Бкей хандыыны рылуы, Тайманов пен темісов бастаан азатар ктерілісі.

XVI­II . соы мен XIX . ба­сын­да Кіші жз азата­рыны едуір блігі Еділ мен Жайы зен­деріні саасын­даы жер­лерге кшіп бар­ды да 1801 жы­лы Ішкі не­месе Бкей (здеріні бірінші ха­ны Бкейді есімімен) Ор­да­сыны негізін ала­ды. Ол Еділ мен Жайы зен­деріні ара­лыын­даы ске­ри бекіністі шеп­терді іш жаын­да ор­на­ласан­дытан «Ішкі» деп атал­ды. Ішкі Ор­да азата­рыны ру­лы-тай­па­лы ра­мына адай, бай­баты, беріш, жап­пас, есен­темір, ноай, жетіру, масар, сер­кеш, та­на ызылрт, ке­те, таз, тлегіт, ру – тай­па­лары енді. Пат­ша кіметі азатар­ды Жайы сыр­ты­на кшуіне рсат бе­ре оты­рып, ай­та оныс­танды­ру мсе­лесін йым­дасты­руды орыс таына жан -тнімен берілген, ше­кара­лы пат­ша ше­не­уніктеріні нсаула­рын екі ет­пей орын­дай­тын сенімді адама тап­сы­руды мал крді. Тадау білайыр хан­ны не­мересі, Нра­лы хан­ны ба­ласы Бкей слтана тсті. Пат­ша ше­не­уніктеріні си­пат­та­уын­ша Бкей «жоары мрте­белі таа шын берілген» адам болан. Кші-он жмыс­та­рын йым­дасты­ру ба­рысын­да Бкей з мдде­лерін мытан жо. Кіші жз таына оты­ру ммкіндігі мен бе­делі жетіспей жрген ол орыс би­ле­ушісіні сенімін пай­да­ланып, Жайыты о жаала­уын­да з хан­дыыны негізін ала­уды ни­ет етті.1812 жыл­ды ба­сын­да пат­ша кіметі Бкейді «Ішкі ырыз-ай­са ор­да­сыны ха­ны» етіп рес­ми трде бекітті.1815 жылы 12 ма­мыр­да ор­да­ны негізін ала­ушы Бкей дни­еден тті. Ол кзі тірісінде-а хан атаын мра ету ыын з рпата­рына ана бекітіп бер­ген еді. лер ал­дындаы си­етінде хан­ды билігін сол кез­де 14 жас­таы ба­ласы Жгірге ал­ды­раты­нын айтан бо­латын. Жас Жгір кме­лет­ке толан­ша ор­да­ны Шыай би­леді. Жгір хан кімет билігін ола алан со отар­шыл кімшілікті зіне жкте­ген міндет­теріне сай азатар­ды мірі мен трмы­сыны жне дстрлі ел басару жйесіні кейбір баыт­та­рына ба­тыл трде згер­ту енгізе бас­та­ды. Жгір кшпелі ха­лыты оты­рышы­лан­ды­ру маса­тымен олар­ды егін егуіне жан-жаты ол­дау крсетті. Орыс ху­тор­ла­ры мен де­рев­ня­лары­ны лгісі бойын­ша траты оныс­тар са­луа кіл блді. Жгір хан з ор­да­сынан бас­тап ауыл­дарда мек­тептер, учи­лище­лер мен мешіттер аш­ты. Ол пат­ша кіметі мен жергілікті аза асйек­теріні мдде­лерін штас­ты­ру са­яса­тын жргізді. 1827 жы­лы На­рын мы Жасс шаталын­даы оныс­ты ор­да ор­та­лыы етіп жа­ри­яла­ды. Ол ле­уметтік-эко­номи­калы баыт­та Ішкі Ор­да­да фе­одал­ды тртіп ор­натты. XIX . 30 ж. ор­та­сын­да Ішкі Ор­да­ны трын­да­ры хан мен оны ай­на­ласын­даылар пат­ша кімшілігіні аяусыз ана­ушы­лыына шы­рады.

аза халыны азат­ты кресінде Иса­тай Тай­манлы мен Ма­хам­бет теміслы бас­таан ктерілісті маызы зор.Ішкі Ор­да­да ктерілісті алашы толыны 1827–1829 жыл­да­ры бо­лып тті. аза ауыл­да­ры Орал­ды ары жаына ай­та ора­ла бас­та­ды. ткір жер да­уы, са­лыты езгі, ле­уметтік ысым, отар­шылды анау 1836 жы­лы ктеріліске келді. Ктерілісті белгілі ба­тыр Иса­тай Тай­манлы мен аын Ма­хам­бет теміслы басар­ды.1836 жыл­ды апа­нын­да Ішкі Ор­да азата­рыны Жгір хана ар­сы ашы кресі бас­талды. Оан сыл­тау болан Иса­тай­ды хан ор­да­сына шаыры­луы еді. Ол ба­рудан бас тарт­ты жне зіні ауыл­да­рын ыс­та­удан кшіріп алып, ктерілісшілерді лкен ла­герін жи­нады.Хан мен оны ай­на­ласын­даылар жа­ла жа­буа кшті. Ба­рым­та кезінде біре­улер бата­шы шал­ды лтірген бо­латын. ара­уыложа жргізген тер­геу ісі Иса­тай­ды жне оны жатас­та­рыны лімге атыс­ты­лыын длел­де­уге ты­рыса­ды. 1836–1837 жыл­да­ры 15 ара­шада та ал­дында Тастбе елді ме­кенінде ктерілісшілер мен жа­зала­ушы­лар­ды ара­сын­да кескілес­кен соыс бол­ды. Шайас­та ктерілісшілер жеіліп, ора­сан кп мал­да­ры ырыл­ды, он­даан адам аза тап­ты. Біра аз­даан осын­мен Жайыты сол жаасы­на тіп Иса­тай мен Ма­хам­бет ты­лып ке­теді.Енді ктеріліс Жайыты сол жаасын­да жаласа­ды. 1838 жылы 12 шілде­де Кіші жз жеріндегі иыл зеніні бойын­да ктерілісшілерді жа­зала­ушы­лар­мен ке­зекті шайасы тіп, осы рыс­та Иса­тай мерт бо­лады.Иса­тай мен Ма­хам­бет бас­таан ктерілісті негізгі озаушы кші кшпелі ру­лар бол­ды. озалыс­ты сти­хи­ялыы, наты бадар­ла­масы­ны бол­ма­уы, йым­шылдыты жетіспеуі жеіліске келді.Ма­хам­бет теміслы ха­лы ктерілісінде маыз­ды рл атар­ды. Ол жа­лын­ды жыр­ла­ры арылы ха­лыты пат­ша кіметі мен отар­шы­лы билікті жатаан хан­дара ар­сы крес­ке шаыр­ды