Білайыр хандыы мен Ноай ордасыны пайда болуы жне этносаяси тарихы.
Х . 20-жылдарында азастанны орталы, батыс жне солтстік-батыс айматарында туелсіз феодалды иеліктер пайда болды. 1428 жылы Шайбан рпаы білайыр (1428-1468) осы айматардаы билікті олына алды. Ол Сырдария бойындаы алалар мен Хорезм шін Темір рпатарымен за соысты. Шыыс Дешті-ыпшаты бытыраы тайпаларыны басын осып «Кшпелі збектер мемлекетін» рды.
білайыр хандыыны территориясы батысында Жайытан бастап, шыысында Балаш кліне дейін, отстігінде Сырдарияны тменгі жаы мен Арал ірінен солтстігінде Тобылды орта аысы мен Ертіске дейінгі лан байта жерді алып жатты. Астанасы – алашыда Тура, 1431 жылдан Орда-Базар, 1446 жылдан Сыана. Халы - збектер деп аталан трік тайпалары (ыпшатар, оыраттар, наймандар, маыттар, арлтар, алылар, йсіндер т.б.). Елді 40 жыл билесе де, білайыр хан мемлекетіні ішкі саяси жадайын траты ете алмады. Мемлекет бір орталытан басарылмай бірнеше иеліктерге блініп, оларды Шыыс улетіні билеушілері басарып, оларды арасында билік шін толассыз соыстар тотамады.
білайыр хан з билігін ныайтып, жаа жерлер осып алу шін кптеген соыстар жргізіп 1430 жылы Тобыл зені бойында Шайбани рпаы Махмт ожаханды жеді, Хорезмді басып алып, ргенішті таландады. Сырдария іріндегі далада Жошы улетіні Махмд жне Ахмет хандарын жеіп, Орда-Базар аласын тартып алды. 1446 жылы Мстафа ханды тізе бктіреді. Сырдария бойындаы Сыана, Соза, Аоран, згент, Арккті жаулап, Сыанаты астана етті.
Х . 50-жылдары Самаранд, Бхарды шабуылдап, осы ірдегі Темір рпатарыны ішкі саяси міріне араласты. Бірата 1457 жылы з Темір бастаан ойраттардан Сыана тбінде жеіліп, онымен зін орлайтындай ауыр шарт жасасты.Бл жадай білайыр ханны саяси беделін тмендетті. Нтижесінде Х . 50-жылдарыны аяында Кшпелі збектер мемлекеті
нен Жнібек пен Керей слтандар бастаан халыты бір тобы Моолстана кшіп кетті. Оларды жазалау шін 1468 жылы білайыр хан Моолстана жорыа аттанып, жолда кенеттен айтыс болды. Осыдан кейін білайыр хандыы ыдырап кетті.
білайырды мрагері Шайх-Хайдар хан ішкі тартыста лтірілді. Ал білайырды немересі Мхаммед Шайбани (1470-1510) аза хандарымен Сырдария мен аратау аймаындаы алалар шін за соыс жргізді. аза хандыы рыланнан кейін білайырдан тараан Шайбанилар рпаыны Шыыс Дешті-ыпшатаы билігі бітеді. Бл жерлердегі билік аза хандарына толы кшті. ХІ . басында кшпелі збектерді бір блігі Шайбанилерді бастауымен Муереннахра кшіп кетті. Ондаы Темір рпатарын билігіні лсірегенін пайдаланып, Шайбанилер Орта Азиядаы кімет билігін тартып алды. азастан жерінде алан тайпалар аза хандыыны ол астына арайды.
Алтын Орданы ыдырауы кезінде пайда болан мемлекеттік бірлестікті бірі – Ноай Ордасы. Ол ХІ-Х асырларда Батыс азастанны бір блігін алып жатты. Бл мемлекетті атауы Алтын Орданы беклербегі, скеріні олбасшысы, Жошы ханны немересі (1260-1306) Ноай есімімен байланысты. Берке хан лгеннен кейін Доннан Дунайа дейінгі жер Ноайды баылауында болды. Оны рамындаы рулар Каспий маына оныс аударып, Ноай елі атанды.
Ноай Ордасыны негізін салушы - мір Едіге (1395-1419). Ол 15 жылдай Алтын Орданы билеп (1396-1411), «лы мір» атанан. Шыыс улетінен хан сайлау Едігені олында болан. Ноай Ордасы Алтын Ордадан Едігені кезінде блектене бастады. Бл процесс Едігені лы Нраддин (1426-1440) тсында аяталып, Ноай Ордасы Алтын Ордадан Х . ортасында блініп, дербес мемлекет болды. Территориясы: Еділ-Жайы арасы. Астанасы – Жайы зені саасындаы Сарайшы аласы болды. Халы – маыт, ыпша, оырат, арын, арл, алшын, тама жне т.б. сияты трік тайпалары. Ноай Ордасы этносаяси бірлестік ретінде пайда болды, оан енген тайпалар Х . аяында алыптасан ноай халыны негізін рады. Ноай Ордасында лысты басару жйесі алыптасып, бір орталыа баынан кімет болды. Орда билеушісі – хан. лыс басында мырзалар тран, олар з иеліктерінде шексіз билік жргізіп, лысты е шрайлы жайылымдары мен рістерін иемденген. лысты атардаы кшпелі малшылары мырзалармен бірге кшіп-онып, алым-салы тлеп отыруа, соыс жорытарына атысуа міндетті болан. Орданы Едіге рпатары басарды. Мрагерлік жолмен берілетін кімшілік, скери, елшілік билік князьді олында болды. Ордада жорыа 300 мы жауынгер шыарылды.
Ноай Ордасыны тарихы Еділ бойы мен Сібірдегі, Орта Азия мен азастандаы крші
мемлекеттер тарихымен тыыз байланысты. Ноайлар тарихы сіресе кшпелі збектер мен азатар тарихына айрыша жаын. Ембі мен Сырдария арасында кшіп жретін ноайлар азатармен дайы араласып-раласып байланысып жатан. Баса да кшпелі мемлекеттер сияты Ноай Ордасыны шекарасы да сырты саяси жадайа байланысты згеріп отырады. Ноайларды солтстік-шыыстаы ріс-оныстары Сібірге дейін созылып жатады, ал отстік-шыыста олар кейде Сырдария бойында, Арал теізі жаасында кшіп жрген. Оларды билеушілері Уаас би маыт, Мса мырза, Жабыршы жне басалары білайыра Сырдария бойындаы алаларды жаулап алуа жрдемдеседі. Кейін ноайлар аза хандарымен соысса, енді бірде татуласып, ода рып отыран. Ш. Улиханов ноайлар мен азатарды «екі туысан Орда» деп атаан. Ал Ханазар хан «азатар мен ноайлар ханы» атанан.
ХІ асырда Ноай Ордасыны Орыс мемлекетімен сауда-экономикалы, саяси байланысы дамыды. ХІ . 2-ші жартысында Ноай Ордасы ыдырап, екіге: лкен Ноайлы (Еділді шыысы) жне Кіші Ноайлыа (Еділді батысы) блінді. Осы тста ноайларды кпшілігі аза хандыына, соны ішінде Кіші жз рамына енді. Осылайша Ноай Ордасын мекендеген тайпалар аза халыны алыптасуында лкен рл атарды.