Топыра тіршілік ортасыны сапасын баылауды нормалары

Топыра - литосфераны жоары уе абатымен байланысатын абат, бкіл биосферадаы тіршілікті тірегі. Топыра асырлар бойы топыра тзуші факторларды здіксіз рекетінен пайда болан табиатты ерекше табии, рі тарихи денесі. Топыратану ылымыны негізін орыс алымы В.В.Докучаев алады. Оны Петербургте басылып шыан «Орысты ара топыраы» (1883 ж.) атты ебегінде топыраты дрыс анытамасы, оны асиеттері туралы ылыми негізделген тсініктер берілген. В.В.Докучаев топыра тзілу процесіні бес фактора байланысты екенін анытады. Олара: бастапы аналы жыныстар, ауа райы, жер бедері, уаыт жне сімдіктер мен жануарлар жатады. Кейін ылыми зерттеулерді нтижесіне байланысты блара су (топыра суы, жерасты суы) жне адамны шаруашылы рекеті осылды.

Топыра жеке ртрлі лшемдегі атты блшектерден трады. атты блшектер сумен жне ауамен оршалан. Сондытан топыраты ш фазалы жйе ретінде арастырады.

Топыраты жоары беті борпылда. Мны рамында кптеген лі органикалы заттар бар (сімдіктер алдыы, арашірік). Бл арашірікті аккумулятивті А абаты. Тереірек, те тыыз иллювиалды тпелі Вабаты жатыр. Оны астында топыра тзуші - С абаты орналасан. Барлы топыратар бір-бірінен осы генетикалы абаттарымен ажыратылады (1-су-рет). р трлі топыраты генетикалы абаттары алыдыымен, тстерімен, рылымымен, морфологиялы асиеттерімен ерекшеленеді. Топыраты алыдыы санмен крсетіледі. Мысалы, кейбір топыратарда А абаты небары 0-5 см, ал кейбіреулерінде 0-50 см болады. Топыраты типтеріне байланысты А, В, С абаттары бірнешеге блінуі ммкін.

Топыра абаты тередеген сайын аэрация нашарлайды. Оттегіні млшері азайып, кмір ышыл газы мен органикалы заттарды ыдырауы кезінде блінетін баса да газдарды млшері артады. Топыраты жоары абаттарында сімдікке ажетті фосфор, калий, азот, кальций жне баса заттар жинаталан.

Топыраты ртрлі асиетіне (ышылдыы, тздылыы, ылалдылыы) байланысты сімдіктерді кптеген экологиялы топтара блуге болады. Мысалы, топыраты ышылдыына байланысты:

1) рН 6,7-ден тмен ышыл топырата сетін ацдофилді трлер;

2) рН 6,7-7,0 топырата сетін нейтрофилдер;

3) рН 7,0-ден жоары топырата сетін базифилді сімдіктер (аурай).

Топыраты жалпы профилі: А-арашірікті аккумулятивті абат, В-иллювиалды тпелі абат, С-аналы жыныс абаты

Топыра - кптеген тірі организмдер мекені. Негізінен топыра ішінде тменгі сатыдаы организмдер - бактериялар, саыраулатар, балдырлар, рт-мырсалар тіршілік етеді. Олар топыра нарлылыына кп сер етеді. Осы организмдер сімдіктерді барлы алдытарын ыдыратып,

ртрлі минералды заттара айналдырады. Ал сімдіктерден тскен органикалы алдытардан топыра нарлылыында маызды роль атаратын арашірік тзіледі. Бл тірі организмдер тек топыра абаттарында емес, сонымен атар сімдік тамырларында да тіршілік етіп кейбір сімдіктерді оректенуіне, топыра нарлылыына кп сер етеді. Мысалы, брша тымдас сімдіктерді тамыр жйесінде тіршілік етіп, ауадаы азотты сімдік тамырларында жинап, азот айналымына кп лесін осатын - азот сініруші бактериялар. Топыраты беткі 10-15 см нарлы абатында гектарына 10 тонна бактериялар, саыраулатар, 4 тонна жауын рты, 140 кг балдырлар, 17 кг ртрлі жндіктер жне т.б. болады.

Топырата тіршілік ететін организмдер эдафобионттар немесе педобионттар деп аталады. оыржай айматаы орман топыраыны 1 шаршы метрінде 1000 жуы жануарлар трін, нематодтар мен арапайымдыларды 10 млн-аса, аяйрытар мен топыра кенелеріні 100 мынан аса трлерін табуа болады.

Эдафобионттарды кптеген экологиялы топтарыны классификациялары бар. Тірішілік ортасымен байланысы бойынша топыра жануарлары негізгі ш экологиялы топа блінеді:

- геобионттар - немі топырата тіршілік ететін организмдер. Оларды бкіл даму циклі топырата жреді (жауын рттары);

- геофилдер - тіршілік циклыны жо дегенде бір фазасы міндетті трде топырата тетін организмдер (шегірткелер Acrididea, кейбір оыздар - Staphylinidae, Carabidae, Elateridae). Оларды личинкалары топыра ішінде дамьш, скен со жер бетінде тіршілік етеді;

- геоксендер - топыраты кейде уаытша немесе ораныс ретінде пайдаланатын организмдер (тараандар, кемірушілер жне баса да інде тіршілік ететін сторекті организмдер).

Сондай-а топыра организмдерін дене млшері мен имылына байланысты да экологиялы топтара бледі:

- микрофауна - детритгік оректік тізбекті негізін райтын топыра микроорганизмдері. Блара жасыл (Chlorophyta), кк-жасыл балдырлар (Cyanophyta), бактериялар (Bacteria), саыраулактар (Fungi) жне арапайымдар (Protozoa) жатады.