Сатарды саяси тарихы, шаруашылыы ж/е мдениеті.

Сатар парсылармен соысы кптен белгілі. Мселен, біратар деректерде Кирді са патшайымы Томириспен соысаны жазылан. Сатармен Ахеменидтер улетіні зге де патшалары шайасан. Б.з.брыны 519-518 жж.сатара арсы I-Дарий жоры ашан. Сатарды таы бір беті Александр Македонскиймен жиангерлік соысына арсы креспен байланысты, ол Ахеменидтер мемлекетін таландап, баындыраннан кейін Орта Азияны жаулап алуа кіріседі. Б.з.д. 330-327 ж. А.Македонский Соданы астанасы Мараканданы басып алып, Сырдарияа арай беттейді,ол кезде бл дария отырышылар мен кшпелілер арасындаы зіндік бір шекара болып есептелінетін.Байта дала мен тау алаптерын игеру дуірі,мал шаруашылыыны сан алуан трлеріні жаппай дамып, жетекші салаа айналуы ж/е оны егіншілікпен штасу дуірі сатар уаытымен байланысып жатыр. Кшпелілерді йге йренген малыны е маызды тлігіні бірі ет пен ст, жн мен тері беретін ой еді. азбалара араанда, сатарда мадай алды дестеу ірі ойлар кп тараан. Олар азаты кзіргі йрыты ойлары тымына жаын болан.

Сатар арасында оймен бірге тйе шаруашылыы да ке дамиды,ол сіресе Батыс ж/е От.

азастанны далалы ж/е шлейт аудандарында ркен жаяды.Тйе мініс ж/е жк клігі

есебінде пайдал/ды,оны жні,еті мен сті кшпелілерді трмыс ажетіне тейді.

ыстау маындаы егін сатарды астыпен амтамасыз еткен. Олар тары,арпа, бидай еккен. От.Сырдария алабында сатардыШірік-Рабат, Ббіш-молла, Баланды секілді оныстары тірегіндегі егістерді жарма тартып суарып отыран.

Са оамында халыты ш тобы болан деп болжай жасай аламыз:олар-жауынгерлер(жауынгерді ежелгі ндіиранды аты «арбада тран», «ратайштар»);абыздар жігі-оларды танымал белгісі рбан таба пен айрыша бас киім болан;ауымшыл сатар, «сегізаятар» жігі яни соаа жегетін екі гізі барлар жігі.Аты аталан осы жіктерді райсысыны зіне тн дстрлі тсі болан.Жауынгерлерге-ызыл жне сары-ызыл,абыздара-а,ауымшылдара-сары мен кк тстер тадалып беріледі.

Археологиялы материалдар са оамыны жіктерге немесе топтара блінгенін длелдеп беруде.Бл е уелі лік ойылатын обалар клемдеріні айырмашылыынан байалады.Бесшатыр орымын араанда,орасан зор обаларды-ксемдердікі,орташа обаларды-жауынгерлердікі,уа обаларды-ауымны атардаы мшелерінікі екендігі бірден аны крінеді.

Йсіндер мен алыларды оныстануы,шаруашылыы,леуметтік рылымы, материалды жне рухани мдениеті.

Йсіндер

Шыу тегі мен ор­на­ласуы. Б. з. б. I . аяын­да азастан да­лала­рын­да са тай­па­ларын ыыс­тыран жаа тай­па­лы одатар пай­да бол­ды. Блар – йсіндер, алы­лар, сар­маттар, алан­дар.

Жетісу­даы са жер­лерін б. з. б. II . Ор­та­лы Ази­ядан кел­ген йсін тай­па­лары ме­кен­деді. Бл тай­па­ны шыан тегі лі тгел­дей аныталан жо.

йсіндерді негізгі ор­на­ласан жері Іле да­ласы. Ба­тыс ше­кара­сы Шу мен Та­лас зен­дері арылы тіп, алы­лар жерімен ас­та­сып жатан. Шыыс­та йсіндер ндар­мен ше­кара­лас бо­лып, отстікте Феранаа дейін со­зылан.

йсіндер ас­та­насы – ызыл аар ала­сы. йсіндер мем­ле­кеті 3 блікке: шыыс, ба­тыс, ор­та­лы бліктер­ге блінді. Мем­ле­кет бас­шы­сыны ла­уазы­мы жаз­ба де­рек­терде гунь­мо деп аталан. Олар жайылым, са­уда жо­лы шін алы, ндар­мен за соыс­ты. ытай­мен ке дип­ло­мати­ялы жне ту­ыс­ты аты­нас­та бол­ды.

Ша­ру­ашы­лыы. йсіндер мем­ле­кеті жар­ты­лай кшпелі ел болан. Мал баып, жер де­уді ксіп ет­кен. Мал ша­ру­ашы­лыы йсіндер мірінде маыз­ды рл атар­ды. ыс­тау мен жазы жайылым­ны ара ашытыы – 30–100 шаырым ара­лыын­да бол­ды. Сон­дытан да йсіндер ыс­тау мен жай­ла­уда, со­нымен атар тау бктеріндегі жайылым­да­рын­да за уаыт оты­ра ала­тын. Ол жер­де траты бас­па­на сал­ды, егін, баша екті. Бірте-бірте жиі бо­лып тра­тын жт мал­ды жпа­лы ауруы, здіксіз соыс сал­да­рынан мал­дан айырылан ха­лыты бір блігі траты оты­рышы­лыа кшу­ге мжбр бол­ды.

Сол кезді зінде-а кнделікті трмыс­та жер дейтін тас тыр­ма, ол­дан жа­салан ол ора пай­да­ланылан. Тас­тан жа­салан ол диірменні та­былуы – сол за­ман­дарда мір срген трын­дарды днді даыл­дармен орек­тенгендігіні бір длелі.

йсін мем­ле­кетінде мала же­ке меншік бол­ды. Ру, тай­па­лар­ды жайылым­да­ры иеліктер­ге блініп, азы­на-бай­лы тай­па ксем­деріні олы­на жи­натал­ды.

Билік мра­герлік жол­мен ке­ден ба­лаа ми­расор­лы сал­ты бойын­ша ауысып оты­рады. Оан жоары­да аталан ру, тай­па ксем­дері баынан.

йсін мем­ле­кетінде басару­ды он­ды жйесі ол­да­нылан. Ел би­ле­уші зіне арас­ты ел-жртын ба­лала­рына бліп беріп, рай­сы­на он мы адам­нан жа­са, кшіп жретін жне оныс­та оты­ратын жер­лерін еншіле­ген. Мал сіру­мен атар, й ксіпшілігі де ке рістеп, же­дел ркен­де­ген. сіре­се, ыш­тан ыдыс-ая, мы­ра жа­сау ісі анат жай­ды, деу ксібі жола ойыл­ды. Темір мен ол­дан ебек рал­да­ры, ару-жа­ратар сндік бйым­дар соыл­ды. Тоыма ксібі, тері илеу, тас ашау, сйек деу ісмерлігі да­мып ала бас­ты.

йсіндерді нері мен діні. Ар­хе­оло­ги­ялы аз­ба­лар нти­жесінде та­былан йелді тжі трізді ше­кейлі бас киімі аралы ди­аде­масы – йсіндерді нері мен діни на­нымы­нан млімет бе­ретін нды ес­керткіш. Ол 2300 м биіктіктегі тау шаталы­нан та­былан.

Мде­ни­еті. йсіндер мен алы­лар­ды ма­тери­ал­ды мде­ни­еті то­лы зерт­телді. Жетісу мен Сыр­да­рия ала­ларын­даы тратар­ды азу нти­жесі ер­те кшпелілерді мде­ни­еті, ке­рами­каны негізгі тип­тері, ебек рал­да­ры мен ару-жа­рата­ры жай­лы малмат алуа ммкіндік бе­реді. Ер­те кшпелілерді негізгі трата­ры киіз й бо­лып та­была­ды, баса бір трі — лкен кй­мелі ар­ба. Оан тйе мен гіздерді жек­кен.

йсіндер оран­да­ры негізінен йінді оба трінде болан. Ер адам­дарды ылыш, же­бе, са­даымен бірге жер­ле­се, йел­дерді бейіттеріне ше­кей бйым­дар – сыра, жзік, мон­ша, т. б ойылан.

йсіндер ме­кен­де­ген ай­мата олнерді да­мыан­дыы байала­ды. йсіндерді бей­не­леу нері сатар­ды кркемдік дстрімен (а стилі) бай­ла­ныс­ты. йсіндер­де мы­ра жа­сау ксібі ба­рын­ша да­мыды. йсін ыдыс­та­рыны негізгі трлері — те­гене­лер мен ке­селер, тос­таан­дар, трлі мы­ралар мен азан­дар. Ежелгі йсіндер темір, мыс, ола­дан ебек рал­да­ры, ару-жа­ратар, сндік бйым­дар жа­саан. Тоыма, жіп иіру, тері илеу, асыл тас­тар, баалы тас­тар мен баалы ме­талл, сйек деу ісі де да­мыан.

йсіндер ту­ралы та­рихи де­рек­тер. йсіндер ту­ралы ке млімет ытай де­рек­терінде кп кез­де­седі. Се­бебі йсіндер ытай­мен ке бай­ла­ныс­та болан. йсіндер ту­ралы кп де­ректі ытай та­рих­шы­сы Сы­ма Цян жаз­ды. Оны жи­наын­да йсіндер ту­ралы бы­лай делінген: «Ха­лыты са­ны 630 мы, й са­ны 120 мы, жа­уын­герлеріні са­ны 180 мы…

… йсіндер­де жылы кп. Бай адам­дарды 4000–5000 жылысы бо­лады.»

Алы­лар

Б. з. б. III. алы тай­па­лы бірлестігі рыл­ды. Мем­ле­кет аты алаш ытай жыл­на­масы «Шы Жи»-Да­уан Ле­жу­ан­да («Та­рихи жаз­ба­лар»-Ферана та­ра­уы) жа­зылан «а жй го» де­ген ата­удан алынан. а жй- алы (орыс де­би­етінде «кан­гюй»), го — «мем­ле­кет» де­ген маына­ны білдіреді.алым­дарды кпшілігі алы­лар­ды тркі тілдес ха­лы болан­дыына кмн келтірмейді.алы мем­ле­кетіні б. з. б I асы­рын­да дуірлен­ген ке­зеінде халыны са­ны 600 мы адам­ды рап, скеріні са­ны 120 мыа жет­кен.

алы­лар ас­та­насы – Би­тянь ала­сы. Бай­ла­ныс жа­саан ел­дер – ытай, Рим, Кав­каз т. б. алы бей­ле­ушісіні же­ке иелік ше­кара­сы Кас­пийді солтстік жаала­уына дейін баран, олара Арал теізі мен Еділ зеніні тменгі аысы­ны екі ара­сын­да билік ран сар­мат-алан тай­па­лары­ны одаы тгел­дей арап, туелді болан. алы мем­ле­кеті з ал­ды­на дер­бес са­ясат ста­нып, крші ел­дерді сырт жа­ула­рына ар­сы той­та­рыс бе­руіне кмек­тесіп отыран. алы пат­ша­сы зі ме­кен­де­ген солтстік ірді (Та­лас зеніні ай­маы) же­ке басара­ды.

алы тай­па­сын­да билік мра­герлік жол­мен ке­ден ба­лаа беріліп отыран. Бар билік асаал­дарды, ру бас­шы­лары мен ксем­дерді олын­да болан.

Ша­ру­ашы­лыы. Тай­па халы негізінен мал ша­ру­ашы­лыымен жне су­ар­ма­лы егіншілікпен ай­на­лыс­ты. Бас­ты бай­лыы мал бол­ды. Кбіне­се жылы, ой, оан осым­ша си­ыр, тйе жне ешкі сірді. Ал егіншілер днді даыл­дар ек­кен жне бау-баша сіру­мен де ай­на­лысан. Жерді тас, ме­талл кет­пендер­мен деді, сон­дай-а сйек­тен жа­салынан егіншілік рал­да­ры да пай­да­ланыл­ды. Жи­налан нім жер­ден азылан ра­лар­да не­месе ыш мы­ралар­да сатал­ды. Кпте­ген бген­дер мен тоан­дар трызыл­ды.

А аулау мен ба­лы аула­уды осалы маызы бол­ды. Елік, арар, киік жне су ста­ры — й­рек, аз аулан­ды. Ет, ба­лы жне днді даыл німдерімен атар та­маа жа­байы ал­ма, алмрт, рік, до­лана, пісте жемістері, тау жу­асы пай­да­ланыл­ды.

Мде­ни­еті. алы­лар­да олнер ксібі те жоары дре­жеде ркен­де­ген. алы­лар­ды тегі хн, трік тілдес ха­лытар болан­дытан, олар з тілінде, яни тркі тілінде сй­ле­ген.

алы­лар­ды трын й­лері кшіп-онуа олай­лы киіз й­лер жне то­пыра пен ааш­тан, тас­тан жа­салан трын й­лер, адам­дар жиі ор­на­ласан елді ме­кен, ала­лары болан. Ар­хе­олог­тарды млімдеуіне жгінсек, «азіргі отстік азастан­даы ежелгі ор­та асыр­даы кпте­ген ала­лар­ды ірге­тасы со­нау кан­гю­лер (алы­лар) дуірінде пай­да болан» де­ген пікір бар.

алы жрты пай­да­ланан киіз-те­кемет, кілем-сыр­ма атар­лы тсеніш жне й абырала­рына ілінетін тс бйым­дар, ки­етін — ки­мешек­тер здері сіріп отыран мал німдері мен мата ма­мыта­рынан жа­сала­тын болан. Олар ой жнінен киіз те­кемет­тер, тсеніштер жа­са­умен атар, киізден ал­па, ке­бенек-шек­пендер жа­сап ки­ген. ара­пайым ха­лы ой терісінен тон сияты сырт киімдер тігіп ки­ген. Ал жоары жіктегілер тлкі, асыр, ілбіс жне баса да адар терісінен ым­бат баалы ты­ма, ішік, тон сияты киімдер тігіп ки­ген.

алы елінде за мен діни на­ным­дар за­ра штас­ты­рылып атарылан.

алы­лар — ота та­быну, дінге сыйына­тын ар­на­улы ке­сене­лер салан. Та­биат кштеріне, ата-ба­ба аруаына си­ынан. Со­нымен атар алы­лар жлдыз­дар арылы трлі бол­жамдар жа­сап отыран. алы­лар­да му­зыка­лы ас­паптар болан, би би­леген.

Ар­хе­оло­ги­ялы ес­керткіштері. Мар­дан – кйік оры­мы – Сыр­да­рия зеніні жаасын­даы алы­лар­ды жер­леу ес­керткіші. Бл орым Мар­дан-кйік ала­сыны іргесінде орын теп­кен. Мнда 50-ден ар­ты мо­ла бар. абірге лікпен бірге ыдыс­тар, ше­кей бйым­дар, ару-жа­ра кмілген. алы тай­па­лы бірлестігі б. з. б. I . ор­та­сын­да ыды­рады.