Овал, квадрат, тік тртбрыш, трапеция ерекшеліктерімен таныстыру.

Балалар овалды шеберден детте здері-а ажырата алады. Овал меен шебер арасындаы айырмашылытыатап крсету шін, трбиеші р тсті модельдер, біра овалды биіктігі шеберді диаметріне те болатындай етіп алады. Дгелекті овал формалды денеге беттестіріп салып, педагог фигураларды бірдей еместігіне, демек оларды бірдей атауа болмайтындыына балаларды кзін жеткізеді. Балалара трбиеші овал деген атауды айтады. лгілерді (модельдерді) балалар бір -біріне беттестіріп салып, оларды састыы мен айырмашылытыр жнінде жалпы орытындыа келеді: «Овалды бір блігі жмырта сияты, дгелектеу де, екінші блігі сопатау болып келеді». Балалар тсі жне лшемдері р трлі модельдерді формасы бойынша топтайды, р форманы лшемдері кемитін немесе артып отыратын ретпен здеріні істеген рекеттерін сзбен баяндай отырып, тізіп ояды.

Сабатарды бірінде балалара заттарды суреттері беріледі (растыру, руль, доала, жмырта, ияр, ара рік, т.б.) Олара сол сурет тріндегі заттарды формаларына арай топтау тапсырылады. Суреттерге арап, суретті контурын саусаымен айналдырып шыып, балалар оларды бріні исы сызытардан тратындыы жнінде тжырым айтады.

Келесі сабатарда квадратты тік тртбрышпен салыстырып, балаларды назарын екі фигураны ерекшеліктеріне аударады. Балалар квадрат пен тік тртбрышты абыралары тзу сызы кесінділері екенін креді. Салыстыру шін трбиеші екі абырасы квадратты абырасына те тік тртбрышты алады. Тік тртбрыш пен квадрат р тсті. Трбиеші жасыл квадратты трліше беттестіріп салу арылы тік тртбрыш тек екі абырасы ана квадратты абырасына те, баса екі абырасы квадратты бір блігін квадрат жаппайды. Егер екі фигура клеткалы ааза кескінделген болса, бл айырмашылы бден нанымды болып крінеді (клетка фигураларды аудандарын лшеу шін лшем бола алады). Квадратты абыралары орналасан клеткаларды санап, балалар абыраларыны тедігіне кз жеткізеді. Тік тртбрышты абыралары орналасан клеткаларды санап, балалар оны арама -арсы абыралары ана те деген тжырыма келеді.

Бдан кейін балаларды трбиеші з айналасындаы заттарды ішінде кп кездесетінтрапецияментаныстырады, мысалы, балалар башасында жиі кездесетін трапеция тріздес формалы стелді бетін, аладаы йлерді тбелеріні суретін балалар трапеция тріздес етіп салады.

Бл фигураны ерекшеліктерімен трбиеші тік тртбрышпен салыстыра отырып таныстырады. Трапецияны да трт абырасы, трт тбесі жне трт брышы бар. Трапецияны сары тсті моделін тік тртбрышты ызыл тсті моделімен беттестіріп салып, екі фигураны тменгі абыралары длме-дл беттесетінін, ал трапецияны жоары абырасы тік тртбрышты жоары абырасынан ыса екенін трбиеші балаларды назарын аудартады. Трапецияны бйір абыралары клбеу, йткені жоары ыса абыраны тменгі зын абырасымен осып тр, сондытан, тік тртбрышты екі бйірінен де ызы шбрыштар крінеді, мндай трапецияны ауданы тік тртбрышты ауданынан кіші. Сонан со трбиеші ауданы тік тртбрышты ауданынан кіші трапецияны алады да, енді тік тртбрышты трапециямен беттестіріп салады. Бл жадайда тік тртбрыш жоары абырасы трапецияны ыса абырасымен бірдей, ал тменгі абырасы трапецияны зын абырасынан ыса болып шыады да трапецияны ш брыштар жасап тран бйір абыралары жабылмай алады.

Осындай салыстыру негізінде балалар, тік тртбрыш сияты, трапецияны трт абырасы, трт брышы жне трт тбесі бар, бірі жоары жне тменгі абыралары бірдей емес: біреуі ыса, ал екіншісі – зыныра деген тжырыма келеді; трапецияны бйір абыралары болса клбеу, йткені олар ыса жоары абырасы мен тменгі зын абырасы осып тр. (Трапецияны лшемдері р трлі болуы жне ол трліше орналасу ммкін, мысалы, зын абарасы жоары, ал ыса абырасы тмен.)

Ересек балалар тобындаы балалардыздеріне таныс фигуралар р трлі белгілері бойынша элементар трде жинатауына да болады. Мысалы, лшемдері р трлі жне ір тсті здеріне таныс жазы фигураларды тектестік белгілеріне арай топтау (дгелектер, овалмен шектелген фигуралар, р трлі ш брыштар, квадраттар, тік тртбрыш, трапециялар): а) екі топты ажыратып алу: дгеленіп келген жне брышты фигуралар; б) ш топты ажыратып алу: дгеленіп келген жне трт тбесі, трт брышы жне трт абырасы бар фигуралар; ш тбесі, ш брышы жне ш абырасы бар фигуралар, ал р тріні фигураларын кішірейе немесе лкейе беретіндей ретпен (лшемдеріне арап) тізіп ою; в) фигураларды ш тобын (оларды формасы мен байланыссыз) ажыратып алу: ірі, орташа жне кіші лшемді; г) формасы лшеміне байланыссыз, фигураларды тсіне карай топтап блу.

Балалара шбрышты крсетіп, неліктен берілген фигура шбрыш деп аталатынын срауа болады. Балалар детте оа жауап береді, йткені ол фигураны негізгі белгілерін біледі (ш абырасы, ш брышы жне ш тбесі бар).

Трт брышы бар фигураларды (квадрат, тік тртбрыш, трапеция) рсетіп, балалара берілген топа з беттерімен атау табуды сынуа болады. Балалар ойланып барып, з сыныстырын айтады: «Трт абыралар», «Трт брыштылар». Трбиеші оларды ойлап тапандарын, тапырлыын мадатап, бл фигураларды тртбрыштар деп аталатынын малдайды. Балалрды тртбрышпен танысуыны бл жолы жинатап орытынды жасай білулірін алыптастыруа кмектеседі. Балалар бір ыма енеді деген ойа келеді. Квадрат, тік тртбрыш, трапеция – тртбрышты р трі. Заттарды абыраларыны, тбелеріні жне брыштарыны саны жніндегі белгілеріне арай топтау балаларды ойын екінші бір, мысалы, бл жадайда елеусіз белгілерінен абстракциялайды. Алайда тртбрыштар – бл жай ана фигура емес. Тртбрыш – ол жалпы ым, оны бала лі де болса сенсорлы-перцептивтік дегейде ана ынады. ыну осы аталан жолыны мектеп жасына дейінгі ересек балаларды аыл ойыны дамуына маызы зор.

Форманы танып-білу шін р трлі дістерді, мысалы, бала саусаымен фигураны оны контуры бойымен айналдырып крсету дісін олдануа болады. Сондай-а балалара лшемдері р трлі фигураларды контурлары кескінделген карточкалар беріледі, ал формасы жне лшемдері бойынша сйкес фигураларды лайытап тадап алып, оларды контурлы кескінге беттестіріп салу тапсырылады.

з кезінде Е. И. Тихеева сынан р -тсті, трліше орналасан геометриялы фигураларды бес моделі бар пар (ос) карточкалардан тратын кмекші ралды да пайдалануа болады. Мысалы, карточкаларды бір парында фигуралар былай орналасан: сары дгелек центрінде, сол жа жоары брышына ызыл квадрат, сол жа тменгі брышында кк шбрыш, о жа жоары брышында кгілдір ромб, ал о жа тменгі брышында жасыл тік тртбрыш. Карточкаларды келесі парында осы фигураларды тсі мен орналасуы згереді. Бес трлі тс пен кеістікте бес трлі орналасу осындай парлар санын арттыруа ммкіндік туызады (тсті 13-суретті араыз), біра алашыда карточкалардаы фигуралар саны аз болуы тиіс.

Бл кмекші ралмен сабаты былайша ткізуге болады: пар карточкаларды бір тобы балалара лестіріліп беріледі, екінші тобы трбиеші де алады. Ол балалара карточканы крсетеді де осыан пар болатын карточканы табуды сынады. Бл кмекші рал балаларды тек форма мен тсті бадарлап ана оймай, сондай-а фигураларды кеістікте орналасуына зейін ойып бадарлай білуін талап етеді. Сондытан балаларды жауабын берілген фигураларды карточкада орналасуын сипаттаумен байланыстыран жн.

Мынадай сабаты сынуа да болады. Балалара бірнеше заттарды суреттері беріледі. Трбиеші татаа іліп ояды немесе бір геометриялы фигураны жай ана атап, былай деп срайды: «Квадрат формалы затты суреті айсында бар?» Осы формаа жуы затты суреті бар балалар, трбиеші мен баса балалара крсете отырып, сол карточкаларын ктереді. Мндай формалы бірнеше заттарды суреті болан жадайда, барлы карточкаларды ктереді, блар трбиеші атаан фигураны астына ойылады немесе теріс аударылып, баланы зінде алады т.с.с.

Геометриялы фигураларды танып білу жне атау, сондай-а р трлі заттар формасын танып білуді сабатан тыс уаытта.

Бл жаттыулар мен фигураларды бліктерге блу жаттыуларын байланыстыруа болады. Мысалы, балалара лкен: дгелек, квадрат жне тік тртбрыш беріледі. Дл осындай фигуралар екі жне трт блікке блінеді. рбір фигура зіні бліктерімен бір жаынан ерекше тске боялан, ал екінші о (бет) жаында барлы фигуралар мен оларды бліктеріні тсі бірдей. Осындай жиынты р балаа беріледі де сабаты мазмны бірте -бірте иындай тседі. Е алаш балалар барлы ш фигураны бліктерін, р блігі а блінген, араластырып жіберіп, оларды тсіне арай іріктеп алады да лгіге сйкестеп бтін фигура растырады. Бдан кейін балалар таы да бліктерді араластырып жіберіп, трт блікке блінген сол фигураларды элементтерімен толытырады, бдан кейін айтадан іріктеп алады жне таы да бтін фигуралар растырады. Содан со барлы фигуралар мен оны бліктерін тсі бірдей екінші жаына аударады да араласан р трлі бліктер жиынынан дгелек, квадрат жне тік тртбрыш растыру шін ажеттілерін тадап алады. Бл соы міндет балалар шін біршама иыныра келеді, йткені барлы бліктер бір тсті, сондытан бліктерді тек формасы бойынша ана тадап алуа тура келеді.

Шаршыт пен тік тртбрышты екі жне трт блікке трліше бліп, тапсырманы рі арай да крделендіре тсуге болады, мысалы, квадратты екі тік тртбрыш пен екі шбрыша немесе трт тік тртбрыш пен трт шбрыша (диагоналы бойынша),ал тік тртбрышты-екі тік тртбрыш пен екі шбрыша, ал оларды ішіндегі кішкене екі тік тртбрышты трт шбрыша блуге болады. Бліктер саны арта береді мны кріп отырмыз, бдан тапсырма крделене тседі.

Бір карточкада зат (мысалы, кесе ) тсті суретпен бейнеленген, екіншісінде ол силуэттік бейнемен, ал шіншісінде-контурлы бейнемен берілген кмекші ралды да пайдалануа болады. Бл кмекші ралмен сабаты былайша ткізуге болады: трбиеші бір затты контурын крсетеді, ал балалар оны таниды да оны силуэттік немесе тсті бейнесі олында бар балалар затты атап, сйкес карточкаларды балалара крсетеді немесе оларды контурлы бейнесіні жанына ояды.

Геометриялы фигураларды комбинациялауа, бір фигураларды здерінен р трлі композициялар растыра білуге балаларды машытандыруды маызы те зор. Бл болса балаларды кез келген затты р трлі бліктеріне зер салып арауа, конструкциялаанда техникалы суретті оуа дадыландырады. Геометриялы фигуралардан натылы заттарды растыруа болады.