Ханазар хан (1538-1580)жне Туекел хан(1586-1598)билік еткен кезедегі аз хандыы.
Ханазар хан (1538—1580) билік ран. асым ханны баласы Ханазар хан тсында аза хандыы айта бірігіп дами тсті. Ханазар аза хандыын 42 жыл биледі. аза хандыыны 300 жылды тарихында Ханазардай за жыл ел билеген хан болан емес. Ол ел басару, иын-ыстау, скери-саяси істері жаында ажырлы да абілетті айраткер болды. Оны стіне аса крделі сырты жадайларда дипломатиялы дарыны мол майталман екендігін крсетті. Ханазар хан таа отыран со ханды кіметті билігін ныайтуа жне кшейтуге ажырлы айрат жмсады. зінен брыны Тахир хан жне Бйдаш хан тсында бытыраы жадайа тскен аза хандыын айта біріктірді.1523—1524 жылдары жарыа шыан аза-ырыз одаын здіксіз ныайтты, тіпті сол заманны тарихи деректерінде Ханазар хан «азатар мен ырыздарды патшасы» деп аталды.
Туекел хан (1583-1598 жылдары билік ран) Шыай ханды лы 1586-1594 жылдар аралыында ол зге слтандармен хан таына таласып, біраз уаытын соан жмсады. Аыры хандыа ол жеткізді. збек ханына арсы кресте скери одатас ету шін ол Мскеумен арым-атынасын жола ойды. Сйтіп, 1598 жылы Орта Азияа жаа жоры жасады. Сырдария бойындаы алаларды айтарып алар жолда рыстар жргізілген кезде Туекел ауыр жараланып, Ташкентте айтыс болды
29. Туке хан(1680-1718)тсында аза хандыын ныайту шін жзеге асырылан шаралар.
Жгірді баласы Туке хан (1680-1718) тсында аза хандыыны кш-уаты сіп, бірлігі артты. Тукені туан жылы белгісіз, ал айтыс болан жылына байланысты ылыми зерттеулердегі пікірлер де р трлі. Жгір ханны лы жне мрагері Туке 1680 жылы аза хандыыны таына отырды. Ол асынан ішкі феодалды алауызды пен бытыраылыты жойып, бір орталыа баынан аза хандыын руа ажырлы айрат жмсады. Ханды билікті кшейтуге баытталан реформалар жргізді. Туке хан зіні даналыы арасында ел арасында «з-Туке» деген ата ие болан. аза жеріне орыс елшілігін бастап келген М.Тевкелев 1748 жылы жазан жатта: «Туке хан те аылгй кісі болан, оны ырыздар (азатар) лкен рметпен еске алады», - деп крсетеді. Халы зердесінде Туке заманы аза хандыыны е бір ркендеген, «ой стіне бозторай жмырталаан заман», «алтын асыр» деп еске алынады. Орысты белгілі тарихшысы А.И.Левшин Тукені кне Спартаны аылгй загері Ликургпен теегенТуке ханны билік ран алашы жылдарында оны билігін азаты барлы рулары мойындамаан. Сондытан Туке хан бытыраы аза оамыны басын біріктіріп, бір орталыа баынан мемлекет руды басты міндеті деп санады. Осы масатта р трлі леуметтік топтан шыан дарынды, аылды адамдарды мемлекетті басару ісіне тартты. Бан дейін мемлекетті басару ісіне тек Шыыс ханны рпатары мрагерлік жолмен тартылатын еді.
30. XVI.соы-XVII . аза хандыы.Есім хан (1598-1628), Жгір хан (1628-1652)
XV-XVII-. аза хандыы дуірінде аза этносыны материалды жне рухани мдениетіні негізгі сипаттары алыптасты.аза хандыынын пайда болу фактісі Жетісудын батыс белігінде тті. Дл осы жерге Керей мен Жнібекті арамаындаы, Орталы жне Отстік азастан аумаында тратьш Орта жзді азатары оныс аударды.аза хандыыны рмен арайы ныаю процесі. жер аумаыны кееюі Сырдария ірінде, Отстік азастан лкелерінде мемлекеттін орныуьшен атар жрді. аза хандары Сыр бойындаы калалы ірлерді езінін экономикалык жне скери базасы деп таныды. Есім хан — (1598—1628) билік ран. Есім хан аза тарихында «Есегей бойлы ер Есім» деген атпен йгілі болды, оан бл ата 1598 жылы аасы Туекел ханмен бірге Мауреннахра жасаан жорыта ерекше кзге тскені шін берілген екен. Есім хан — Шыай ханны баласы, ол брын аза хандыыны Тркістан аласындаы хан ордасында тран. Салам Жгір — туан жылы белгісіз, 1652 жылы айтыс болан. Есім ханны лы. Ол хан таына Есім хан лген со отырды. Жгір хан бойы аласа, біра мол денелі кісі екен. Сондытан да халы оны "Салам Жгір" атап кеткен. Оны тсында Батыр онтайшы басарып отыран жоар-ойраттарды кшеюі байалды. Олар аза хандыына здіксіз шабуыл жасап трды. Жгір хан (1628-1652 жж.) билік ран жылдары да Сыр бойындаы алалар шін Аштарханидтермен жне Жетісудаы жайылымдар шін алматармен атыыстар тиылмады.
аза хандыына алматар жатан тнген ауіп зор болды. «алма» сзі батыс монолдарды трікше аты. Олар здерін ойраттар деп атаан. алматар бл жылдары шыысында Хангай таулары, батысында Моолстан, отстігінде Гоби шлі, солтстігінде Ертіс пен Енисейді жоары аыстары арасында кшіп-онып жрді. 1635 жылы бл территориядаы тайпаларды басын біріктіріп, Батур онтайшы Жоар мемлекетіні негізін алады. Осыан байланысты жоарлар кшейіп, аза жерлеріне жиі-жиі шапыншылытар жасай бастайды. Жгір хан тсында азатар мен жоарлар арасында ш ірі шайас орын алады. Алашы 1635 жылы шайаста Жгір алматара ттына тсіп алып, біра кп замай ашып шыады. Ттыннан босааннан кейін, Жгір хан алматара арсы кресбасшылыын з олына алады. 1643 жылы жоар онтайшысы Батур аза жеріне 50 мы скермен басып кіреді. 1644 жылы Жоарияа баран орыс елшісі Г.Ильин жоарларды 50 мы олына Жгір хан бастаан 600 жауынгерді арсы транын айтан. Ммкін, бл 600 адам ататын арумен жабдыталан Жгір хан скеріні алдыы шебі болуы ммкін. Жгір з тобыны бір блегіне жоарлар тар асудан асып келгенше екі тауды арасындаы тар жырада ор азып, бекініс жасауа бйырады. Ал зі екінші блегімен тауды екінші бетіне жасырынады. Жоарлар ор азып, бекініп жатан аза жасатарына арсы шабуыл жасайды. Осы кезде Жгір з тобымен жауды ту сыртынан лап береді. азатар осы жерде бірінші рет о ататын ару пайдаланады. Шайас барысында Батур онтайшы 10 мы скерінен айырылады. Шайасты шешуші кезеінде Жгір хана Самаран билеушісі Жалатс батыр бастаан 20 мы скер кмекке келеді. Батур онтайшы кейін шегінуге мжбр болады. Сйтіп, 1643 жылы жер жадайын жне соыс тсілін шебер пайдаланан Жгір хан Самаран билеушісі Жалатс батырды скери кмегі арасында зор жеіске жетті. Бл тарихта Орбла шайасы деген атпен белгілі. Бл жеісті аза хандыы шін зор маызы болды.
Біра жоар билеушілері аза жерлеріне басып кіру шін жаа жорытара дайындала бастады. Батур онтайшы бытыраан скерлерін айта рап, Сібірдегі орыс амалдарынан ару-жара сатып алды. зіне туелді ырыздардан ат-клік жинастырды. Осындай скери дайындытан кейін Батур онтайшы 1652 жылы азатара арсы аттанды. Бл соыста аза жасатары жеілді. Жгір хан осы 1652 жылы шайаста жоарларды олынан аза тапты. Жгір хан да Тркістан аласындаы ожа Ахмед Иассауи кесенесінде жерленген.
Жгір ханнан кейін аза хандыыны леуметтік-экономикалы жне саяси жадайы нашарлады. Феодал шонжарларды арасында алауыздытар мен баталастытар ршіді. аза слтандары лыстарды жеке-дара билеп, дербестенуге бой рды. аза жздеріні арасындаы байланыс нашарлап, олар бір-бірінен ошаулана бастады.
31. аза халыны жоар шапыншылыынан арсы кресі. лт-азатты ктерілісті батырлары. лт-азатты озалыс — отар елдерге тн тарихи былыс. лт-азатты озалысты басты масаты — лтты езгіден азат ету, оны лтты мддесін орайтын мемлекеттілігін алпына келтіру жне отаршылды билікті жою арылы лтты дербестікке ол жеткізу.Сырым Датлы (1783-1797);
Исатай Тайманлы мен Махамбет теміслыны (1836-1838);
Кеесары асымлыны лт-азатты ктерілісі (1837-1847);
Жаножа Нрмхамедлыны ктерілісі (1856-1857);
Есет Ктібарлыны озалысы (1868-1869);