Аза халыны рылуыны тарихи алышарттары.аза халыны этникалы рамы.

аза халыны рылуына ыпша мемлекеттік бірлестігі елеулі сер етті.ыпшатар ХІ-ХІІ асырларда Ертістен Еділге (Волгаа) дейінгі жерді алып жатты.Осы бірлестікке енген кптеген тркі тайпалары мен рулары здерін ыпшапыз деп атап кетті.

аза халыны рамына енген туысты топтарды бірі оыраттар болды.

оыраттар XIV-XV асырларда Тркістан мен аратау маында трды. XIV-XV асырларда аза халыны рылуына ыпал еткен Ертістен Батыса арай Орталы азастанды,ішінара Сырдария мен Жетісуды мекендеген арындар еді.Халы аызы арындарды ыпшатармен туысан деп есептейді.азатарды халы болып алыптасуына азастанны отстік-шыысында тратын дулат,керей,арл тайпаларыны сері де басым болды.VII-VIII асырларда дулаттар Жетісуда з бірлестігін ран. Кейін дулаттар бірлестігі арл аанаты мен арахан мемлекетіні рамына енген.

Кшпелі збектер арасында ыпшатар,йсіндер,алылар,т.б. тайпа лар кп еді.Біртіндеп Шайбани ханны аза далаларындаы ыпалы бсеси бастады.Оан арсы слтандар бас ктерді.Шайбани хан лген со збек хандыыны аумаында билік бірте-бірте аза хандары мен слтандарыны олына кшті.аза хандары Жетісудан батыса айта келді.Бдан елу жыл брын Жнібек пен Керей сол батыстан кшіп кеткен еді.аза хандары з ол астына збектерді,ыпшатарды,наймандарды,алыларды,йсіндерді,

керейлерді,т.б. ру мен тайпаларды бір блігін баындырып алды.Осыны нтижесінде збек-аза деп аталан тайпалар,негізінен аланда,бірікті.

рі осымен бірге «збек», «аза» деген терминдер біржолата даралан ды. «збек» деген термин Муереннахра ауып келген халыа ауысты.Ол енді бірте-бірте збек халы ымын білдіре бастады.Брыны збек хандыыны байта далалары мен оан жаын жатан аудандарды халы азатар деп аталды.

аза хандытарыны рылуы аза халыны алыптасу жйесін орытындылады.аза хандыы аумаында андас,бауырлас,туыстас халытарды біріктірді.аза халыны рамына йсін,алы,ыпша,арын, найман,дулат,керей,алшын,оырат,т.б. тайпалар кірді.Бларды негізгі ксібі кшпелі мал шаруашылыы еді.Барлыы да бір-бірінен айырмасы аз, біріне-бірі жаын,зара тсінікті,азын-аула ана зіндік диалектілері бар тркі тілінде сйледі.Нсілдік белгілері жаынан бл тайпалар монолоидты типке жатады.Бларды барлыында да оамды атынастар патриархты-феодалды сипатта болды.Осыны брі бларды ттас халы болып алыптасуа алып келді.

XVI асырда ноай халы жне Кшім хан билеген Сібір хандыы

мен Шыыс Жетісу тайпалары аза халы рамына осылып,ел іргесі рі кеейе,рі беки тсті.

 

Аза хандыыны рылуы: XIV-XV . азастан аумаындаы феодалды мемлекеттерді саяси дамуыны ады нтижесі.

Ортаасырлы азастан аймаында за мемлекетіні мірге келіп,дамуы аза этносыны ркен жаюындаы за жолында оны бірегей рылып алыптасуы мен бірігіп ныаюы ттастыын сатап алуы шін аса зор маызы болды.

аза хандыыны шыуы Шыыс Дешті ыпшаты, Жетісуды ж/е Тркістанны ке байта жерінде етек алан леуметтік-экономикалы ж/е этно-саяси процестерді зады орытындысы болды. р текті экономикасы,кшпелі мал шаруашылыы мен отырышылыты егіншілікті, сауда-олнер ксібі баытындаы ала шаруашылыы бар облыстарды табии интеграциясы негізінде XIV-XV . Біріай экономикалы айматы ырылуы сол айматы барлы жерін саяси рылыма біріктіруге жадай зірледі.

аза оамы билеуші топтарыны мдделерін бейнелегендіктен алашы аза рулары мен тайпаларыны асйектері тарапынан олдау тауып отырды. азастанны отстык аудандарындаы-аратау ойнауларындаы, Сырдария сааларындаы, Тркістанны солтстік блігіндегі оларды едуір блігі 40-50 жылдарды зінде-а Керей мен Жнібекті тірегіне топтасты. білайыр хан даладаы з билігін ныату жолындаы креспен айналысып жргенде А Орда хандарыны мрагарлері азастанны отстігінде здеріні кшті билігін аматамасыз ете алды. Рулар мен тайпаларды білхайыра наразы кптеген ксемдері здеріні ол астындаыларымен бірге блара аылып келіп жатты. XV .осыдан былайы онжылдытары мен XVI .басында аза хандыы экономикалы жаынан ныайып, азатарды этникалы айматарыны едуір блігін зіне осып алу арылы жер клемін кеейте тсті. аза хандыыны ныаюы XV . Соы онжылдытарында соыстара , зара тартыстара, азастан-ортаазиялы айма шегіндегі халытарды ірілі-саты орын ауыстырулыына толы иыншылыты жадайда тті. Шыыс Дешті ыпшата Шайбани білхайыр ханны ханды руы тарих сахнасынан тсті.

аза хандыы зіні е жоары уаттылыына XVI. Бірінші ширегінде, сіресе асым хан (1512-1521жж.) тсында жетті. Іс жзінде ол елді Мрынды кезінде-а басара бастады. Оны басаруынан бастап билік жргізу Жнібек рпатарыны олына кшті. Мрынды пен асымна зара арсыласуыны кезінде-а Мхаммед Шайбани аза жеріне бірнеше жорытар жасады. аза слтандары да Тркістанны отстік іріні алалары мен Маураннахра шапыншылытар жасап отырды.

асым айтыс боланнан кейін,20-жылдары Жошы улеті слтандарыны зара талас-тартыстары аза хандыын уаытша лсіретіп тастады. зара тартыста асымны мирасоры Мамаш хан азаа шырады. Ханды тыныс-тіршілігіні олайсыз факторына збек ж/е моол кімдеріні азатара арсы одаын да жатызуа болады. Сырдария бойыны алалары олдан кетті, Тркістан улаяты Шайбани Убайдаллах слтанны ол астына тті. аза ханы Таир(1523-33жж.) Ноай Ордасымен шайаста стсіздікке шырады, Сырдария бойы алаларын айтарып алма болан оны рекетінен тк шыпады.Сйтіп, хандыты шекаралары хандарды тек скери ж/е дипломатиялы абілетіне н/е соыстаы жеістері мен жеілістеріне ана емес, сонымен бірге, негізінен аланда,сырты саяси ахуала да байланысты згеріп отырды. Оны стіне азатарды бір блігі алып ойып, крші мемлекеттер мен соларды кімдеріне баынышты болды. Тркістан аймаында тран азатар збек ханы Бараа, оны лы Баба слтана баынды. зге басарушыларды билеп-тстеуіне, сіресе, далалы кеістіктерді кшпелі мал шаруашылыымен айналысатын халы жиі тіп трды.

Туке хан билік еткен кезеде (1680-1718) аза хандыыны ныайтылуы, азатарды ырыздармен ж/е араалпатармен одатасуы жоарларды аза жерлеріне шабуылын уаытша бседетті. Оларды 1680ж. От. азасатана шабуылдаан уаытында тек Тркістан аласы ана жоарларды тонаушылыынан аман алды. йткені онда скерлерімен Туке хан болан еді.Жоарларды салан ойраны азастанны отстігіндегі алалар тіршілігіні бірте-бірте снуіні басты себептеріні бірі болды. Жоарларды шапыншылыы маызды сауда жолдарын кесіп тастады, бейбіт халыты шаруашылыына лкен зиянын тигізді.

Са­яси жаынан бы­тыраылыы ба­сым эт­ни­калы топ­тарды, яни аза тай­па­лары­ны бір мем­ле­кет­ке бірігуі аза хан­дыыны ры­лу­ына келді. аза хан­дыы XV асыр­ды ор­та­сын­да рыл­ды.

аза хан­дыыны ры­лысы бас­тапы кез­де (XV-XVI асыр­ларда) 7 са­тыдан трды.

1. Ауыл. Бас­шы­сы – ауыл­ба­сы, бірне­ше жанядан тра­ды.

2. Ата-ай­ма. Бас­шы­сы – асаал, жеті ата­дан осы­латын бірне­ше ауыл­дан тра­ды.

3. Ру. Бас­шы­сы – ру­басы, 15 ай­матан ры­лады.

4. Арыс. Бас­шы­сы – би, бірне­ше ру­дан ралан.

5. лыс. Бас­шы­сы – слтан, бірне­ше арыс­тан ры­лады.

6. Жз. Бас­шы­сы – хан, бірне­ше лыс­тан ры­лады.

7. Хан­ды. Бас­шы­сы – хан, ш жзден ралан.

26. аза мемлекетіні алашы билеушілер тсында ныаюы.Брынды (1480-1511)жне асым хан (1511-1523). аза хандыы (16-17 асырларда) — Моол шапыншылыынан кейін барлы аза рулары мен тайпалары Жетісуда алаш рет бір мемлекетке біріктірілді. XVI-XVII . аза хандыыны шекарасы едуір лая тсті. з кезінде “Жерді біріктіру” процесін жедел жзеге асырып, нерлым кзге тскен аза хандарыны бірі – Жнібек ханны лы асым. Брынды хан (1480-1511 ж.ж. билік ран) — Керей ханны ш лыны бірі.Брындыты ашан дниеге келгені белгісіз. Орта асырлардаы жазба деректерді зік-зік мліметтеріне сйене отырып, оны міріні 40-50 жылды кезеін алпына келтіруге болады.Брынды ханны мірі аза хандыы тарихыны алашы дуірімен тыыз байланысты. Сондытан да ханды тарихындаы ірі оиалар мен дамулар оны міріндегі белестер болып есептеледі. Жазба деректерді те тапшылыына арамастан, Брынды хан мірінен бірнеше белесті айын круге болады. асым хан – Керей ханны немере інісі Жнібекті ортаншы лы. аза хандыы асым ханны билігі кезінде шарытай тсті. Алашында Керей ханны баласы, та иесі Брынды ханны атты скеріне олбасшылы етті. ан майданда асан ерлігімен кзге тсті. Брынды хан кз жманнан кейін таа асым хан отырды. асымны хан сайлануымен билік Жнібек рпаына ауысады. асым кптеген шайастарда ерлігімен кзге тскен батыр, тапыр олбасшы болды. Ол ханды ран 1511-1523 жылдары аза оамы жоары сатыа ктеріліп, е уатты мемлекетке айналды. Ханны басты масаты бейбіт мір кешу болатын.

27. аза халыны алыптасуыны аяталуы. «аза»этнонимі.Жздер жне оларды жер аумаы. ылыми трыдан жазба дебиетте «аза» атауыны пайда болуы туралы толы тжырым жо. Енесейде табылан YIII асырдаы трік ескерткішінде «аза ылым» - «аза лым» деген сз тіркесі кездеседі. IX-X асырларда Жетісу мен Отстік азастанды мекендеген ш арлы тайпаларыны жалпы «хасатар» деген аты болан. арлытарды аза этногенезіне тікелей атысы

халыны ш рулы-тайпалы боланы белгілі. Жз — орда, аза бірлестіктеріні орта атауы. Дстрлі аза оамы ш жзден трады: лы жз, Орта жз, Кіші жз. Кіші жз азатарына: байлы, лімлы, жетіру деп аталатын лкен ш тайпалар одаы кірді. Кіші жз азатарыны жері бкіл Батыс азастан аймаын алып жатыр. Шыыста Тобыл, Торай, Ырыз зендері мен Малжар тауларынан батысында Каспий теізі мен Еділді орта, тменгі аысына дейінгі жерді, отстігінде Сырды орта, тменгі аысы мен Маыстау тбегі, стірттен солтстігінде Тобыл, Жайы зендеріне дейінгі айматы алып жатты. Кіші жз азатарыны XIX—XX асырлар шегіндегі саны 1 млн 200 мы адам болды. Орта жз тайпаларыны жайлаан аймаы — Орталы, Солтстік, Шыыс азастан, Отстік азастанда Сырдарияны жоары жне орта аысы аймаы. лы жз тайпаларыны негізгі таралан аймаы — Жетісу, Шу, Талас ірлері, аратау, Сырдарияны орта аысы. XIX асырды аяында лы жз азатарыны саны 700 мыдай болды.