Дріс таырыбы. Ксіпорын капиталыны айналма орлары жне инвестицияны трлері.
Кез-келген ксіпорынны экономикалы ызметі здіксіз процесті крсетеді. Ксіпорын зіні экономикалы ызметінде ебек заттары мен ралдарын сатып алу – сату жолымен ала отырып, ндіріс процесін, тауарлар шыаруды йымдастырады. ндірілген німдерді ткізгеннен кейін, алдын-ала жмсалан аша аражаттары ксіпорына айта келеді. Бл аражаттар жмсалан ресурстарды орнын толтыруа, сондай-а ебекке тлем ретінде жмсалады. Бл процесс немі айталанып отырандытан ксіпорын капиталыны ауыспалы айналымы деп аталады.
Ксіпорын капиталыны ауыспалы айналымында оларды бір нысаннан екіншіге, аша ысанынан ндірістік, кейін тауар нысанына туі жзеге асады. Бл формула трінде былай крсетіледі:
ндіріс рал-жабдытары
А – Т
жмыс кші ...........Q.......Т1– А1
Бл формулада аша капиталы, ндірістік капитал жне тауар капиталы нысандарыны ызметтері крінеді. Капитал кезегімен ш сатыдан теді:
1. Мнда аша капиталы ндіруші капитала айналады. ндірісті йымдастыру шін алы шарт жасайтын ажетті ндіріс рал-жабдытар сатып алынады жне ебек аы тлеу шін аша авансыланады.
1- саты
ндіріс рал-жабдытары
А – Т
жмыс кші
2. ндіріс рал-жабдытарын, жмыс кшін ндірістік ттыну процесі жреді, ол тауарды ны мен ттыну ны жне оан осымша нім нын осандаы тауарды жасаумен аяталады.
2- саты
ндіріс рал- жабдытары
Т ...........Q.......Т1
ж мыс кші
3. німді ткізу жзеге асады, тауар ашаа айналады.
3- саты
Т1– А1
Сонымен капиталды ауыспалы айналымы – ндіріс жне айналыс процесін амтиды жне бастапы ашалай нысаннан капиталды келесі баса ызметтік нысанына ауысуын білдіреді. Капиталды айналым сан
ы мынаан те:
N=/У;
-жылы жалпы нім, уаыт айналымыны бірлігі ретіндегі лшем;
У-бір капиталды уаыт айналымы;
N-айналымдар саны.
Пайда алу масаты ксіпкерді з капиталын ауыспалы айналыма жмсауа итермелейді. Капитал озалысы здіксіз жруі шін ажет:
1) капитал бір нысаннан екінші нысана немі ауысып отыруы тиіс.
2) рбір кезеде ызмет етуші капитал бір мезгілде ашалай, ндірістік, тауар нысанында болуы тиіс. Капиталды н нысандарыны немі бір-біріне здіксіз згеріп отыруы ауыспалы айналымны бірлігін сипаттайды.
Капитал айналымы – немі жаарып, айталанып отыратын процесс. Яни ксіпкердін жмсаан бастапы аша капиталыны айта айналып келу циклі. Капитал ртрлі жылдамдыпен озалады, яни ндіріс жне айналыс уакытыны затыына туелді.
Берілген рбір уаыт стінде ксіпорын капиталы белгілі бір лесте барлы ш формада болады: ашалай, ндірістік жне тауарлы. Оларды екіншісі ндіріс саласыны негізі болса, ал ашалай жне тауарлы нысандары айналыс саласында ызмет етеді.
Ксіпорын капиталыны айналымы ндіріс уаытынан жне айналыс уаытынан турады. Айналым уаытын ысарту ндіріс тиімділігін ктеруде маызды орын алады, басаша айтанда сол уаыт кезеінде ресурстарды сол клемінде кп нім ндіруге ммкіндік береді.
Ксіпорын капиталыны айналым уаыты тмендегілерден ралады:
· ндіріс уаытынан (шикізаттар, материалдар жне жабдытарды ндірістік запастарда болу уаыты, яни ебек заттары тікелей адамны згертуіне шырайтын уаыт; адамны атысынсыз табии процестерді сер ету уаыты; ебек процесіндегі зілістер уаыты);
· айналыс уаытынан (ндіріс рал-жабдытарын сатып алуа жне жмыс кшіні ндірілуін амтамасыз етуге, тауарларды ткізуге кететін уаыт).
Айналым уаытын ысартуды маызды шараларына жатады.: ылыми-техникалы жетістіктерді игеруді жеделдету, ндірісті йымдастыруды жасарту, жабдытарды ауыстыру коэффициентін ктеру, жмыс уаытын бос ткізуді ысарту, экономикалы байланыстарды прогрессивті формаларын дамыту, ктерме сауда мен клік жмысын жетілдіру жне т.б.
Ксіпорынны ндіргіш капиталыны айналымын талдау нтижесінде оны блімдері ртрлі жылдамдыпен айналатынын жне дайындалатын тауара з нын кшіруі бірдей болмайтынын круге болады. Осыан байланысты ксіпорын капиталы негізгі жне айналмалы болып блінеді. Мндай блуді материалды негізі ебек ралдары мен ебек заттарыны арасындаы айырмашылы болып табылады.
Негізгі капитал- кптеген ндіріс циклы ішінде зіні натуралды-затты нысанын згертпейтін жне ттыну нын жоалту дрежесіне арай з нын німге кшіретін ндірістік капиталды бір блігі. Негізгі капитал ндіріс процесіне атысу сипатына арай ндірістік жне ндірістік емес негізгі капитал болып блінеді. Негізгі капитала имарат, жабдытар, рылылар, машиналар жне клік, т.б. жатады.
Негізгі капитал тозуа шырайды. Физикалы тозу дегеніміз негізгі капиталды ттыну нын жоалтуы. Физикалы тозу негізгі капиталды ызмет ету процесіні нтижесінде орын алады. Моральды тозу негізгі капиталды физикалы тозуына байланыссыз, оларды ныны тмендеуінен крінеді.
Бірінші топтаы моральды тозу негізгі капитал ндіретін салалардаы ебек німділігіні жоарылауынан туындайды. Брын шыарылан маши-наларды ндірісіне аз шыын жмсалады жне олар арзандайды.
Екінші топтаы моральды тозу ндіріске барынша німділігі жоары рал-жабдытарды енгізу мен технологиялы процестерді жне ндірісті йымдастыруды жетілдіруді серінен болады.
Тозан негізгі капиталды орнын толтыру амортизациялы аударымдар арылы жзеге асырылады. Амортизация- негізгі капиталды толы алпына келтіру шін оларды ндарыны ндірілетін німге біртіндеп кшірілуі.
Айналмалы капиталндірісті рбір циклында толыымен ттынылатын жне з нын дайын німге бірден кшіретін, ндіріс процесінде зіні натуралды-затты нысанын згертетін ксіпорынны ндірістік капиталыны бір блігі. Айналмалы капиталды элементтеріне жатады: ндірістік запастар, аяталмаан ндіріс, болаша кезеге шыындар. Айналмалы капиталды айналым схемасы тмендегіше:
1. Аша 2.ндірістік запастар 3.Аяталмаан ндіріс 4.Дайын нім 5. Аша
1-ші жне 2-ші – айналымны ашалай сатысы, яни аша айналыс сферасынан ндіріс сферасына теді;
2, 3, 4-ші – ндірістік саты, ндірістік запастар здеріні натуралды нысандарын згертеді жне дайын німге айналады;
4-ші жне 5-ші – ашалай саты, дайын німді ткізу нтижесінде айналым ралдары айналыс сферасына айта келеді.
Айналым орларына келесі элементтер жатады: ксіпорын оймаларын-даы сатуа дайын нім; тиелген, біра аысы тленбеген тауарлар; есеп айырысу шотында тіркелінген ксіпорынны бос аша аражаттары; бітпеген есеп айырысулардаы аша аражаттары.
Айналым орларын тиімді пайдалану капиталды айналым жылдамдыымен сипатталады. Ол бір жылдаы сатылан нім клеміні айналым орларыны жылды орташа алдыына атынасына те.
нерксіп айналым орларыны ірі сомасын иеленеді. Айналым орларын пайдалануды жасарту ксіпорынны шыынды тмендету арылы жзеге асырылатын маызды міндеттеріні бірі болып табылады.
ндірістік запастарды клемі материалды-техникалы ралдарды жетілдіру, тасымалдауды жеделдету жне арзандату, ойма шаруашылыын механикаландыру мен автоматтандыру, оны йымдастыруды жасарту жне материалдар шыынын дл есептеу, алдытарды ысарту жне айта пайдалану есебінен тмендетілуі ммкін.
Берілген ндіріс клеміндегі аяталмаан ндіріс ндірістік циклды затыына байланысты болады. Ол деуді топты дістерін енгізу, ндірісті дайынды есебінен операциялы уаытты азайту, автоматты жабдытар мен икемді ндірістік жйелерді пайдалану нтижесінде ысартылуы ммкін.
оймаларда дайын німдерді сатау уаытын ысарту екі факторлар тобына байланысты:
1. Ксіпорын жмысымен тікелей байланысты, яни німні сапасы мен номенклатурасын, оны ассортиментін, санын жне шыарылу мерзімін дрыс жоспарлау;
2. Ксіпорындаы сатып алу-сатуды йымдастырумен байланысты, яни німді ткізуді йымдастыру, есеп айырысу жйесі, німді ттынушыа жеткізу мерзімі.
німні жоары сапасы, жоспарлы ассортиментті дл сатау, ксіпорын жмысыны зіліссіздігі німді ткізу уаытын айтарлытай ысартады.
Айналым орларын жасартуды басты баыты німні материалды сыйымдылыын тмендету болып табылады.
ор айтымдылыы: ндірілген нім клемін негізгі ндірістік орларды клеміне блгенге те.
ор сыйымдылыы: негізгі орларды клемін ндірілген нім клеміне блгенге те.
Негізгі дебиеттер: 2 нег. [40-78], 4 нег. [4-56], 6 нег. [1-34], 7 нег. [18-43], 9 нег. [50-74], 12 нег. [1-12]
осымша дебиеттер: 11 ос. [1-8]
Баылау сратары:
1) дайы ндіріс дегеніміз не? Трлерін атап берііз?
2) Инвестицияларды нысандарын атау жне сипаттамаларын беру?
3) Капиталды орлану рдісі андай?
4) Капиталды орталытануы бір ірі капитала біріктірілуі андай трде болуы ммкін?
5) Инвестицияларды трлері мен сипаттамаларын берііз?