ден 20см дейін) бес -бестен бірдей ленталар бар екі жиындыты алуа болады, мндаы зындыы бірдей рбір пар лентаны тсі р трлі болуы ммкін. Бл тапсырманы орындаудаы міндет сынып отыран белгілерді бір зындыты ана обстракиялап (дерексіздендіріп), соан сйкестеп оан пар лентаны табу болып табылыды. Орындалан тапсырманы баланы зі тексеруі тиіс. «Сені ызыл лентаны зындыы мені кк лентамны зындыымен бірдей екенін алай длелдеуге болады?». Бала е алаш крсетеді, сонан со оны іс жзінде длелдейді.

Сабаты екінші варианты.

Барлы балалара ені бірдей, біра зындыы р трлі (2 см айырмасы бар) бес-бестен р тсті жолашалар таратылып беріледі. Олар ретімен ркімні алауынша (демелі немесе кемімелі) орнастырылады. (15 сурет) Сонан со балалар былайша тсіндіреді: «Мені е зын жолаым – ызыл, ысалылыы – ашыл ызыл, одан ысасы – кк, оданда ысасы – ккшіл жне е ысасы - жасыл». Екінші бала спелі ретпен орналасан зіні жолашаларыны тсі мен лшемін айтады. Бл жаттыу балаларды лшемі мен тсті абылдауын анытай тсуге жне тілін дамытуа ммкіндік туызады.

Тапсырма балалара басаша да сынылуы ммкін: ретімен орналастырылан трт лента зындыы жнінен бір -бірімен салыстырылады да балалар атынастарыны транзтивтігімен іс жзінде таныстырылады. Мысалы балалар ызыл лента ызылт лентадан зыныра, ызылт

ызылт лента сары лентадан зыныра, ал сары лента жасыл лентадан зыныра екенін айтады. «Демек, ызыл лента андай ленталардан зыныра?»-деп трбиеші балалара оларды ойын жетелеуші сра ояды. Е алдымен балалар жеке ленталарды ана атайды («ызыл лента сарыдан зыныра», «ызыл лента жасыл лентадан зыныра» т.с.с.). Трбиеші ызыл лентадан ыса барлы ленталарды ойланып, атап шыуды сынады.

Ленталар атарын таы да бір шолып шыып, бала былай деп жауап береді: «ызыл лента ызылт, сары жне жасыл ленталардан зыныра. Ол барлы ленталарды е зыны».-«Ал е ысасы андай лента?» -деп трбиеші жаа сра ояды. Балалар жасыл лентаны атайды: «Ол лента андай лентадан аздап ыса?» -«Сарыдан». Осылайша е алдымен барлы атар жатан ленталар рет -ретімен салыстырылып орытынды жасалады: «Жасыл лента андай ленталардан ыса?»

Кемімелі немесе спелі ретпен орналастырылан ленталарды, жолатарды жне баса заттарды салыстыруа дайы жаттыа отырып, балалар атынастарды транзитивтігімен іс жзінде шын мнісінде танысады.

Сонда -а сериялы атардаы бір жолаты екіншісінен анша зын екеніне балаларды назарын аудару бден ажет. сынылан бірдей тсті, ені бірдей жне зындыы р трлі бес жолатан балалар сериялы атар тседі. Мынау «баспалда», ал мынау «басыштар», - деп балалар баспалдата саусатарымен «жоары» жне «тмен» крсетіп шыады. Трбиеші атар тран екі жолаты зындытарын теестіру шін не істеу керектігін ойлауды тапсырады. Ол зындыы р трлі, біра ені жолаты еніндей, бірнеше тік тртбрыш алып келеді де атар траан екі жола бірдей болып шыу шін, оларды бірін толытыратын тік тртбрышты тадап алуды сынады. атар тізілген жолатарды теестіру масатымен барлы жолатара жаластырып ойып шыан кішкене тік тртбрышты крсетеді. «Баспалдаты бір басышы екіншісінен анша лкен боланы?» Тік тртбрышты барлы жолатара ретімен жаластырып кріп, балалар баспалдаты басыштарны ені барлы жерінде бірдей деген орытындыа келеді. «Жолатарды бріні зындыы бірдей болу шін не істеу керек?»-деп трбиеші жаа сра ояды. Балалар ойланып алады. Трбиеші райсысына трт-бес жолатан береді де, бл жолатарды айсылырын балалар айда ойанда баспалда тік тртбрыша айналатынын ойлап айтуды тапсырады. Балалар тапсырманы орындайды да баспалдыты екінші, шінші жне тртінші басыштарыны райсына жаластыра салынан жолаты неше кішкене тік тртбрыштардан тратынын санайды. атар тран басыштарыны зындытарыны айырмасын крсететін жолаты лкендігіне балаларды назарын аудара отырып, трбиеші «ал жолатардаы рбір кікене тік тртбрыш нені крсетеді?» -деп срайды.

Сондай-а балалара бір атара зын бес жола орналастыруды сынып, одан кейін аралы лшемді осымша таы да жола беру керек те оларды тізілген атара ендірту керек. Бірінші баспалдаты екіншіден андай айырмасы бар екенін балалара тсіндіруді сынады. Балалар бірінші баспалдата бес басыш жне олар те биік боланын, ал екінші баспалдата он басыш, біра олар аласа екенін айтады.

Балалара тапырлы ажет болатын тапсырма да беруге болады. атал бір алыпты сериялы атар растыруа болмайтын, себебе осы жолатар ішінде зндыы бірдей екі жола боландытан зындыы ртрлі алты -сегіз жола беріледі. Балаларды кпшілігі здерінде зындыы те екі жола бар екенін бірдей байап, оларды бреуін алмастыруын срайды. Е аырында, жолатарды орналасуындаы біралыптылыты бзыланн байамайтын жне трбиеші мен балаларды кмегімен салынан баспалда та соынын блшектеу нтижесінде ана байайтын балалар да бар.

Затты ені мен биіктігіні атынасына да осыан сас жаттыулар ткізу сынылады.

Шаманы сенсорлы абылдауа балаларды йретуде М.Монтессори сынан біратар дидактикалы материалдарды пайдаланан дрыс (зын баспалдаты, енді баспалдаты; цилиндрі бар білеушелерді: лкен -кіші, биік -аласа, жуан -жіішке.)

Балаларды тек сабаатарда ана емес сондай-а дидактикалы ойындар процесінде, мысалы, «апты не барын ойлап тап» ойынын пайдаланып табуа жаттытыру ажет. (ап формасы мен лкендгі р трлі заттармен толтырылады). Біратар ойындарды Ф.Н.Блехерді «Дидактикалы ойындар жне дидактикалы материалдар» атты кітабынан алуа болады. Заттарды зындаы, ені жне биіктігі бойынша сериялы атар жасау жоары класс оушылары мен мектеп жасына дейінгі естиярлар мен ересек балаларды шама -шарына бден лайы. Бл кезде ересек балалар заттарды тек кемімелі немесе спелі орналастырып ана оймай, сонымен атар сериялы атар элементтерініи арасындаы айырмашылы атынастарды тсінетінде болады. Бл фактілерЖ.Пиаже мен Б.Инельдерді сериялы атар элементтері арасындаы айырмашылы атынастар тендігін абылдау тек 10 -12 жастаы балаларды ана шама -шарына лайы деген пікірін бекерге шыарады.

Мнда заттарды лшемдері жнінде білімдері оларды німді іс-рекетінде – сурет саланда, жабыстыруда, конструкциялауда крсетлуі шін, заттар формасы мен лшемдері зара байланыста абылдануы шін, з айналасындаы заттарды р трлі сапалары мен асиеттеріне іле арай білуге балаларды йрету педагогикалы маызды міндет болады. Дидактикалы ойындарда затты рашан осы ек асиеті бойынша танып блетіндей болып берілетіні де, міне, сондытан.