Атмосфераны техногенді ластануы

Адамдарды шаруашылы ызметі азіргі кезде биосфераны ластаушыларды негізгі кзі болып отыр. Табии ортаа кн сайын, саат сайын нерксіпті газ тріздес, сйы жне атты алдытары тсіп отырады.Осы калдытардаы р трлі химиялы заттар ауаа, суа жне топыраа тсіп, бір трофикалы тізбектен екіншісіне те отырып, соынан адам организміне келіп тседі. Табии ортаны ластаушы заттар р трлі болып келеді. Ол заттар зіні табиатына, шоырлануына жне адам организміне сер ету уаытынаарай. р трлі жаымсыз ; нтижелер туызады. Осындай заттарды ыса мерзімде болса да адама сері— адамны басын айналдырады, сысын келтіреді, тамаын жыбырлатып, жтелтеді. Егер адам организміне осындай улы заттар кп молшерде сер етсе атты уланып есінен танады, тіптен ліп кетуі де ммкін. Ондай улы заттара ірі нерксіптк алаларды стіне желсіз кндері жиналан ара ттіндер немесе нерксіптік ксіпорындарды алдытары мысал бола алады. Электр станциялары, трлі-тсті металл ндіретін зауыттар, химиялы жне мнайды кайта дейтін ксіпорындар атмосфераа лкен ттін шыаратын мржалар аркылы кптеген адам организміне зиянды улы заттарды ауаа шыарады. азіргі кезде ауаны ластайтын улы заттарды 150-ден астамы белгілі. Бл заттар ауада кн сулесіні серімен бір-бірімен реакцияа тсіп, жаа косындылар тзеді. нерксібі дамыан елдерде ауаны ластаушы улы затты бірі ккіртті ос тотыы (80з) коксохимия зауыттарымен, тау-кен ндіру жне целлюлоза-ааз нерксіптеріні жмысы нтижесінде ауаа шыарылады. Олар ауада ылалды серінен ккірт ышылына айналады. рамында ккірт кышылы бар тман немесе ылалды ауа адамны, жануарларды тыныс жолдарыны кілегей абаттарына, терісіне сер етеді. жне сімдік те кп зардап шегеді. Ауадаы ккіртті сутек адам организмін улап ана оймайды, сонымен атар адамдарды жйке ауруларын туызады. Ауадаы фторлы сутек те улы. Азы-тлікті рамындаы фторлы сутек адамды,жануарларды стырып те жаман ауру туызады. Хлорлы сутек пластмасса алдытарын жаканда пайда болады. Осы газбен тыныс аланда; адамны тыныс жолдарыны кілегейлі абыын закымдандырып, кпені ісік ауруын туызады. оыр кмірді жауды нтижесінде ауаа кл блініп шыады. Ол ауылшаруашылыы мен орман сімдіктеріне сер етеді. сіресе, ккніс, жеміс-жидек сімдіктеріне де зиянын тигізеді Ластанан сімдікпен оректенген жануарларды адамдарды организмдерінде физиологиялы згерістер болады. Цемент зауыттарынан шыан цемент шадары топырата калий, кальций, магний элементтеріні кбеюіне себеп болады. Ал фосфор зауытына жаын жерлерде фосфорды млшері кбейеді. рамында мырыш пен орасын бар металлургия зауытыны калдытары да те улы сер етеді. Осындай улы заттар жиналан сімдікпен адам не жануар оректенгенде оларды денсаулыына ауіп тнуі мумкін. азіргі кезде бізді оршаан ортаны ластаушы кздері тмендегідей топа блінеді: Физикалы ластану — радиоактивті заттар, электромагнитгі толындар, жылу, шулар жне тербелістер. Химиялык ластану – кміртегі німдері, кірт, кмірсулар, шайыды сулар, пестицидтер, гербицидтер, фторлы осылыстар, ауыр металдар, аэрозолдар. Биологиялы ластану — ауру оздырыш бактериялар мен вирустар, рттар, карапайымдылар, шектен тыс кбейіп зиян келтіретін жндіктер. Эстетикалы зиян —_табиатты айталанбас слу ландшафтарыны бліуі, орма-тоайларды жойылуы, т.б. -Биосферадаы ластану процесін 3 кезеге блеміз:

1)ластаушы заттарды таралуы; Соны жылдары атмосферадаы кміртегі оксидтері тез кбейіп сімдіктерде жретін фотосинтез процесі жылдамдатуда. Нтижесінде, кміртегі оксиді рбір 10 жыл сайын 2 %-а сіп, атмосферада жылу эффектісін туызуда. Ал, жылу эффектісі з кезе-гінде жер шары климатыны орташа температурасын ктеріп, трлі экологиялы апаттарды (мхиттарды ктерілуі, ауа райыны згеруі, кауіпті циклондар мен цунамилер, шлейттену, рттер, т.б.) тууына себеп болып отыр. Аталан газдармен атар метан, азот оксиді, озон, т.б. газдар кн сулесін жер бетіне кедергісіз жібергенімен, ал жер бетінен космос кеістігіне кететін зын толынды жылу сулелерін ткізбей, кмір ышыл газдарыны ызып жалпы атмосфера шегінде жылу процесін тездетуде. оршаан ортаны химиялы ластануынь кейбір трлері казіргі кезде глобальды экологиялы проблемаларды туызьш отыр. Олар жер шарындаы жиі-жиі байалып отыран "Жылу эффектісі", "Озонны жаруы", "Кышыл жауындар", "Фотохимиялы тмшалар" жне осыларды серінен туындайтын аурулар.

2. Фотохимиялык тмша. Атмосфера кдбатында азот оксид-тері, кмірсулар, озон, кнні радиациясыны фотохимиялык, ре-акцияа шырауы нтижесінде пайда болатын улы тгін.

3. оршаган ортаны радиациялы ластануыРадиациялы ластанудьщ баса ластанудан коп айырмашы-лыгы бар. ыса толынды элекгромагаиттік суле шыгару мен зарядталган боліктерді боліп шыгаратын трасыз химия-лык элементтерді ядросы — радиоактивті нуклидтер. Радиациялык ластануды негізгі квздері - альфа, гамма жне бэта сиякты радиоактивті сулелер. Ионданан сулелер адам, Чернобыль ядролы апаты. Чернобыль апаты айналадаы орта мен халытьщ денсаулытына кдтты эсер еткен, атом энергиясындаы ешуаытта болмаган апат. Чернобыль апаты кезінде атмосферага 50 МК радиоактивті заттар шытарылган жне ауданы 3000 км болатын жерге таралган. Бізді республикамызда Семей ядролы сына аймаы жайында тогальш кетейік. Мнда 40 жылдан астам уаыт ішінде 500-ден астам жер асты жэне жер бетінде трлі жарылыстар болып, жарылан заттардьщ куаты Чернобыль апаты кезіндегі жа-рылгыш заттардьщ куатынан бірнеше мьщ есе асып кеткен. Осы жарылыстьщ 27-сі атмосферада, 113-і жер бетінде, ал калганы жер астында жргізілген. Оларды радиоактивті калдытары жарты миллион адамга зиянын тигізгені белгілі болып отыр. Семей полигонынан баса Казастан жерінде 27 р трлі термоядролы сынагар ткізілетін скери полигондар болтанын жасыруа болмайды. Олар негізінен Батыс Казакртандаы Азыр, Тайсойан, Нарын полигондары. Кнделікті трмыста да трлі трмысты техникалардан, компьютерлерден, рентген агшаратгарынан да сэуле алады. Мысалы, адам баласы телевизор караудан бір жылда 0,5 мбэр сэуле алса, компьютер мен рентген аппараттарынан бір жылда 370 мбэр сэуле алады.