Лтты шоттар жйесіні жалпы сипаттамасы
лтты шоттар жйесі (ШЖ) лтты кіріс пен соы німні олданылуын сипаттайтын ндірісті, оларды тарату мен айта таратуды сипаттайтын зара байланыстаы крсеткіштерді білдіреді. лтты шотты негізін жинаталан шоттар, лтты кіріс, инвестиция, й шаруашылыыны кірістері мен шыыстары жне мемлекеттік мекемелері, ішкі экономикалы операциялар райды. Сонымен атар, ШЖ-не жинаталан крсеткіштерді ашып беретін немесе з бетінше маанасы бар балансты кестелер кіреді.
Жалпы лтты німді екі трлі діспен: оамны ндірілген тауарлар мен ызметтер жмсаан барлы шыындар жиынтыымен, немесе осы жылы ндірісті нтижесінде алынан німні аша табыстарын осу жолымен лшеуге болады.
Жалпы лтты німді шыындар бойынша есептеу:
GNP=C+I+G+NX
C - ттыну бл йшаруашылытарыны тауарлар мен ызметтерге кететін шыындар;
I - инвестициялар жабдыты, жылжымайтын млікті жне т.б. алуа кететін шыындар;
G - мемлекеттік сатып алу, мемлекеттік кімет органдарыны здеріне ажетті тауарлар мен ызметтерге кететін шыындары;
NX - таза экспорт, экспорт пен импорт клемдеріні айырмасы.
Y=W+R+I+P
W - жмысшылар мен ызметкерлерді жалаысы;
R - жерді, трын йді жне т.б. жала беру арылы алынан рента;
I - пайыз (йшаруашылыында жиналан аша капиталынан тскен табыстар тріндегі);
P - пайда (бейкорпорациялы пайда+дивиденттер+блінбейтін пайда).
Ж дефляторы=Атаулы Ж/Наты Ж*100;
Атаулы Ж - тауарлар мен ызметтер ндірісіні аымдаы бааларымен крсетілген клемі.
Наты Ж - тауарлар мен ызметтер ндірісіні траты бааларымен крсетілген клемі.
Негізгі дебиеттер: 3 нег. [52-63], 6 нег. [12-18], 7 нег. [140-159], 13 нег. [1-5]
осымша дебиеттер: 13 ос. [35-67]
Баылау сратары:
1) Макроэкономика жне макроэкономикалы талдау.
2) Макроэкономикалы саясатты масаты.
3) лтты шоттар жйесі.
4) Жалпы лтты німді шыындар жне табыстар бойынша формулалары.
5) Атаулы жне наты жалпы лтты нім.
6) Жалпы лтты німні дефляторы.
Дріс таырыбы. Экономикалы тепе-тедік жне оны бзылуы.
Жиынты сраныс жне оны исы сызыы
Экономикалы теорияны зерттеуді маызды дісі ілгеріде атап ткендей бір лшемді (тепе-тедік) діс болып табылады. ткен тарауларда бл принцип осы немесе баса тауар нарыында сраныс пен сынысты тепе-тедігіні, сол сияты барлы зара байланысты тауарлар, ебек, капитал нарытарында сраныс пен сынысты тепе-тедігіні постулаты ретінде танылды.
Экономиканы макро дрежесін зерттеумен байланысты зімізге мынадай сратар оялы, жиынты халы шаруашылы крсеткіштерді категорияларын: лтты табысты, инвестицияны, жинаты, жмыспен амтуды т. б. талдауда тепе-тедікті осы олдана беруге бола ма? рине болады. Енді бкіл экономика клемінде оамны кірістері мен шыыстарыны тепе-тедігі бірінші кезекке шыады. Бл сыныс (ндірілген лтты табыс) пен сранысты (пайдаланылан лтты табыс) арасындаы тепе-тедікті зіндік крінісі. Мндаы маызды мселе мына жадайды анытауда: жмыспен толы амтылан жадайда кіріс пен шыысты тепе-тедігін нарыты тетік здігінен амтамасыз ете ала ма? Егер бл сраа жауап жаымсыз болса, мемлекет кмегімен нарыты тетікке тзету енгізуге араласуды ажеттігі зінен зі туындайды.
Сонымен оамны жиынты табысы деген не? Ілгеріде атап ткендей бізге белгілісі — бл лтты табыс. Ал жиынты шыын бл лтты табысты ттыну мен ор жинауа жмсау. Алайда халыты тапан табысыны брі жмсалмайды, оны бір блігі жинаталады, яни кейінге калдырылады. Сонымен бл тарауда тек лтты табыс, инвестиция, ттыну ана емес, кор жинауды талдау да орын алады. Аталып ткен мселелерді р илы жатары Дж.М.Кейнсті кптеген ебектерінде арастырылан. лтты табысты зерттеу, оны дрежесін анытауа біз атап ткен П. Самуэльсонны оулыында да лкен кіл блінеді. Оны логикасын негізінен ор жинау мен ттынуды мнді мселелерін талдауда олданамыз.
Жиынты лшемдерге кшпес брын таы бір ескертетін жай, Дж.М.Кейнс теориясы экономикадаы психологиялы факторларды зор маыздылыын ерекше крсетеді. Кейнс теориясыны терминдеріні зі психологиялы ой елегінен теді: "бейімділік", "артышылы", "кту", "мтылу" т. б. сияты толып жатан эпитеттер брыннан таныс "ттыну", "жинатау", "тімділік" категорияларымен біте айнасан.
Макроэкономикалы тедікті табу шін, міндетті трде жинаталан сраныс пен жинаталан сынысты категориясын арастырамыз.
Жиынты сраныс - бл лтты ндірісті наты клемі ттынушыны, ксіпорынны, мемлекетті кез келген баа дегейінде сатып алуы. Жиынты сраныс тауар нарыында сынылан соы тауара жне ызметке барлы сраныс осындысын крсетеді:
Сондытан жинаталан сраныстаы анытаушы факторларды, шартты трде жоарыда крсетілген трт топа блеміз жне соларды райсысыны жинаталан сраныса ыпалын талдайды.
лтты ндірісті наты клемі мен баа дегейі арасындаы туелділік сранысты озалысына кері немесе айшы баытта болады. сас туелділік жеке тауар сранысында да бар. Біра сраныс исы сызыыны тмен жне оа ауытуы жеке тауарды пайда тиімділігін жне орнын басуы болып тсіндірілсе, ал жиынты сраныс исыыны йлесу састыы баса факторлармен байланысты. Оан келесілер жатады:
1. Проценттік ставканы ктерілу дегейі, яни несиені пайдалану баасы. Бааны суі ттынушылармен ндірушілерді арыза аша алуа мжбр етеді. Бл жадай проценттік ставканы жоарылатады, сондытан сатып алушы саудасын кейінге алдырады, ал ксіпкерлер инвестицияны ысартады. Нтижесінде жиынты сраныс азаяды. Осы былыс "проценттік ставка сері" деп айтылады.
2. "Кассалы алды сері" немесе "байлы сері". Байлы элементтері акция, облигация, жедел активтеріні нды баасыны ктерілуімен халы ттынысы тмендейді, кедейленеді. Нтижесінде жиынты сраныс ысарады.
3. Импортты тауарлар сері. Ел ішінде баа суі отанды тауара сранысты ысартады, ал арзан импорта сраныс седі. Барлы бл серлер - баа дегейі згеруімен байланысты. Графикалы трде жиынты сранысы исыы озалысымен бейнеленеді.
Баалы емес факторлар сраныс исыын жиынты сранысы скенде оа, сраныс тмендегенде сола ауыстырады.
Баалы емес фактора жататындай:
1) ттынушы шыыны згеруі, ттынушы жадайыны дегейі згеруімен байланысты;
2) инвестиция шыыныны згеруі, яни ндіріс ралын сатып алу клемі де згереді;
3) мемлекеттік шыынны згеруі жне басалар;
4) таза экспорт клеміні шыыныны згеруі.
арастырылан факторлар лтты ндіріс клеміні згеруімен жиынты сранысы згеруі байланысын болжауа ммкіндік береді.