Дріс таырыбы. Жмыссызды жне халыты леуметтік орау.
1. азіргі экономикадаы жмыссыздыты негізгі трлері
Трындар – тарихи алыптасан жне адам мірін айта алыптастыру рдісінде жаырылып отыратын, рі оамны басты раушысы болатын адамдарды жиынтыы. Трындар рамында ебекке жарамды, яни психофизиологиялы асиеті бойынша жарамды жне ебекке абілеті жастаы адамдар ерекшеленеді. Трындарды ебекке жарамды базасы арылы ебек орлары, яни оамды ндіріске атысуа дайын немесе оан атысып жрген блігі алыптасады. Ебек орыны рамын табыс табатын экономикалы белсенді трындар, жне жмыссыздар, яни аылы жмыс іздеп жргендер райды. Экономикалы белсенді трындар халы шаруашылыында ебек ететін адам санымен жне сол ортада осымша жмыса блінген белсенді халыпен аныталады .
Жмыссызды – оамды ндірісте жмыс істеуге ынтасы бар, ебекке жарамды халы. азастан Республикасыны жмыспен амту ыына сйкес, здеріне байланысты емес себеп-салдардан ебек аы алмайтын, мемлекеттік жмысбастылы ызметінде есепке алынан жмыс істеуге дайын, біра жмыс істейтін орыны жо азаматтар жмыссыздар деп саналады.
Жмыссыздарды бірнеше трі болады:
1 ндірісті лдырауына байланысты, жмысшы саны жмыс орындардан едуір кп болса, айналымды жмыссызды орнайды.
2 Фрикциялы жмыссызды – жмысшыларды айматы, ксіптік жне жасына байланысты ауысуы (жаа мекен-жайа кшуі, жаа маманды игеру, олара ктім жне т.б. байланысты).
3 рылымды жмыссызды жмысшы кшіне сранысты рылымды згеруін туызатын ндірістегі технологиялы згерістерге байланысты. Жаа рылымдаы жмыс орнына брыннан алыптасан рылымдаы жмысшылар кшіні рылымыны сйкес келмеуі де ндірістен жмысшыларды бір блігін шыарып тастауа келеді.
Нары экономикасында жмыс пен толы амту фрикциялы жне рылымды жмыссыздыына байланысты. Бл жмыссыздыты алыпты дегейі жне ол 5-7 % шамасын крсетеді. Айналымды жмыссыздыта толы жмысбастылы бзылады.
Жмыссыздытар крсеткіштері:
1. Жмыссыздар дегейі – пайыз тріндегі жмыссыздар саныны жмысбастылар санына атынасы.
2. Жмыссызды затыы.
2. ЖІ млшеріне жмыссыздыты ыпалы. Оукен заы.
Оукен заы жмыссызды пен экономикалы белсенділікті санды зара байланыстылыын сипаттайды. Осы заа сйкес ЖІ-ны жыл сайыны сіміні жобамен 2,7 %-ы жмыссыздытар есебінен ралады. ЖІ-ны осымша 2 % сімі жмыссыздытар лесіні 1%-ын тмендетеді. Дл сол сияты, рбір ЖІ сіміні 2% тмендеуі жмыссыздыты 1% артуын анытайды. леуметтік-экономикалы жмыссыздыты салдары тмендегідей:
1. Жмыссызды ЖІ дегейін тмендетеді жне эономикалы жошылыа шыратады.
2. Жмыссызды табысты жоалуына, мір дегейін тмендетуге, ылмысты рекетті рлеуіне, лімні кбейуіне ыпал етеді.
3. Созылмалы жмыссызды кезінде жмысшылар біліктілігі жойылады.
Ебек нарыын мемлекеттік реттеудегі негізгі трт трлі баытын атауа болады:
1. Жмысбастылыты сіруді жне мемлекеттік сектордаы жмыс орын кбейтуді ынталандыру бадарламалары.
2. Жмысшы кшін дайындау жне дамыту бадарламалары.
3. Жмысшы кшін жала беруге жрдемдесу бадарламалары.
4. Жмыссыздыты леуметтік сатандыру бадарламалары.
Ебек нарыыны негізгі элементіне ебек биржасы жатады. Ебек нарыы – сату-сатып алу ммлелерін жасауда жмысшылар мен ксіпкерлер арасында дел-далды ызмет жргізетін жне жмыссыздарды тіркейтін мекеме.
3. азастан Республикасындаы жмыссыздыты зіндік трлері мен себептері
Кптеген жылдар бойы Р жргізіліп келе жатан атал монетарлы саясат - инфляцияны суін ауыздытауды жмыссызды арылы жргізуге мжбр етті.
Р-да жмыссызды барлы жоарыда айтылан трлерде сипатталады:
1. Елдегі экономикалы тоырауды нтижесі ретіндегі айналымды жмыссызды.
2. Тындарды жаппай жасы жмыс іздеу масатымен баса мемлекетке кшуі нтижесінде алыптасан фрикционды жмыссызды.
Кптеген жылдар бойы экономиканы сырт лемге жабы болып жне нарыты атынаса кшудегі былыстара сйкестендірілуіне байланысты алыптасан рылымды жмыссызды .
Осы формалармен атар негізгі пайызды жасырын жмыссызды райды. Ол біріншіден толы емес жмыс кні тртібіне, ндірісті тмендеуіне, мезгілсіз ебек аысыз демалыса жіберуге жне екіншіден адамдарды ебек биржасыны жетілмеуі себебінен здері жмыс тауып орналасуына байланысты алыптасады.
Р-ны ебек нарыында тмендегідей мселелерді атауа болады:
1 Жмыспен амту дегейі ртрлі аймата біралыпты емес трде дамуда.
2 Жмыссыздыты затыы суде.
3 Жмыссыздыты леуметтік рылымы згеруде.
4 Жанама жмыспен амту суде.
5 Материалды ндірісте жне ылыми салада жмысшылар саны азайуда.
6 Жмыссыздар арасында йелдер мен жастар саны суде.
4. Инфляция, оны себептері жне азіргі лемдегі негізгі трлері
Инфляция – аша айналымыны бзылу заы. Ол оамды айта ндіріс рдісіні диспропорциясынан жне экономикалы саясатты жетіспеушілігінен туындайды. Бл айналымдаы аша массасыны кдімгі мтаждыпен салыстыранда, одан артылуы жне ашаны нсыздануы. Инфляция трлері ртрлі. Олара мыналар жатады:
1. мемлекеттік бюджетті тапшылыы, оны жабу масатында ааз аша шыарылады;
2. мемлекетті биік дегейідегі німсіз шыындары;
3. тауар тапшылыы;
4. блек тауар ндірушілерді монополиялы жадайы, бл оларды тауар баасын жне ызметті исынсыз жоарылатуына ммкіндік береді;
5. ндірісті тмендеуі жне т.б.
Сраныс пен сыныс инфляциясыны концепцияларын инфляцияны ртрлі себептері арастырады.
Сраныс инфляциясы біріккен сранысты згеруінен пайда болады. Ол біріккен сранысты р жылды даму арыныны нім шыару арынынан асып кеткен жадайда туындайды.
сыныс инфляциясы ндіріс шыындарыны су салдарынан пайда болан бааа туелді (жалаы, шикізат, матариалдар жне т.б).
Орта жылды бааны жанама сім арынына байланысты баа былай блінеді:
1. біралыпты немесе жылжымалы инфляция – детте ол жылына 10%-тен артылмайды;
2. жай шоыра инфляция – жылына 200%-а дейін;
3. гиперинфляция – жылына 200%-а жоары.
Пайда болу тріне байланысты инфляция ашы жне жабы (басыы) болып ерекшеленеді. Ашы инфляция – орта баа дегейіні биіктігіні крнекі крінісі болып табылады. Жабы инфляция мемлекетті траты баасыны ммкіндігінше табанды жне «ресми» биіктемейтін орталытандырылан экономикасына тн.
Сонымен атар ктілген инфляцияны мен ктілмеген инфляциядан айыра білу ажет. Ктілген инфляцияны белгілі бір уаыт аралыына болжауа болады немесе ол мемлекеттік кімет тарапынан «жоспарланады». Ктілмеген инфляцияа кенет бааны секірісі тн, бл аша айналымы мен салы салу жйесіне олайсыз серін тигізеді.
Баа ктерілуіне байланысты ртрлі тауарлара тегерілген жне тегерілмеген инфляцияны бледі. Тегерілген инфляция кезінде трлі тауар баасы біреуі басасына атысты дайы пропорцияда ауысып отырады. Тегерілмеген инфляция ртрлі тауара деген ртрлі су арынын крсетеді.
5. Инфляцияны леуметтік жне экономикалы салдары
Инфляцияны бірнеше негізгі салдары бар. Біріншіден, оамдаы табыстарды:
а) ксіпорын-монополистерге;
б) аржылы рылыстара (талаулы пайыз бен аша саудасынан туады);
в) клекелі экономикаа;
г) баса салалар мен блек тлалара айта блу. Бл жадайда кбінесе траты бекітілген табыс алушылар (зейнеткерлер, студенттер, бюджет саласындаы жмысшылар) кбірек зиян шегеді. Екіншіден, атты инфляция жадайында деттегі леуметтік-экономикалы атынастар бзылады. Аша нын жоалтады жне з функцияларын орындауды тотатады. Тауар айырбас рдісі йымдастырылуы тотатылыды. ндіріс ысартылады. йшаруашылы байланысы зіледі. аржылы алып-сатушылы арта тседі, ксіпорын банкрота шырайды, оамды-саяси ретсіздік жне т.б. орнайды.
Антиинфляциялы саясат – аша айналымын реттеу, аша клемін ыыстыру жне тауар баасыны тез ктерілуін тотату масатында абылданан мемлекетті баытын тадап жне оларды орындалу шаралары. Нары экономикасы дамыан мемлекеттерді антиинфляциялы саясатыны негізгі объектісі шыындар инфляциясы болып табылады. Сондытан осындай саясатты орындалуыны негізі – шектен тыс іскерлік белсенділікті несиені ымбаттату арылы тотату, кіріс пен бааны жоарылауына шектеу ою. Сраныс инфляциясы нарыты экономикаа ту кезеіндегі мемлекеттерге басты ауіп крсетеді. Ол негізінен несие-бюджеттік сипата ие жне бл мемлекеттерді саясаты е алдымен мемлекеттік бюджетті реттелуіне сйеніп, оны тапшылыын жою, инвестиция саласында мемлекеттік шыындарды азайту, ксіпкерлерге дотация беру, скери шыындар, леуметтік бадарламаларды тзету секілді шараларды жасауы ажет. Сондай-а, атал салыты жне несиелік-ашалай тртіпті, пайдалануа негізделген аражатты реттеуді жргізу маызды болады.
6. Инфляция мен жмыссыздыты араатынасы. Филлипс исыы
Инфляцияны тмендеуін уаытша жмыссыздыты су себебі деп жиі арастырады. Инфляция мен жмыссыздыты бір-біріне баыныштылыын Филлипс исыы сиаттайды, ол осы араатынасты тапан экономистті рметіне аталан.
Бааны су алпы
Жмыссызды дегейі
Мемлекет экономикада аша шамасын кеміткенде, трындарды тауарлар мен ызметтерді ттынуа шыыны ысарады. Трындарды шыындарын ысарту жне бааа бсе сері тауарлар мен ызметтерді клеміні ысаруына келіп соады. Сату клеміні тмендігіжмысшыларды жмыстан шыаруа мжбр етеді. Осылайша, аша клемініазаюы жаа бааны жадайына толы йренгенше жмысыздыты суіне алып келеді.
Негізгі дебиеттер: 22 нег. [1-12], 23 нег. [8-14]
осымша дебиеттер: 6 ос. [1-7]
Баылау сратары:
1) Жмыссызды дегеніміз не?
2) Жмыссыздыты трлері
3) Жмыс кші дегеніміз?
4) Жмыссызды пен инфляция арасындаы байланыс?