Аза халыны Кенесары асымлы бастаан отаршылдыа арсы крес.

Ор­та жз азата­рыны отар­шылдыа ар­сы баыт­талан бас кте­рулері 1822 жы­лы «Сібір ырыз­да­ры ту­ралы жарыдан» бас­та­лады. Осы крес 1837 жы­лы жаз­да Абы­лай хан­ны не­мересі, асым­ны ба­ласы Ке­неса­ры бас­таан жаа, уат­ты бас кте­руге лас­ты.Ке­неса­ры кресті екі май­дан­да – пат­ша­лы Ре­сей мен Ор­та­азиялы хан­дытара ар­сы, сіре­се аза халыны бір блігін лдыта стап отыран оана ар­сы жргізу­ге шешім абыл­дай­ды. ару­лы ктерілісті ал­дында асым мен Ке­неса­ры та­рапы­нан Ор­та жз жер­леріндегі бекіністер жйесін алып тас­та­уды та­лап етіп, Сібір бас­шы­лары­ны аты­на хат­тар жа­зылан еді, біра олар жа­уап­сыз ал­ды.1837жыл­ды кктемінде Ке­неса­ры азана жа­саымен Амо­ла ок­ругіні ше­кара­сына келіп жетті. азатар оны ту­ыны ас­ты­на жап­пай аыла бас­та­ды. Же­келен­ген жа­сатар­ды ба­сын­да Ке­неса­рыны жаын ту­ыс­та­ры На­урыз­бай, білазы, Бо­пай ха­ным­дармен бірге ха­лы ба­тыр­ла­ры – Аыбай, Жа­най­дар, Иман, Жо­ламан, Бар­бай трды. Ктерілісті алашы са­тысын­да здеріні мдде­лерін кзде­ген, Ке­неса­рыдан орыан орыс ыз­метіндегі слтан­дар мен би­лерді бір блігі де осыл­ды.Ке­неса­ры 1837 жы­лы жаз­да Чи­риков­ты жа­зала­ушы от­ря­дын талан­да­ды, сйтіп ол ас­ты­на Амо­ла, Ккше­тау, арара­лы жне Ба­янауыл ок­ругтеріні аумата­рын арат­ты. 1838 жыл­ды ба­сын­да бы­тыраан аза жа­сата­ры Ке­неса­рыны ол ас­ты­на бірігеді. Кктем­де ол Ба­тыс Сібірді гу­бер­на­торы Гор­ча­кова Ре­сей кіметіні са­яса­тына ар­сы ар­найы ар­сы­лы ха­тымен елшілік жібе­реді, аза жеріндегі бекініс пунк­ттерін жо­юды, тар­тып алынан жайылым­дарды ай­та­руды та­лап етеді. Слтан­ны жібер­ген кілдерін жа­зала­ушы­лар ор­та жол­да стап ала­ды, бдан кейін Ке­неса­ры Ре­сей­ге ар­сы бел­сенді имыл­да­рын ай­та жалас­ты­рады.1838 жыл­ды жа­зын­да ктерілісшілер скер стар­ши­насы Си­монов­ты от­ря­дын талан­дай­ды. Ке­неса­рыны жа­саы Амо­ла бекінісіні тбінде шоыр­ла­нады. 7 та­мыз­да бекініске иян-кескі тіке ша­бу­ыл бас­та­лады, бар­лы ры­лыс­тар ртеліп жіберіледі. Бдан кейін кз бойы азатар пар­ти­зан кресін жалас­ты­рады, Ре­сей­ге жатас слтан­дарды ауыл­да­рын то­нап жне бай­ла­ныс то­рап­та­рын зіп при­каз­дара, пи­кет­терге жне разъез­дерге жйелі ша­бу­ыл жа­сай­ды. Кзде Ке­неса­рыны ауыл­да­ры Жо­ламан ба­тыр бас­таан Кіші жзді жа­сата­рымен бірігу маса­тын­да Торай мен Ырыз зен­деріні бойына те бас­тай­ды.1841 жы­лы аза мем­ле­кеттігіні ай­та жаыру­ына бай­ла­ныс­ты азат­ты кресті жаа са­тысы бас­та­лады. лы­та­удаы аза ру­лары кілдеріні кеесі 1841 жы­лы жаз­да Ке­неса­рыны хан етіп сай­ла­ды. Ке­неса­ры хан ор­та­лы кіметті ныай­туа жне кресті жалас­ты­ру шін мыты тыл­ды руа баыт­талан біратар кімшілік пен сот ре­фор­ма­ларын жргізді. Хан маын­да оны жатас­та­ры кірген кеесші ор­ган – Хан кеесі ры­лады. Са­лы жи­науа, ске­ри дайын­дыа, мміле­герлік істер­ге жа­уап бе­ретін ыз­меттер йым­дасты­рыла­ды. Да­ладаы ске­ри имыл­дар 1843 жы­лы ай­та жан­данды. Пол­ковник Би­занов­ты бас­шы­лыымен 5000 адам­нан тра­тын от­ряд Са­хар­ная бекінісінен, баса от­рядтар Ом­бы­дан, ызыл­жардан (Пет­ро­пав­ловск) жне арара­лыдан шыты. То­был зені жаынан пат­ша кіметіне берілген слтан Ах­мет Жантринні аза жа­саы да шыты. Ке­неса­ры шайас­тарда Би­занов­ты от­ря­дын бден ти­тыта­тып ба­рып, 1843 жыл­ды ыркйегінде оны Орскіге шегіну­ге мжбр етті. 1847 жы­лы Ке­неса­ры жа­сата­ры ырыз ше­кара­сына жаын­да­ды. Мнда олар ора­сан зор иын­дытара кез­десті. Жергілікті жерді білмеу, ырыз­дармен ара­даы жа­угершілік, ырыз, оан жне орыс от­рядта­рыны біріккен ре­кет­тері жеіліске се­беп бол­ды. Ке­неса­рыны соы шайасы Пішпек­ке та­яу жер­дегі Кекілі та­уын­да тті. Тау ішінде азатар­ды оан жне ырыз скері ор­шап ала­ды. Ке­неса­ры ттына тседі. лім ал­дында ол таы бір рет ырыз ма­нап­та­рына жа­улыты тота­тып, ор­та жауа ар­сы бірігіп кре­су шін кштерді біріктіруді сы­нады, алай­да бл жо­лы да ырыз ма­нап­та­ры оны сы­нысын абыл­да­май­ды.

50. Орал, Торай об­лыста­рын­даы ктеріліс (1868–1869 жж.)

«Уаыт­ша ере­жені» енгізілуі Ор­та жзде ар­сы­лыа кез­деспеді, сйтіп ктеріліс негізінен Кіші жзді ам­ты­ды. Зерт­те­уші Н. А. Се­реда Орал об­лы­сын­даы ашу-ыза­ны се­бебі «ха­лы пен ре­фор­ма­лар­да» емес, азатар­ды слтан­дар арылы басару дісінде деп білді. Кшпелі ха­лыты ашу-ыза­сын туызан фак­торлар­ды бірі кіметті фис­калды са­яса­тыны атай­ты­луы еді. Оны стіне атар­даы кшпелілер мен ауат­ты от­ба­сылар бірдей міндет­керлік атар­ды. Мны зі пат­ша кіметіні аза оамы­ны ар­тышы­лыта­ры, топ­та­ры жніндегі амор­шы­лы са­яса­тыны крінісі бол­ды; са­лытар мен баса да міндет­керліктерді крт кбейтілуі Орал, Торай об­лыста­рын­да ха­лыты бой крсе­тулерді бас­та­лу­ына трткі бол­ды.Пат­ша «Уаыт­ша ере­жені» малдаан­нан кейін кіметті бірден дерлік жзе­ге асы­рыла бас­таан са­лы са­яса­тына азатар­ды на­разы­лыы 1868 жылы ара­шаны аяына арай ару­лы ар­сы­лыа лас­ты. На­шар ару­ланан, біра жер жадайын та­маша білген ктерілісшілер­ге ар­сы имыл­даан шаын ка­зак шолын­шы­лары олар­ды те­ге­урінін лсіре­те ал­ма­ды.ару­лы бой крсе­тулер шек­тес екі об­лысты біратар аудан­да­рын­да бір мезгілде дерлік бо­луы се­бепті траты блімдер аз болан кез­де азатар­ды наты кштерін тым­ды блу иын бол­ды. Оны стіне ктерілісшілер здеріні бы­тыраы жа­сата­рын кіметті зін-зі орай­тын кштерімен жеткілікті ам­та­масыз етілген ірі ске­ри-тірек бе­кет­теріне ар­сы емес, ай­та аза ауыл­да­рына ка­зак от­рядта­рыны орауымен жа­сыры­нып жрген жеккрінішті стар­шындара, бо­лыс­тара ар­сы баыт­та­ды.Ктеріліс Орал об­лы­сыны солтстік-ба­тыс аудан­да­рын, атап айтан­да, брыны ха­лы ктерілістері бойын­ша да отар­шылдыа ар­сы озалыс­тара бел­се­не атысаны аарылан жа­уын­гер та­бын, шекті ру­лары­ны оныс­та­рын ке ам­тыан. Бл жо­лы да та­бын­дар ре­фор­ма­дан кейінгі ке­зедегі отар­шылдыа ар­сы крес­ке еле­улі лес ос­ты. Отар­шылды кімет орын­да­ры ктерілісті шек­тес екі да­лалы об­лыс аумаына анат жа­юыны шын мніне бой­лап жат­пай, мны се­бебін бар­лы уаыт­та хи­уалытар­ды ыпа­лы деп білді.

XIX асыр­ды 60-жыл­да­рына дейін Хи­уа кіметі Ре­сей­ге ба­рын­ша адал­ды крсетіп, оны­мен е ал­ды­мен за­ра тиімді са­уда аты­нас­та­рын жа­сап отыр­ды.

Маыс­та­удаы ктеріліс (1870 ж.)«Уаыт­ша ере­же» Маыс­та­уда 1870 жы­лы енгізілді. Пат­ша кімшілігі Маыс­та­уды негізгі халы – адай руы «Уаыт­ша ере­жені» крессіз абыл­да­май­ды деп ауіптенді жне оны жзе­ге асы­ру шін нерлым олай­лы жадай­лар­ды ктті.Маыс­тау прис­та­вы под­полков­ник Ру­кин да­ла трын­да­рыны иын жадайымен са­нас­пай, адай­лар­дан 1869–1870 жыл­дар шін шаыра алы­мын жаа та­риф­ке сй­кес де­реу енгізуді та­лап етті; кпте­ген жергілікті трын­дар, со­ны ішінде Бо­зашы тбегіні ба­лышы жа­тата­ры Ру­кинні та­лабын орын­да­удан бас тарт­ты. Адай­лар­ды жай­лауа кшуін кштеп тота­туа ты­рысан Ру­кинні ой­лан­бай жа­саан ре­кет­тері жер-жер­де ктерілісті бас­та­лу­ына се­беп бол­ды. Ктерілісшілерді же­текшісі Иса Тілен­ба­ев алы бараа бас­шы­лы ету­де ше­берлік жне жа­зала­ушы­лар­мен келіссздер­де дип­ло­мати­ялы дептілік та­ныт­ты. Ктерілісшілер суір айыны ба­сын­да Ни­кола­ев ста­ница­сына, Алек­санд­ровск фор­ты­на ша­бу­ыл жа­сады, алай­да олар стсіздікке шы­рады. Пат­ша­лы кімет орын­да­рын кшпелілерді ба­тыл­дыы орыт­ты, мны зі олар­ды осым­ша ске­ри кмек срауа мжбр етті; Кав­каздан ты кштерді ке­луі кштерді арааты­насын згертті. озалыс­ты ба­суа бас­шы­лы жа­сау олы­на шоыр­ланды­рылан граф Ку­та­исов «е жа­байы, дрекі жне жа­уын­гер азатар­ды» ты­ныш­танды­руды з жос­па­рын сын­ды. Ктерілісті негізгі озаушы кші – аза ша­ру­ала­ры з атар­ла­рын берік біріктіру­ге ол жеткізе ал­ма­ды, мны зі са­ны жнінен бол­ма­шы жа­зала­ушы от­рядтар­ды ха­лы ар­сы­лыыны негізгі ошата­рын тншыты­ру­ына ммкіндік берді; аза ша­ру­ала­рыны ру­лы тар рістері мдде­лері отар­шыл им­пе­ри­яны ске­ри ра­мала­рыны зіні йым­да­суы жаынан едуір кем тскен ктерілісшілер жа­сата­рын­даы трата­ма­ушы­лыты туыз­ды. Ктеріліс шаын си­пат­та боланы­мен, оны ге­ог­ра­фи­ялы шебері тым ауым­ды бол­ды – бкіл дерлік Ба­тыс азастан, Солтстік азастан­ны бір блігі аза ша­ру­ала­рыны бой крсе­тулерімен ам­ты­лып, «Уаыт­ша ере­жені» жзе­ге асы­рылу­ын иын­датты.