Дріс таырыбы. Бсеке жне монополия.

Бсекелестiк бар нарыта, пайдасын кбейту шiн ндiрушiлер зiнi ндiрiс шыындарын ммкiндiгiнше тмендетуге тырысады. Осыны нтижесiнде нiмдiлiк артып, шыындар кемiп, компания зiнi блшек саудадаы баасын тсiруге ммкiндiк туады. Сонымен бсекелестiктi арасында ндiрiстi тиiмдiлiгi артып, баа тмендейдi. Бсекелестiк, сонымен бiрге, ндiрушiлердi тауарды сапасын жасартып, сынылатын тауар мен ызмет крсету трлерiн траты кбейтiп отыруа итермелейдi.

Бсекенi трлерiне тоталатын болса, бсеке екiге блiнедi:

· жетiлген бсеке, яни таза бсеке;

· жетiлмеген бсеке.

Жетiлген бсеке дегенiмiз – фирма нарыты бааа сер ете алмайды. Сатылатын тауара баа дегейiн нары белгiлейдi. Осы жадайда фирма з пайдасын баамен айлалы рекет жасау жолымен емес, жиынты шыындары барынша аз болатын ндiрiс клемiн iздеу арылы кбейте алады.

Жетiлмеген бсекелестiк жадайында монополисты бааа белгiлi бiр билiгi бар. Баа дегейiне баылауды клемi жетiлмеген бсекенi фирмаларына байланысты р трлi. Бастысы монополист сапалы трде пайда е жоары болатын баа дегейiн iздейдi жне соны белгiлейдi. Яни монополист зi згерте алмайды.

Жетiлмеген бсекенi ш лгiсiн ерекше атап крсеткен. Олар – монополия, олигополия, нiмдердi дифференциялау.

 

Бсекені атаратын функциялары:

· реттеуші – тауарды ніру шін анша ебек шыындануыны ндірушілерге баыт крсетеді жне оамды ажетті ндіріс ебегіне тн болуына тырысады-бл функциясы н заы мен оны механизмі арылы жзеге асады.

· аллакционды – (орналастыру) бкіл мемлекетті аймаында нарыты алыптастырады, бсеке лтты шаруашылыта біркелкі жне тиімді ндіріс кштерін орналастырады;

· инновационды - ТП ынталандырады жне аржыландырады нарыты субъектілері ылыми жне техникалы прогрессті озаушысы болып табылады;

· адаптациялы – фирмалар мемлекетті задылытарына, салы жйесіне, инфляцияны пайда болуына, дін жне лтты салттары мен дстрлеріне лайыты;

· таратушы – барлы ндірілген жалпы лтты нім тек ана экономикалы емес факторларына байланысты таратылады, таратылуа саяси, леуметтік жне баса факторлары да сер етеді;

· баылаушы – нарыта блек ірі ксіпорындарды монополистік стемдікке болдырпайды, бсекені нысандары мен дістері баылауда.

Бсекелік кресті дістемелері:

· Баа бсекесі - ндіріс шыындарын азайтып, ассортименті мен сапасын згерпей тауар баасын тмендету негізінде осымша табыс алу шін крес;

· Кресті нарытан тыс нысандарын пайдалану – нды ааздарымен алпысатарлы ажасау, нерксіптік тышылы, мемлекеттік органдар арылы ысым жасау, бсекелікті кзін жою;

· Баадан тыс бсеке – тауар асиетіні згеруі жне оан сапалы жаа ерекшеліктерді берілуі, субситут-тауарларды рылуы, сатудан кейінгі техникалы ызмет, жарнама.

 

Монополия - зiнi саласындаы бiрден-бiр ндiрушi жне сол маайда ондай тауар субституттарды ндiретi баса салалар жо.

Монополия сзi екi грек сзiнен шыан —“монос”— бiр жне “полео”— сатамын. Нарыты атынастара атысушыларды айсыбiрi толыымен нарыты зiне баындырады (монополияндырады).

Олигополия — екi трге блiнедi: бiрiншi трдегi олигополия — кiле бiр тектi нiмдерi бар базаны салалары жне оларды ксiпорындарыны клемi де лкен. Екiншi трдегi олигополия — сараланан (сас емес) тауарларды сататын бiрнеше сатушы боландаы жадай.

Монополиялы бсеке нарыы тмендегідей негізгі ерекшеліктермен сипатталады:

1. Нарыта тауарды сатушылар мен сатып алушылар саны кп болады. Тауарды ндіруде, сатуда кбінесе са фирмалар жмыс істейді, тіпті ірі фирмалар жо деп айтуа да болады. Болан кнде де са фирмаларды жмысына кедергі келтірмейді:

а) монополиялы бсеке саласына кіруге жаа фирмалара тосауыл оншалы ойылмайды жне бл саладан шыып кету де оай. Мысалы, шаштараз немесе жиаз жасайтын шаын шеберхана салуа те кп аражат ажет емес, сондытан бндай ксіпкерлікпен кез келген фирма айналысуы ммкін, ал осы фирма саладан кете алса, онда бл істі жаластырушылар р уаытта табылады.

б) нарытаы нім клемі, баа жне баса да жадайлар туралы деректер ашы белгілі болады:

в) ндірілетін тауарлар біртектес емес, оларды райсысыны зіндік ерекшеліктері болады. Бл тауарлар бірін-бірі ауыстыра алады. Біра р фирма зіні тауарына ерекшелік беруге тырысады, мысалы тіс жуыш пасталарды дміні, химиялы рамыны згешеліктері жне т.б. Сонымен атар фирмаларды сату маркалары, тауарды крнекті орап-бууы, жарнама жасауы да оларды тауарларына згешелік асиет береді.

Монополияларды йымдастырылу трлері: Картель, Синдикат, Трест, Концерн, Конгломерат.

График 1. – Монополияны сранысы мен шекті пайдасыны ауытымасы.

Сраныс ауытымасы (D) –нім млшеріні тауар баасына ыпал етуін крсетеді. Шекті табысты ауытымасы (MR) нім млшерін бір бірлікке кбейткенде монополия табысыны згеруін білдіреді. Монополия ндірісті лайтан жадайда сатылатын р бірлікті баасы тмендейді де, шекті табыс баадан тмен болады.

Монополия шыару клемінде тотап (А нктесінде), пайданы кбейтеді онда шекті табыс (MR) шекті шыындарда (МС) те болады. Содан кейін ол бааны табу шін (В нктесінде) сраныс исыын пайдаланылады, ол сатып алушылара барлы шыарылан німді алуа ммкіндік жасайды.

Монополияны леуметтік-экономикалы кемшіліктері:

· Таза бсеке нарыына араанда ндіріс німдері аз клемде шыарылады;

· Таза бсеке нарыына араанда те жоары баа белгілейді;

· Монополияны сатауа кп шыындары кетеді;

· Техникалы рдіске ынталандыру азаяды.

Монопольды билікті азайтуды тсілдері:

· Трестке арсы саясат;

· Экономикалы реттеу;

· Мемлекеттік меншікті алыптастыру.

 

Негізгі дебиеттер: 4 нег. [3-85], 6 нег. [1-35], 9 нег. [1-39], 13 нег. [1-7]

осымша дебиеттер: 12 ос. [14-85]

Баылау сратары:

1) Монополияларды пайда болуыны негізгі себептері.

2) Монополияны жне бсекені трлері.

3) Монополияларды йымдастырылу трлері.

4) Монополияларды леуметтік-экономикалы кемшіліктері.

5) Бсекені атаратын функциялары.

6) Бсекелік кресті дістемелері.