Азастандаы XIX . 60–90 жж. кімшілік-саяси реформалар 1867–1868 жж.
1865 жылы кімет аза даласын басару туралы «Ережені» жобасын даярлау шін Далалы комиссия рды. Оны рамына Ішкі істер министрлікті жне жергілікті генерал-губернаторлытарды кілдері кірді. Ресей азастанды басаруды брыны жйесін тбірімен айта ру міндетін ала ойды. Реформаны даярлау кезінде алы бараны кіл кйі назара алынбады. Ш. Уалиханов азастанда халыты зін-зі басаруына негізделген кімшілік билік жйесін енгізуді сынды. «Сот реформасы жніндегі жазбаларында» ол аза халы шін леуметтік-экономикалы жаашылдытарды аса маызды деп есептеді.1867 жылы наурызда аза жерін, Орта Азия лкесін кімшілік басару реформасыны жобасын тпкілікті растыру шін скери министр Д. А. Милютин бастаан ерекше комитет рылды. Нтижесінде II Александр патша 1867 жылы 11 шілдеде «Сырдария мен Жетісу облыстарын басару туралы уаытша Ережені», 1868 жылы 21 азанда «Орынбор жне Батыс Сібір генерал-губернаторлытарыны Дала облыстарын басару туралы уаытша Ережені» бекітті.1867–1868 жылдары реформаны негізгі масаты «аза даласыны XIX асырдаы Ресейді баса да бліктерімен толы осылуына ол жеткізу, Ресейді ол астындаы халытарды бір басарманы астына біріктіру, жергілікті асйектерді биліктен шеттету, рулы бастамаларды лсірету» болды. Реформаны негізінде азастан аумаы ш генерал-губернаторлыа: Тркістан, Орынбор жне Батыс Сібір, рбір генерал-губернаторлы облыстара блінді. азастанны бкіл аумаында 6 облыс рылды, оларды екеуі – Жетісу мен Сырдария облыстары Тркістан, Амола жне Семей облыстары Батыс Сібір, ал Орынбор мен Торай облыстары Орынбор генерал– губернаторлытарыны рамына кірді. рбір облыс белгілі бір шамадаы уездерден трды.кімшілік басарма скери сипатта болды. Облыстарды басында барлы скери жне азаматты билікті толыымен з олдарында шоырландыран скери губернаторлар трды.1868 жылы «Далалы облыстарды басару» бойынша жне 1867 жылы Сырдария мен Жетісу облыстарын басару жніндегі «Уаытша Ереже» бойынша болысты басарманы олына полициялы жне нсау таратушылы биліктер берілді. Ол «тынышты пен тртіпті» сатауды, салы тлеуді жне халыты барлы міндеткерліктерін теуін баылады. Оны міндетіне билер сотыны шешімін орындату кірді. Ауыл старшындары зіні зырында болысты басармаларды міндеттерін орындады.Ескі экономикалы жне идеологиялы жаынан ттас, туыстыа негізделе біріккен кімшілік-рулы жымдарды орнына «Уаытша Ережені» енгізуді нтижесінде жасанды бірліктер пайда болды. Осыны брі оамды билік жйесіні дстрлі базасына сер етті. Сондытан тоырауа шырады, оны маызы, беделі жне ажеттілігі тмендеді.
1886–1891 жж. кімшілік реформалар.1886 жылды 2-маусымындаы Тркістан лкесін басару туралы ереже.III Александр патшаны Тркістан лкесін басару туралы 1886 жылы 2 маусымда ол ойан Жарлыы ке-байта лкені басаруды бкіл рылымына реформа жасауды бастап берді. Жаа ережеге сйкес Тркістан генерал-губернаторлыына ш облыс: Сырдария, Ферана, Самаранд кіргізілді. Кейініректе, 1897 жылы, Жетісу облысы да жаа генерал-губернаторлыты рамына берілді. Облыстарды билігі скери губернаторлара берілді. Халы саны 800 230 адам, жер клемі 353 430 шаршы шаырым болатын, кршілес Жетісу облысы 6 уезден: Верный, апал, Лепсі, Пішпек, Пржевальский жне Жаркент уездерінен трды.1886 жылы Ережені негізгі зегі бкіл жер орын мемлекетті меншігіне беру болды, ол азатарды экономикалы л-ауатыны негізгі нысаны – мал шаруашылыына орасан нсан келтірді. Жерді мемлекеттік меншік деп жариялап, жергілікті халыты жерін беймерзім жала берушілер деп араан кімет, соыларына «мал жаюа, топыра жне тас, балшы жинауа» ы бере отырып (253-бап), номадтардан нарлы алаптарды алып ойылуын тездетті, ол XX асырды басында столыпиндік аграрлы реформаларды жргізілуімен аяталды. 1886 жылы Ережені отаршылды баыты салы жйесінен де з крінісін тапты. Ол 1867 жылы Уаытша ережені баптарын айталады; р трлі міндеткерліктерді клемін кбейтті. Мысалы, шаыра алымы 4 сома дейін кбейтілді. Сот рылымындаы згерістер Ережеде крсетілген жаалытарды іске асырылуын за тртібімен амтамасыз етуге тиіс болды жне ол рынокты атынастара тартылан леуметтік жіктерді мдделерін орауды кздеді. Негізгі ш сот инстанциясы – бітістіруші судья, облысты сот жне кіметтік Сенат отаршылды тртіптер енді ана орныа бастаан жадайларда оамны тіршілігін ыты жаынан амтамасыз етуді реттеген брыны за ережелерін жоа шыарды
54)XIX . бірінші жартысындаы азастан мдениет пен ылым.Материалды мдениетті маызды элементтеріні бірі мал шаруашылыымен, егіншілікпен, й ксіпшілігімен жне олнермен байланысты ебек ралдары болып табылады. XIX асырды орта шенінде шалымен оса темір айыр да кеінен олданыла бастады. Е кп таралан ару трі ш метрлік «сойыл», одан со «шопар» болды. XIX асырды орта шеніне дейін а аулау кезінде сада олданылды.Кшпелі азатарды негізгі трын йлері кші-она ыайлы киіз йлер болатын. азаты киіз йлері оларды лкендігімен, яни тігілген киіз йде анат деп аталатын кереге санымен аныталатын. анаттар саны 4 анаттан 12 аната дейін жне одан да кп болатын. Сырты трі бойынша кмбез трізді жне шоша болып келетін. ысы ыстаулар орналасан зендерді аарлар мен тау шаталдарына азатарды киіз йлері траты лгімен салынатын. Блар жер бетіне киіз й сияты етіп тастан (шошала), амыстан (доара) трызылан рылыс трінде, тік брышты жеркепе жне жертле, жер бетіне тік брышты етіп салынан шым й жне саз балшытан домбаздалан сопа там болды. Дстрлі ааш жшіктер – кебежелерді, крпе-тсек жинауа арналан жкаятарды жне ескіден келе жатан тс-ааштарды орнына, азатарды трмысында йнектелген ыдыс оятын шаын шкафтар, жатаулы ааш кереуеттер, іші лыпталатын, клемі р трлі сандытар пайда болды.
лтты киім.азатарды лтты киімінде здеріне тн этнографиялы белгілер саталып алды. Киім-кешек шін малды жні мен терісі негізгі материалдар болды. Киімні едуір блігі мата-мата, жібек жне баса маталардан тігілді. лтты киімні пішіні мен тріне згерістер енді. Еркектер бітеу пішілген кеудесінде тік ір-апаы бар, жалпа айырма жаалы, етегі біршама зын кйлек киетін болды. Сонымен бірге жаздыгні олар ешкі терісінен иленген кдері шалбар киіп жрді; шалбарды балатарына тменгі жаынан тілік тасталып, ол кестемен снделетін.
азатар демі «муіті шапан» мен «муіті шекпен» де дайындады. Сырт киетін ысы киімні адірлілеріні атарына а жне й жануарларыны терілерінен тігілетін ішік жатады. те ке таралан жне бріні олы жететін ысы киім трі ой терісінен деліп, жні ішіне аратып тігілген тон болды. азатарды негізгі ая киімі былары етік, кебісті мсілер болды. Барлы жастаы еркектерді ыста киетін ая киімі ішінде киіз байпаы бар, аласа да жалпа кшелі, зын онышты саптама етік болды. Ересек еркектерді брі шашын тыырлап алдыран, басына таия, тебетей киетін. азастанны бкіл аумаында азатарды е кп таралан ысты бас киімі «тыма» болды.
йелдерді кйлегі иыына тігіс тспейтін етіп пішіліп, жалпа айырма жаалы, жедері зын етіп тігілген. Кеуде тсындаы ір апаына кесте тгілген. ыздарды немесе жас келіншектерді кйлектері пішімі жнінен де, матасы жаынан да жасы лкен йелдерді кйлектерінен згеше болан. Ол етегі брмеленіп, тймеленетін атырма жаалы етіп тігілді. Жеі же шына арай тарыла берді. йелдерді быларыдан жасалатын жалпа кемер белдіктері кміспен кптеліп, алтынмен апталып, ымбат баалы тастармен жне тсті шынылармен мол сем шекейленіп отырды. Барлы жастаы йелдерді ая киімі мсі жне кебіс болатын. йелді жасына жне оны отбасындаы жадайына арай оларды бас киімдері де ерекшеленіп отырды. Жаз кезінде ыздар трлі-тсті мапалдан, жібек пен барыттан тігілген, тбесі жайпа дгелек тебетей киіп жрген, ол зеркестемен сем наышталатын еді. Бай наышты кілі тебетей — «асаба» деп аталды. Кйеуге шыан йелді бас киімі – кимешек а мата-матадан дайындалан.
аза дебиеті.XIX асырда орыс алымдары мен аза зиялыларыны жекелеген кілдері аындар, суырыпсалма жыршылар, жыраулар туралы мліметтер жинап, тіпті олар шыаран ндер мен жырларды мтіндерін жазып ала бастады. Аындар мен жыршыларды кейбіреулері з туындыларын жазып отырды. Соны арасында оларды ледеріні тпнса мтіні саталып алан. XIX асырды ортасынан бастап жекелеген аындарды ледері мен жырлары жариялана бастады. Бл жекелей поэзиялы шыармашылыты айын крініс тапан жне дами бастаан дуірі болды.
XIX асырды басында мір срген Шал, Ктеш, Жанкісі жыраулар з толауларында леуметтік тесіздікті, хандарды халыа жасаан зорлы-зомбылыын шкерелеген.
Кедей ортадан шыан Ктеш аын(1745–1818) мір бойы жошылы тауыметін тартты. Оны шыармашылыыны басты сарыны – кедейді азапты мірін крсету, ділетсіздікті шкерелеу.
Шал аынны (1748–1819) шыармашылыы болан оиаа аынды шабытпен сол стте н осуымен сипатталады. Олар аза халыны тарихындаы жекелеген оиалармен байланысты. Онда арнау ледер мен мысыл ледері кп. Шал шыармашылыыны негізгі таырыбы – адам мірі оны мні, мораль, этика, дін мселелері.
Музыка нері.аза халыны трмысы мен оамды мірі жне ебек рекетімен біте айнасан рухани мдениетіні етене саласы музыка болды. Дстрлі орныдаушылы – жеке н салу мен аспапты жеке тарту ке тараан, нді осылып айту сирегірек; шыармаларды негізгі трлері — н мен кй. Жиырмадан аса р трлі музыкалы аспаптар болан, оларды бір сарынды ана дыбыс шыаратын кейбіреулері – шертер, жетіген, саз сырнай, кепшік, шаобыз, даыра, асатая жне басалары музыка неріні ксіби талаптарына сай келмей, біртіндеп ри берген. Ал дыбысты сапаларын жетілдіруге келетін басалары музыкалы аспаптар тобын рады. Олар: домбыра – ааштан жасалан, шертіп ойналатын екі ішекті аспап, шанаы сопаша, кейде жазы формалы болып келеді; обыз немесе ылобыз – тоста трізді толы ааш шанаты жне мойыны ішіне арай иілген ыспалы ос ішекті аспап; сыбызы – ааштан, іші уыс амыс-урайдан немесе металл ттіктен жасалан, 4–6 сауса басар ойыы бар зынша рмелі аспап; дауылпаз – сырты тері жарапен апталан ааштан немесе металдан жасалан кішкене азан тріндегі сопа аспап.
XIX асырды бірінші жартысындаы музыка нері ткен замандар туындыларыны тадаулы лгілерін сатау жне олармен сабатас халыты кнделікті мірімен тікелей байланысты жаа шыармалар жасау негізінде дамыды. XIX асырды музыкалы мдениетінде 1836–1837 жылдардаы феодализм мен отаршылдыа арсы Исатай Тайманов пен оны е жаын серігі, аын рі жыршы Махамбет темісов бастаан ктеріліс елеулі із алдырды.
Шыармашылы жолын сол жылдары бастаан болаша халы композиторы рманазы Саырбаев (1806–1879) зіні алашы шыармаларыны бірі — «Кішкентай» кйін Исатай Тайманов ктерілісіне арнады. Ктеріліске атысан ол бл кйінде халыты отаршылды бауынан азат болуа деген тегеурінді талпынысын крсетті. Одан халы айысыны, жеіліс кйінішіні ні естіледі. «Кішкентай» кйіні музыкасы зіні тебірентетін тегеурінді бейнелілігімен, композициясыны айындыымен, кркемдік техникасыны крделілігімен тамаша талантты сіп келе жатанын крсетті. Ол халыты алы ортасында сті жне ажырлы ебегімен кейіннен халыты ксіби музыкалы мдениетіні классикалы шыына ктерілді.