Азастан­даы XIX . 60–90 жж. кімшілік-са­яси ре­фор­ма­лар 1867–1868 жж.

1865 жы­лы кімет аза да­ласын басару ту­ралы «Ере­жені» жо­басын да­яр­лау шін Да­лалы ко­мис­сия рды. Оны ра­мына Ішкі істер ми­нистрлікті жне жергілікті ге­нерал-гу­бер­на­тор­лытар­ды кілдері кірді. Ре­сей азастан­ды басару­ды брыны жйесін тбірімен ай­та ру міндетін ала ой­ды. Ре­фор­ма­ны да­яр­лау кезінде алы бара­ны кіл кйі на­зара алын­ба­ды. Ш. Уали­ханов азастан­да ха­лыты зін-зі басару­ына негіздел­ген кімшілік билік жйесін енгізуді сын­ды. «Сот ре­фор­ма­сы жніндегі жаз­ба­ларын­да» ол аза халы шін ле­уметтік-эко­номи­калы жаашыл­дытар­ды аса маыз­ды деп есеп­теді.1867 жы­лы на­урыз­да аза жерін, Ор­та Азия лкесін кімшілік басару ре­фор­ма­сыны жо­басын тпкілікті рас­ты­ру шін ске­ри ми­нистр Д. А. Ми­лютин бас­таан ерек­ше ко­митет рыл­ды. Нти­жесінде II Алек­сандр пат­ша 1867 жы­лы 11 шілде­де «Сыр­да­рия мен Жетісу об­лыста­рын басару ту­ралы уаыт­ша Ере­жені», 1868 жылы 21 азан­да «Орын­бор жне Ба­тыс Сібір ге­нерал-гу­бер­на­тор­лыта­рыны Да­ла об­лыста­рын басару ту­ралы уаыт­ша Ере­жені» бекітті.1867–1868 жыл­да­ры ре­фор­ма­ны негізгі маса­ты «аза да­ласы­ны XIX асыр­даы Ре­сейді баса да бліктерімен то­лы осы­лу­ына ол жеткізу, Ре­сейді ол ас­тындаы ха­лытар­ды бір басар­ма­ны ас­ты­на біріктіру, жергілікті асйек­терді биліктен шет­те­ту, ру­лы бас­та­малар­ды лсіре­ту» бол­ды. Ре­фор­ма­ны негізінде азастан аумаы ш ге­нерал-гу­бер­на­тор­лыа: Тркістан, Орын­бор жне Ба­тыс Сібір, рбір ге­нерал-гу­бер­на­тор­лы об­лыстара блінді. азастан­ны бкіл аумаын­да 6 об­лыс рыл­ды, олар­ды екеуі – Жетісу мен Сыр­да­рия об­лыста­ры Тркістан, Амо­ла жне Се­мей об­лыста­ры Ба­тыс Сібір, ал Орын­бор мен Торай об­лыста­ры Орын­бор ге­нерал– гу­бер­на­тор­лыта­рыны ра­мына кірді. рбір об­лыс белгілі бір ша­мадаы уез­дерден трды.кімшілік басар­ма ске­ри си­пат­та бол­ды. Об­лыстар­ды ба­сын­да бар­лы ске­ри жне аза­мат­ты билікті то­лыымен з ол­да­рын­да шоыр­ландыран ске­ри гу­бер­на­тор­лар трды.1868 жылы «Да­лалы об­лыстар­ды басару» бойын­ша жне 1867 жылы Сыр­да­рия мен Жетісу об­лыста­рын басару жніндегі «Уаыт­ша Ере­же» бойын­ша бо­лыс­ты басар­ма­ны олы­на по­лици­ялы жне нсау та­рату­шылы биліктер берілді. Ол «ты­ныш­ты пен тртіпті» сата­уды, са­лы тле­уді жне ха­лыты бар­лы міндет­керліктерін теуін баыла­ды. Оны міндетіне би­лер со­тыны шешімін орын­да­ту кірді. Ауыл стар­шында­ры зіні зы­рын­да бо­лыс­ты басар­ма­лар­ды міндет­терін орын­да­ды.Ескі эко­номи­калы жне иде­оло­ги­ялы жаынан ттас, ту­ыс­тыа негізде­ле біріккен кімшілік-ру­лы жым­дарды ор­ны­на «Уаыт­ша Ере­жені» енгізуді нти­жесінде жа­сан­ды бірліктер пай­да бол­ды. Осы­ны брі оам­ды билік жйесіні дстрлі ба­засы­на сер етті. Сон­дытан тоырауа шы­рады, оны маызы, бе­делі жне ажеттілігі тмен­деді.

1886–1891 жж. кімшілік ре­фор­ма­лар.1886 жыл­ды 2-ма­усы­мын­даы Тркістан лкесін басару ту­ралы ере­же.III Алек­сандр пат­ша­ны Тркістан лкесін басару ту­ралы 1886 жылы 2 ма­усым­да ол ойан Жар­лыы ке-бай­та лкені басару­ды бкіл ры­лымы­на ре­фор­ма жа­са­уды бас­тап берді. Жаа ере­жеге сй­кес Тркістан ге­нерал-гу­бер­на­тор­лыына ш об­лыс: Сыр­да­рия, Ферана, Са­маранд кіргізілді. Кейінірек­те, 1897 жы­лы, Жетісу об­лы­сы да жаа ге­нерал-гу­бер­на­тор­лыты ра­мына берілді. Об­лыстар­ды билігі ске­ри гу­бер­на­тор­лара берілді. Ха­лы са­ны 800 230 адам, жер клемі 353 430 шар­шы шаырым бо­латын, кршілес Жетісу об­лы­сы 6 уез­ден: Вер­ный, апал, Лепсі, Пішпек, Прже­валь­ский жне Жар­кент уез­дерінен трды.1886 жылы Ере­жені негізгі зегі бкіл жер орын мем­ле­кетті меншігіне бе­ру бол­ды, ол азатар­ды эко­номи­калы л-ауаты­ны негізгі ны­саны – мал ша­ру­ашы­лыына ора­сан нсан келтірді. Жерді мем­ле­кеттік меншік деп жа­ри­ялап, жергілікті ха­лыты жерін бей­мерзім жала бе­рушілер деп араан кімет, соыла­рына «мал жаюа, то­пыра жне тас, бал­шы жи­науа» ы бе­ре оты­рып (253-бап), но­мад­тардан нар­лы алап­тарды алып ойылу­ын тез­детті, ол XX асыр­ды ба­сын­да сто­лыпиндік аг­рарлы ре­фор­ма­лар­ды жргізілуімен аятал­ды. 1886 жылы Ере­жені отар­шылды баыты са­лы жйесінен де з крінісін тап­ты. Ол 1867 жылы Уаыт­ша ере­жені бап­та­рын ай­та­лады; р трлі міндет­керліктерді клемін кбей­тті. Мы­салы, шаыра алы­мы 4 сома дейін кбейтілді. Сот ры­лымын­даы згерістер Ере­жеде крсетілген жаалытар­ды іске асы­рылу­ын за тртібімен ам­та­масыз ету­ге тиіс бол­ды жне ол ры­нок­ты аты­нас­тара тар­тылан ле­уметтік жіктерді мдде­лерін орауды кздеді. Негізгі ш сот инс­тан­ци­ясы – бітістіруші судья, об­лысты сот жне кіметтік Се­нат отар­шылды тртіптер енді ана ор­ныа бас­таан жадай­лар­да оам­ны тіршілігін ыты жаынан ам­та­масыз етуді рет­те­ген брыны за ере­желерін жоа шыар­ды

54)XIX . бірінші жар­ты­сын­даы азастан мде­ни­ет пен ылым.Ма­тери­ал­ды мде­ни­етті маыз­ды эле­мент­теріні бірі мал ша­ру­ашы­лыымен, егіншілікпен, й ксіпшілігімен жне олнер­мен бай­ла­ныс­ты ебек рал­да­ры бо­лып та­была­ды. XIX асыр­ды ор­та шенінде шалымен оса темір айыр да кеінен ол­да­ныла бас­та­ды. Е кп та­ралан ару трі ш метрлік «сойыл», одан со «шопар» бол­ды. XIX асыр­ды ор­та шеніне дейін а аулау кезінде са­да ол­да­ныл­ды.Кшпелі азатар­ды негізгі трын й­лері кші-она ыай­лы киіз й­лер бо­латын. азаты киіз й­лері олар­ды лкендігімен, яни тігілген киіз й­де анат деп ата­латын ке­реге са­нымен аныта­латын. анат­тар са­ны 4 анат­тан 12 аната дейін жне одан да кп бо­латын. Сырты трі бойын­ша кмбез трізді жне шо­ша бо­лып ке­летін. ысы ыс­та­улар ор­на­ласан зен­дерді аар­лар мен тау шатал­да­рына азатар­ды киіз й­лері траты лгімен са­лына­тын. Блар жер бетіне киіз й сияты етіп тас­тан (шо­шала), амыс­тан (доара) трызылан ры­лыс трінде, тік брыш­ты жер­ке­пе жне жертле, жер бетіне тік брыш­ты етіп са­лынан шым й жне саз бал­шытан дом­баздалан сопа там бол­ды. Дстрлі ааш жшіктер – ке­беже­лерді, крпе-тсек жи­науа ар­налан жкаятар­ды жне ескіден ке­ле жатан тс-ааш­тарды ор­ны­на, азатар­ды трмы­сын­да й­нек­телген ыдыс оятын шаын шкаф­тар, жата­улы ааш ке­ре­ует­тер, іші лып­та­латын, клемі р трлі сан­дытар пай­да бол­ды.

лтты киім.азатар­ды лтты киімінде здеріне тн эт­ногра­фи­ялы белгілер сата­лып ал­ды. Киім-ке­шек шін мал­ды жні мен терісі негізгі ма­тери­ал­дар бол­ды. Киімні едуір блігі мата-ма­та, жібек жне баса ма­талар­дан тігілді. лтты киімні пішіні мен тріне згерістер енді. Ер­кектер бітеу пішілген ке­удесінде тік ір-апаы бар, жал­па айыр­ма жаалы, етегі бірша­ма зын кй­лек ки­етін бол­ды. Со­нымен бірге жаз­дыгні олар ешкі терісінен илен­ген кдері шал­бар киіп жрді; шал­барды ба­лата­рына тменгі жаынан тілік тас­та­лып, ол кес­те­мен снде­летін.

азатар демі «муіті ша­пан» мен «муіті шек­пен» де дайын­да­ды. Сырт ки­етін ысы киімні адірлілеріні ата­рына а жне й жа­ну­ар­ла­рыны терілерінен тігілетін ішік жа­тады. те ке та­ралан жне бріні олы же­тетін ысы киім трі ой терісінен деліп, жні ішіне ара­тып тігілген тон бол­ды. азатар­ды негізгі ая киімі былары етік, кебісті мсілер бол­ды. Бар­лы жас­таы ер­кектерді ыс­та ки­етін ая киімі ішінде киіз бай­паы бар, ала­са да жал­па кшелі, зын оныш­ты сап­та­ма етік бол­ды. Ере­сек ер­кектерді брі ша­шын тыыр­лап ал­дыран, ба­сына таия, те­бетей ки­етін. азастан­ны бкіл аумаын­да азатар­ды е кп та­ралан ыс­ты бас киімі «ты­ма» бол­ды.

йел­дерді кй­легі иыына тігіс тспейтін етіп пішіліп, жал­па айыр­ма жаалы, жедері зын етіп тігілген. Ке­уде тсын­даы ір апаына кес­те тгілген. ыз­дарды не­месе жас келіншек­терді кй­лек­тері пішімі жнінен де, ма­тасы жаынан да жа­сы лкен йел­дерді кй­лек­терінен зге­ше болан. Ол етегі брме­леніп, тй­ме­ленетін атыр­ма жаалы етіп тігілді. Жеі же шы­на арай та­рыла берді. йел­дерді былары­дан жа­сала­тын жал­па ке­мер белдіктері кміспен кптеліп, ал­тынмен ап­та­лып, ым­бат баалы тас­тармен жне тсті шы­нылар­мен мол сем ше­кей­леніп отыр­ды. Бар­лы жас­таы йел­дерді ая киімі мсі жне кебіс бо­латын. йелді жа­сына жне оны от­ба­сын­даы жадайына арай олар­ды бас киімдері де ерек­ше­леніп отыр­ды. Жаз кезінде ыз­дар трлі-тсті мапал­дан, жібек пен барыт­тан тігілген, тбесі жай­па дге­лек те­бетей киіп жрген, ол зер­кесте­мен сем наыш­та­латын еді. Бай наыш­ты кілі те­бетей — «аса­ба» деп атал­ды. Кйеуге шыан йелді бас киімі – ки­мешек а мата-ма­тадан дайын­далан.

аза де­би­еті.XIX асыр­да орыс алым­да­ры мен аза зи­ялы­лары­ны же­келе­ген кілдері аын­дар, су­ырып­салма жыр­шы­лар, жы­ра­улар ту­ралы млімет­тер жи­нап, тіпті олар шыаран ндер мен жыр­ларды мтіндерін жа­зып ала бас­та­ды. Аын­дар мен жыр­шы­лар­ды кейбіре­улері з ту­ын­ды­ларын жа­зып отыр­ды. Со­ны арасын­да олар­ды ледеріні тпнса мтіні сата­лып алан. XIX асыр­ды ор­та­сынан бас­тап же­келе­ген аын­дарды ледері мен жыр­ла­ры жа­ри­яла­на бас­та­ды. Бл же­келей по­эзиялы шыар­ма­шылыты айын крініс тапан жне да­ми бас­таан дуірі бол­ды.

XIX асыр­ды ба­сын­да мір срген Шал, Ктеш, Жанкісі жы­ра­улар з толаула­рын­да ле­уметтік тесіздікті, хан­дарды ха­лыа жа­саан зор­лы-зом­бы­лыын шке­реле­ген.

Ке­дей ор­та­дан шыан Ктеш аын(1745–1818) мір бойы жошы­лы тауыметін тарт­ты. Оны шыар­ма­шылыыны бас­ты са­рыны – ке­дейді азап­ты мірін крсе­ту, ділетсіздікті шке­релеу.

Шал аын­ны (1748–1819) шыар­ма­шылыы болан оиаа аын­ды ша­быт­пен сол стте н осу­ымен си­пат­та­лады. Олар аза халыны та­рихын­даы же­келе­ген оиалар­мен бай­ла­ныс­ты. Он­да ар­нау ледер мен мысыл ледері кп. Шал шыар­ма­шылыыны негізгі таыры­бы – адам мірі оны мні, мо­раль, эти­ка, дін мсе­лелері.

Му­зыка нері.аза халыны трмы­сы мен оам­ды мірі жне ебек ре­кетімен біте ай­насан ру­хани мде­ни­етіні ете­не са­ласы му­зыка бол­ды. Дстрлі ор­ны­да­ушы­лы – же­ке н са­лу мен ас­папты же­ке тар­ту ке та­раан, нді осы­лып ай­ту си­регірек; шыар­ма­лар­ды негізгі трлері — н мен кй. Жи­ыр­ма­дан аса р трлі му­зыка­лы ас­паптар болан, олар­ды бір са­рын­ды ана ды­быс шыара­тын кейбіре­улері – шер­тер, жетіген, саз сыр­най, кепшік, шаобыз, даыра, аса­тая жне басала­ры му­зыка неріні ксіби та­лап­та­рына сай кел­мей, біртіндеп ри бер­ген. Ал ды­быс­ты са­пала­рын жетілдіру­ге ке­летін басала­ры му­зыка­лы ас­паптар то­бын ра­ды. Олар: дом­бы­ра – ааш­тан жа­салан, шертіп ой­на­латын екі ішекті ас­пап, ша­наы со­паша, кей­де жа­зы фор­ма­лы бо­лып ке­леді; обыз не­месе ылобыз – тос­та трізді то­лы ааш ша­наты жне мойыны ішіне арай иілген ыс­па­лы ос ішекті ас­пап; сы­бызы – ааш­тан, іші уыс амыс-урай­дан не­месе ме­талл ттіктен жа­салан, 4–6 са­уса ба­сар ойыы бар зын­ша рмелі ас­пап; да­уыл­паз – сыр­ты тері жарапен ап­талан ааш­тан не­месе ме­тал­дан жа­салан кішке­не азан тріндегі сопа ас­пап.

XIX асыр­ды бірінші жар­ты­сын­даы му­зыка нері ткен за­ман­дар ту­ын­ды­лары­ны тада­улы лгілерін сатау жне олар­мен са­батас ха­лыты кнделікті мірімен тіке­лей бай­ла­ныс­ты жаа шыар­ма­лар жа­сау негізінде да­мыды. XIX асыр­ды му­зыка­лы мде­ни­етінде 1836–1837 жыл­дардаы фе­ода­лизм мен отар­шылдыа ар­сы Иса­тай Тай­ма­нов пен оны е жаын серігі, аын рі жыр­шы Ма­хам­бет темісов бас­таан ктеріліс еле­улі із ал­дырды.

Шыар­ма­шылы жо­лын сол жыл­да­ры бас­таан бо­лаша ха­лы ком­по­зито­ры рманазы Саыр­ба­ев (1806–1879) зіні алашы шыар­ма­лары­ны бірі — «Кішкен­тай» кйін Иса­тай Тай­ма­нов ктерілісіне ар­на­ды. Ктеріліске атысан ол бл кйінде ха­лыты отар­шылды бауынан азат бо­луа де­ген те­ге­урінді тал­пы­нысын крсетті. Одан ха­лы айысы­ны, жеіліс кйінішіні ні естіледі. «Кішкен­тай» кйіні му­зыка­сы зіні тебірен­тетін те­ге­урінді бей­нелілігімен, ком­по­зици­ясы­ны айын­дыымен, кркемдік тех­ни­касы­ны крделілігімен та­маша та­лант­ты сіп ке­ле жатанын крсетті. Ол ха­лыты алы ор­та­сын­да сті жне ажыр­лы ебегімен кейіннен ха­лыты ксіби му­зыка­лы мде­ни­етіні клас­си­калы шыына ктерілді.