ХХ 20-30 асырдаы азастан мдениеті

20-30-шы жылдардаы оу-аарту ісімен мдениет мселесі тарихымызда лі толы анытала оймаан крделі мселе. Мны басты себебі, осыан байланысты ресми мліметтерді зара кайшылыта болуы дер едік. 20-30-шы жылдарды лт зиялыларды аартушылы ызметі арылы тоталитарлы жйесі арсылыыны ерекше трі боландыын крсетуі біздіше птарлы пікір деуге болады. Кеес заманында азатарда азан революциясына дейін оыандар болан жо деген тезис беле алып келгені баршаа млім. Ал шын мнінде тарихи шынды басаша болан. Профессор Х.біжановты статистикалы млім еттеріне сйеніп жасаан мына мліметгеріне сйенсек, XX асырды басында аза лкесінде азатардан 3000-дай малімдер, 600-ге жуы ауыл шаруашылы мамандары, ал 30-а жуы аза азаматы жоары медицина маманды алан. азаты лтты интелегенциясынын сіп-ркендеуі иын тарихи жадайда жрді. Бір жаынан уаыты ткен ескі оамды атынастар аятан тартып, мешеуліктен шыуа кедергі жасаса, екінші жаынан отарлы езгі, патшалыты «скери-полицейлік» тртібіні кшейуі аза еліні алдаы болашаын кмнді етті. Аыры 1917 жылы Апан ткерісі женіп, патша татан тсті. аза демократиялы зиялылары бл хабарды уанышпен арсы алып, ендігі жерде аза халкыны бостандыын амтамасыз ететін ст жаындады деп сенді. Осыан байланысты, сол кездегі халыты кіл кйін А.Байтрсынов былайша сипаттайды; «азатара Апан Ткерісі аншалыты тсінікті болса, азан (леуметтік) Ткерісі олара соншалыты тсініксіз крінді». Олар алашы революцияны андай уанышпен абыл алса, тура сондай реймен екіншісін арсы алуа мжбур болды. аза халымен таныс адамдар шін азатарды бл ткеріске деген мндай атынасы бден табии жне тсінікті болатын. Алашы ткерісті азатар тура тсініп, уанышпен арсы алса, ал бірініден бл ткерісті оларды патша кіметіні анауы мен зорлыынан таруына жне екіншіден, оларды зімізді зіміз басарса деген ескі мітін ныайта тсуінде еді. Міне осылайша аза зиялылары Апан ткерісіні нтижесінде лтты-азатты озалысты негізі мселелері - лтты мемлекеттік дербестік алуа, мдениетті ркендетуге жне баса мселелерді шешуге ммкіндік туадыдегенсенімдеболды.Осы орайда оу-аарту саласына ерекше кіл блген е алдымен Тркістан Республикасы Халы комиссарлар Кеесіні траасы Трар Рысловты, сонымен бірге Слтанбек ожанов, Нзір Трелов, Санжар Асфандияровтарды атаран ызметтерін атап ткен орынды. Уаыт талаптарына сай Тркістанны саяси басшылары 20 жылдарды басыда ірі станционарлы педагогика оу мекемелерін йымдастыру арылы республиканы лтты-кеестік мектептеріне білікті малім кадрларын дайындай бастады. Осы баыттаы жмысты нтижелігін сіру масатымен ...

Ере­сек­тер ара­сын­да са­уат­сыздыты жою

Ша­ру­ашы­лыты да­мытып, жасы мір сру шін е ал­ды­мен ха­лытар ара­сын­да са­уат­сыздыты жою жне аар­ту ісін да­мыту міндеті трды.

1924 жы­лы азастан­да «Са­уат­сызды жойыл­сын» оамы йым­дасты­рыл­ды. 1921–1927 жыл­дар ара­лыын­да азастан­да 200 мыа жуы адам р трлі жер­де оыды. 1928 жы­лы азастан­да бар­лы ха­лыты 28%-ы са­уат­ты бол­ды. Ал азатар ара­сын­даы бл крсеткіш 10% бол­ды. 1931 жы­лы азастан­да 15–20 жас ара­лыын­даы бар­лы адам­дарды са­уатын ашу, яни олара міндетті білім бе­ру жйесі енгізілді. Са­уат­сыздыты жою маса­тын­да рес­публи­када аар­ту ісіне жмса­латын ар­жы­ны млшері кбейді.

Са­уат­сызды жою ісі жнінде азастан ода ра­мын­даы баса мем­ле­кет­терден арт­та ал­ды. Мны се­бебі – міршіл-кімшіл жйені бю­рок­ратты са­яса­ты. Са­уат­сыздыты жою ісінде е ал­ды­мен ком­со­мол йымы бел­сенділік та­ныт­ты. Тек ана 1930 жы­лы бл іске ком­со­мол ра­мын­даы 5000-а жуы жас­тар атыс­ты.

1936 жы­лы жер-жер­ден ашылан са­уат­сыздыты жою ме­кеме­лерінде 500000-нан ас­там адам оыды.

Рес­публи­када ере­сек­тер ара­сын­да са­уат­сыздыты жою ісіне сол кез­дегі «Ауыл малімі» жур­на­лы мен «Тте жол» га­зеті дісте­мелік рал ретіндегі кмегін тигізді.

1939 жы­лы азастан­даы са­уат­ты адам­дарды лесі 65% бол­ды, аза халыны ара­сын­да бл крсеткіш 40%-а жетті. Рес­публи­кадаы ірі ала­лар, негізінен, са­уат­ты ала­лара ай­нал­ды (Ал­ма­ты, Шым­кент, араан­ды, Ле­нино­горск, Та­раз, Орал т. б.)

Ха­лыа білім бе­ру ісі

1926 жы­лы аза АКСР Ха­лы Ко­мис­сарлар Кеесі «аза АКСР бірттас ебек мек­тептеріні жарысын» абыл­да­ды. Кпте­ген ала­лар­да ар­на­улы білім бе­ретін жне со­ны ішінде аза ыз­да­рын оыта­тын мек­тептер ашыл­ды.

1930–1931 жыл­да­ры азастан ха­лыта­рыны ара­сын­да жал­пыа бірдей оу міндеті енгізілді. Жал­пыа бірдей білім бе­ру ісіне кімет ол­дау крсе­те бас­та­ды. Со­нымен атар азастан ком­со­молы бл істі жзе­ге асы­рылу­ын жне білім бе­ру ісіні да­мыту­ын з мойын­да­рына ал­ды. Білім бе­ру ісін да­мыту баытын­да ана тіліндегі оулытар­ды жа­саан азаты лтты зи­ялы­лары лкен лес ос­ты. Мы­салы, А. Байтрсы­нов су­ретті ліппе, Ж. Ай­ма­уытов ана тілі оулыта­рын жаз­ды.

20–30 жыл­да­ры аза мек­тептеріне ар­налан оулытар­ды жа­сау баытын­да . Мсіре­пов, С. Сей­фул­лин, М. Жма­ба­ев, М. Ду­латов, . Ке­меге­ров, . Бкей­ха­нов, С. Сдуаасов, А. Байтрсы­нов, Ж. Ай­ма­уытов кп ебек сіірді. Рес­публи­ка жерінде орыс, аза, збек, та­тар тілдерінде оыта­тын мек­тептер жмыс істей бас­та­ды. 1934–1935 жыл­да­ры азастан­да 221 ин­тернат жмыс істеді.

Соыс­ты ал­дында рес­публи­ка мек­тептерінде 44000 малім жмыс істеді. С. Аышев, С. Кбе­ев, А. Аатов, Ш. Са­рыба­ев, Л. И. Дов­ранс­кая, Н. В. Вол­ков т. б. білім бе­ру ісіні здіктері «аза КСР-ні ебек сіірген малімі» де­ген атаа ие бол­ды.

Ксіптік білім бе­ру ісіні да­муы

1928 жы­лы азастан­да тыш жоары оу ор­ны Ал­ма­ты пе­даго­гика инс­ти­туты ашыл­ды. Бл инс­ти­тут Абай­ды есімімен атал­ды.

1929 жы­лы Ал­ма­ты зо­отех­ни­калы мал дрігерлік инс­ти­туты ашыл­ды.

1930 жы­лы Ал­ма­тыда аза ауыл ша­ру­ашы­лы инс­ти­туты ашыл­ды.

1931 жы­лы Ле­нинг­рад ске­ри ме­дици­на ака­деми­ясы­ны амор­лыымен Ал­ма­ты ме­дици­на инс­ти­туты ашыл­ды.

1934 жы­лы Ал­ма­тыда аза кен ме­тал­лургия инс­ти­туты ашыл­ды. Кейін по­литех­ни­калы инс­ти­тут аталан бл оу ор­ны ин­же­нер-тех­но­лог кадр­ла­рын да­яр­лай­тын іргелі оу ор­ны бол­ды.

1931–1932 жыл­да­ры ызы­лор­да, Орал ала­ларын­да пе­даго­гика инс­ти­туты ашыл­ды. Се­мей, Пет­ро­павл, Атбе, араан­ды, ос­та­най, Шым­кент ала­ларын­да малімдер инс­ти­тут­та­ры ашыл­ды. Соыс­ты ал­дындаы жыл­дарда аза КСР-де жоары оу орын­да­рыны са­ны 20-а, ар­на­улы оу орын­да­рыны са­ны 118-ге жетті. Ксіптік білім бе­ретін бл оу орын­да­рын­да 40000-а жуы жас­тар білім ал­ды.

ылым­ны да­муы

XX асыр­ды 30 жыл­да­рын­да азастан ылы­мы алып­та­сып, да­ми бас­та­ды. азастан­ды ылы­ми трыдан зерт­теу ісіне 1920 жы­лы рылан «азастан­ды зерт­теу» оамы кп лес ос­ты. Бл оам­да . Жба­нов, С. Ас­панди­яров, Ж. Ай­ма­уытов, А. В. За­та­евич, А. Байтрсы­нов, . Ди­ва­ев, А. П. Чу­лош­ни­ков сияты алым­дар ебек етті. 1926 жы­лы М. Е. Мас­сон Та­раз ала­сыны ор­нында ар­хе­оло­ги­ялы аз­ба жмыс­та­рын жргізді.

Н. Г. Кас­син, С. С. Не­уст­ро­ев, М. П. Ру­саков, А. Е. Ферс­ман, Р. А. Ба­рунайов сияты ге­олог алым­дар аза жеріні та­бии ре­сурс­та­рын зерт­те­уде ірі та­быс­тара жетті. араан­ды, Екібастз кмір ор­ла­ры, Ембі мнай оры анытал­ды.

1932 жы­лы КСРО ылым ака­деми­ясы­ны азастан­ды ба­засы рыл­ды. Бл ба­заны ра­мын­да 1935 жы­лы та­рих жне ге­оло­гия сек­то­ры, аза лтты нер ылы­ми-зерт­теу инс­ти­туты рыл­ды.

1935 жы­лы КСРО ылым ака­деми­ясы Кенді Ал­тай тсті ме­талын, Жезазан мы­сын, Орал-Ембі мнайын зерт­те­уге ар­налан сес­сия ткізді. Зерт­теу нти­жесінде азастан­ны ода клемінде кмір оры жнінен бірінші орын ала­тыны анытал­ды.

1935 жы­лы про­фес­сор С. Ас­панди­яров­ты елімізді та­рихы жнінде «азастан­ны кне за­ман­нан бергі та­рихы» ат­ты ылы­ми ебегі жа­ры крді.

А. Байтрсы­нов, . Жба­нов, С. Сей­фу­лин, С. Манов бас­таан де­би­ет­та­нушы­лар линг­вис­ти­ка, тіл білімі жне де­би зерт­те­улер бойын­ша ылы­ми ебек­тер жаз­ды.

аза КСР-де ылым­ды да­мыту жо­лын­да С. М. Ва­вилов, В. Л. Ка­маров, А. Н. Сма­ило­вич (трко­лог), А. Д. Ар­хангель­ский (ге­олог) есімді ака­демик­тер мол лес ос­ты.

1940 жы­лы азастан­да 57 ылы­ми-зерт­теу инс­ти­туты жмыс істеді. Блар­да 1700-ге жуы ыз­меткер ебек етті. 1939 жы­лы елімізде ылы­ми істер­ге жмса­латын крделі ар­жы 14,4 мил­ли­он сома жуы бол­ды.

Соыс ар­саын­да КСРО ылым ака­деми­ясы­ны аза фи­ли­алы рыл­ды.