Нарыты пайда болуыны экономиканы алышарттары. Нары функциялары жне рылылымы.

Нарыты алыптасуы ебекті оамды блуді пайда болуымен тікелей байланысты. Ебекті блуді кшеуі, оны дифференсалдануы мен мамандануы тек ана оамды ндірісті німділігі мен артуына алып келген жо, сонымен атар осы ебекті німдерін міндетті трде айырбастауа да келеді. Мндай айырбас бірте-,бірте кшейе тсіп, азіргі тадаы нарыа дейін жетілдірілді. Тауар ндірісіні дамуымен атар нарыта дамыды жне крделене тсті. Нары кпжаты, оны ртрлі зеттеуге болады. Сондытанда да экономикалы дебиеттерде оны анытамалары да кп. орыта айтанда, нары – бл дайы ндірісті барлы буынында, ндіру,блу,айырбас жне ттыну аясында сату жне сатып алу арылы жзеге асырылатын йымды-экономикалы атынастарды жйесі. ысаша айтанда, нары дегеніміз сраныс пен сыныс негізінде сату сатып алу процесі жретін ресми орталы. Кез келген нары, оны натылы тріне арамастан, ш негізгі элементке негізделіп ралады: баа, сраныс пен сыныс, бсеке. Нарыты тепе тедікті дл осы элементтер анытайды. Нарыты белгілі бір рылымы болады. Нарыты рылымы – бл нарыты жекелеген элементтеріні ішкі рылысы. Ол зіне тн ртрлі белгілері бойынша жіктеледі.

1.Экономикалы белгіленуі бойынша тауар мен ызмет крсету нарыы,ндіріс ралдары нарыы, баалы ааздар нарыы, аржы нарытары болып блінеді.

2.Географиялы орны бойынша жергілікті, лтты, айматы,лемдік нарытар болып блінеді.

3.Бсекені шектеу дрежесі бойынша: монополиялы,олигополиялы,еркін, аралас деп аталады.

4.Сату сипаты бойынша блшек жне ктермн деп блінеді.

 

Нары инфрарылымы жне оны нарыты ызмет етуіндегі рлі.

азіргі кезде нары дамыан инфрарылымсыз, яни осалы кмекші салалар мен йымдарсыз ммкін емес. Нары инфрарылымы дегеніміз нарыты атынастарды ызмет етуін табысты амтамасыз ететін мекемелер, мемлекеттік жне коммерциялы фирмаларды жиынтыы. Барлы нарытарды оларды формаларыны, клемдеріні кптрлілігіне арамастан экономикалы ызметті йымдастыруды баса да типтерінен ажырататын бес белгісі бар. Олар мыналар:

Наыз нары оан еркін кіруді жне одан еркін шыуды кздейді. Сондытан да, нарыа атысушыларды еш уаытта да шектелмейді.

Нарыа атысушы тауар ндірушілерді елеулі саныны райсысыны белгіленген бааларыны жалпы нарыты бааа серіні тмендігінен, кез келген тауар ндіруші нарыта ттынушыа зіні баасын еріксіз жіктеу шін нарыа сонша тауар шыара алмайды.

Нарыта материалды, аржылы жне ебек ресурстары емін еркін озалады.

Нары, оан атысушыларды барлыына бірдей ммкіндіктер беруі ажет.

Еркін нарыта белгілі бір сатушылар тобы шін артышылытар кзделмейді.

 

Сраныс пен сыныс заы жне оларды зара рекеті. Нарыты тепе-тедік.

Сраныс дегеніміз- адамдарды тауар сатып алуа талабы мен абілеттілігі. Баа мен баадан тыс факторлар сраныса ыпалын тигізеді. Сраныс заы- сраныс клеміні бааа кері туелділігі деп білеміз: тауарды баасы нерлым тмен болса, тауар сранысы сорлым жоарылайды. сыныс дегеніміз- сатушыларды рынока тауарларды сату шін сынудаы талабы мен абілеттілігі. сыныса баа жне баадан тыс факторлар сер етеді. сыныс заы- сыныс шамасыны баа дегейіне тікелей туелділігі: баа жоарылаан сайын, рыноктаы сыныс шамасы лаяды.Сраныс пен сынысты зара рекеттестігі баа механизмі мен бсеке негізінде іске асырылады. Бл сраныс пен сынысты теестіріп, тепе-те бааны рылуына келіп соады. Егер нарыты баа тепе-тедік баадан арты болса, арты сыныс пайда болады, немесе сыныс шамасы тауар сранысынан асып кетеді. Егер нарыты баа тепе-те баадан тмен бекітілетін болса, анааттанарлысыз сраныс пайда болады, бл жадайда сраныс шамасы сыныс шамасынан басым болады.Сраныс млшері мен сыныс лемі бір- біріне дл келеді. Егер сыныс сраныстан асып кетсе, онда тауарды сатып алу азаяды, сондытан сатушылар тауарларыны баасын тсіруге мжбр болады. Ал егер сраныс сыныстан кп болса, онда тауар баасы седі.