Дріс таырыбы. Нары: трлері, рылымы, лгілері.

оамды шаруашылы нысандарыны критерийлері:

· Жеке ебекті оамны жиынты ебегіне егізу тсілі;

· Экономикалы ызметті йлестіру тсілі;

· ндіріс пен ттыну арасындаы байланыс сипаты;

Шаруашылыты бірінші тарихи нысаны натуралды шаруашылы болып табылады. Онда ндіріс пен ттыну тікелей осылан, ал ызметті йлестіру патриархалды дстр мне ебекке экономикадан тыс мжбр ету негізінде іске асырылады.

Натуралды шаруашылы – бл адамдар здеріні ажеттіліктерін анааттандыру шін нім жасайтын йымдастыруды экономикалы атынастар жйесі. Бл жйе келесі асиеттерге блінеді:

· тйы шаруашылы;

· тікелей шаруашылы нысандары;

· мбебап ебек.

Натуралды шаруашылыа тн сипаттар:

· йымдастырушы-экономикалы атынастар жйесіні тйытылыы;

· ерекшеленген трлерге блуді жоа шыаратын мбебап ол ебегі;

· ндіріс пен ттыну арасындаы тура тура экономикалы байланыстар. Ол мынандай формула бойынша тарайды: ндіріс блу ттыну.

Натуралды шаруашылы алашы тайпалы рылыс алыптасуы кезеінде туып, л иеленуші мемлекеттерде стем етті жне феодалды экономикалы басты асиеттеріні бірін рады. азіргі кезде ол индустрияа дейінгі ндіріс, дстрлі экономика басым дамушы елдерде саталып алды.

Шаруашылыты е ке таралан нысаны тауарлы шаруашылы болып табылады. Онда ндіріс пен ттыну арасындаы байланыс, экономикалы ызметті йлестіру бсеке жадайында нарыта тауарларды сатып-алу сату жолы арылы іске асырылады.

Тауарлы шаруашылы – бл пайдалы німдер нарыта сатылу шін жасалатын йымдастырушы экономикалы атынастар жйесі. Мндай жйеде ерекшеліктерін сипаттайтын белгілері:

· ашы шаруашылы;

· ебекті блі;

· жанама шаруашылы байланыстары.

Дайындалан (ндірілген) нім нарыа баса бйымдара айырбасталуы шін тседі, содан кейін ана ттыну сферасына барады. Нарыты айырбас тауар ндірушілер мен тауар ттынушылар арасында экономикалы байланыстарды орнатады.

 

 

Тауарлы ндірісті пайда болу жадайлары:

· ебекті оамды блу;

· ндірушілерді меншік иесі ретінде бліп крсету.

 

Тауарлы ндірісті даму себептері:

· ебекті оамды блу;

· адамдарды шаруашылыа арай блінуі.

Тарихи трыдан шаруалар арапайым тауарлы шаруашылыы пайда болады. Бл кезде нтижесі ана емес, адамны жмыс кшіні зі де тауара айналады.

Тауар – бл сатып алу-сату жолы арылы айырбаса арналан ебек німі немесе экономикалы игілік, яни шексіз клемде, айырбаса арналан жне тлем абілетіне сранысы ойылан игілік. Тауарды тепе-те німге айырбастау кезінде нарыта айырбас нына ие болады.

Тауарды асиеттері: 1) ттыну ны (пайдалылы); 2) айырбас ны.

Айырбас ны – бл тауарды белгілі бір санды пропорцияда баса пайдалы заттара айырбастала алу абілеті. Айырбас пропорциясы тауарлара енгізілген н клеміне байланысты болады.

нны ебек теориясыны негізгі мазмны келесі аидалардан крінеді:

1. Нарыты айырбасты трлі німдері бірдей на ие болады. СОдндытан олар белгілі бір айырбас пропорциясында бір-біріне теестіріле алады. Барлы тауарларды ны тауар ндірушілерді оамды ебегімен жасалады.

2. н – тауара егізілген ебек.

3. нды райтын ебекті зі оны крделілігі немесе сапасы бойынша ерекшеленеді. Ебек арапайым жне крделі ебек болып саналады. Крделі ебек – бл кбейтілген арапайым ебек. Крделі ебекті барлы трлерін арапайым ебекті белгілі бір санына келу – бл ебек редукциясы.

Ебекті ішкі лшемі бар – ол жмыс уаыты.

Жеке жмыс уаытын (ызметкер, ксіпорын) жне оамды ажет жмыс уаытын бліп крсетеді. Тауар ны жмыс уаытыны оамды ажеттілігімен аныталады.

оамды ажетті жмыс уаыты – бл тменде крсетілген кездерде німдерді дайындауа жмсалатын уаыт:

- ндірісті оамды дрыс жадай (саладаы е кп тараан) кезінде;

- жмысты орташа шапшадыы кезінде;

- ызметкерлерді орташа біліктілігі кезінде.

н заына сай пайдалы заттарды нарыты ны оамды ажетті жмыс уаытымен аныталады.

Нарыты экономика - ндірушілер мен ттынушылар нары арылы рекет ететін шаруашылыты йымдастыру нысаны. Осыан сйенсек, нары - бл нарыты экономиканы іске асырылу механизмі, бл «не, алай, кім шін ндіру керек?» мселелері баа, сраныс пен сынысты кмегімен шешілетін ндірушілер мен ттынушылар арасындаы экономикалы атынастар жйесі.

Жеке меншік. Мнда меншікті мліктік ытары маыза ие.

Жеке мдделілік. Нарыты экономикада жеке мдделілік нарыты бааларды жйесі арылы жргізіледі: ттынушылар тауарды е тменгі баалар арылы алады; ксіпкер кірісті максималдауа тырысады; ресурс иеленушілер здеріні ресурстары шін е жоары бааа алуа тырысады.

Тадау еркіндігі. Оны кепілдігі ретінде жеке меншік танылады. Бл зіні ызметі шін е жарамды деген ресурстарды жне тауарларды нарыта сату, андай да болмасын тауарларды алу: шатар, зауыттар, аралдар жне т.б., алаан жерде жмыс істеу еркіндігімен крінеді.

Бсекелестік.

Еркін баа белгілеу жйесі. Бааларда фирмаларды жне жекелеген тлаларды тадауы тіркеледі.

Шектелген мемлекеттік араласу. Нарыты шаруашылыты субъектілері:

1. й шаруашылытары – адамзат капиталыны ндірісін, айта ндірісін амтамасыз ететін, андай да бір факторды меншік иесі болып табылатын, з мтаждытарды максималды амтамасыз етуге талаптанатын, шешімді жеке-дара абылдайтын рамында бір немесе бірнеше тлалар бар экономикалы бірлік, яни мны брі ттынушылар.

2. Фирма (ксіпорын) - німдерді сату масатында дайындау шін ндіріс факторларын олданатын, пайданы максималдандыруа талпынатын, жеке-дара абылдайтын экономикалы бірлік.

3. Мемлекет – бл кіметтік жне мемлекеттік мекемелер.

Нарыты шаруашылыты бл субъектілері рашан сатушы жне сатып алушы рольдерін атарады.

Нарыты пайда болу жадайлары:

- оамды ебек блінісі;

- ндірушіні дербестілігі, экономикалы еркіндігі;

- ндірушілерді жеке меншік шеберіндегі экономикалы ошаулануы.

Нары функциялары:

*Реттеуші; * Апаратты; * Делдалды; * Сауытыру; * Баа белгілеу.

НАРЫ ТРЛЕРІНІ ЖІКТЕЛУІ:

 

НАРЫТЫ ЭКОНОМИКА СУБЪЕКТІЛЕРІНІ ЗАРА РЕКЕТ ЕТУ ЛГІСІ:

 

НАРЫТЫ ИНФРАРЫЛЫМЫ:

 

Нарыты артышылытары:

· Ресурстарды тиімді орналастыру;

· згеретін жадайда икеміділк пен бейімделу;

· Нарыты рдіске атысушыларды тадау жне рекет еркіндігі;

· ТП жетістіктерін шыындарды тмендету масатында пайдалану;

· Бааны тмендету масатындаы бсекегі дамуы.

Нарыты кемшіліктері:

· ндірісті йлесімісіз дамуыны ммкін болуы;

· оамды мселелерді шешпейді;

· мыспен амтамасыз етпейді;

· оамны бай жне кедей топтарына блінуіне кшеюуі;

· Бааны тратылыы мен табысты алынуына кепілдік бермейді;

· Іргелі зерттеулерді амтамасыз етпейді.

 

Негізгі дебиеттер: 9 нег.[10-33], 10 нег. [8-17], 11 нег. [1-10], 12 нег. [1-8], 13 нег.[1-11], 10 нег. [1-3]

осымша дебиеттер: 11 ос [1-10]

Баылау сратары:

1) арапайым жне капиталистік тауарлы ндірісті типтілігіне жне айырмашылытарына сипаттама берііз?

2) Тауар дегеніміз не? Кез келген зат тауар бола ала ма?

3) Жмыс уаыты мен оамды ажетті жмыс уаытыны арасында айырмашылыы бар ма?

4) н заына сай пайдалы заттарды нарыты ны андай жмыс уаытымен аныталады?

5) Нарыты пайда болу жадайларын атап берііздер.