Зін-зі тануды тсілдер жне ралдар
Таырып 1. зін-зі тануды мні. зін-зі тану тланы зін-зі жзеге асыруыны шарты ретінде
Масаты:зін-зі тануды мні. зін-зі тану тланы зін-зі жзеге асыруыны шарттарын талылау.
1. зін зі тануды жалпы сипаттамасы
2. зін зі тануды рылымы
3. зін зі тану процес ретінде: масаттар, мотивтері, дістері,нтижелері
Кілттік сздер:сана, адамгершілік
1.азіргі лемдік білім беру кеістігінде жастарды бойында лемні бірттас бейнесін алыптастыруа, кптрлі мдениеттерді рметтеуге трбиелеуге, руханилыа, адамгершілікке ызыушылыын оятуа, скеле рпаты леуметтік белсенділігін дамытуа баса назар аударылып отыр. азастан Республикасындаы білім беру жйесі адамгершілік пен руханилыты дамытуа баытталан. Соы онжылдыта оытушылар, трбиешілер жне ата-аналар алдында жас рпаа рухани-адамгершілік трбие беру мселесі туындады. Алашы рет балалар мен жастарды жалпы адамзатты ндылытара трбиелеу міндетін мемлекеттік дегейде елімізді Бірінші ханымы – «зін-зі тану» жобасыны авторы С.А.Назарбаева сынды. «зін-зі тану» адамгершілік-рухани білім беруді басты масаты - жас жеткіншек рпатарды ндылы жне адамгершілік идеалдара баулу, оушыларды, студенттерді зін дрыс абылдауын алыптастыру, адамны жоары масаттарын тсінуі іске асырылады. 2002 жылдан бастап азастан Республикасында «Ббек» лтты ылыми- практикалы, білімділік жне сауытыру орталыыны (ПБСО) жетекшілігімен «зін- зі тану» жаа білімділік бадарламасын бейімдеу іске асырылады. «зін-зі тану» пні тланы адамгершілік- рухани алыптасуыны білім беру маызды пні болып табылады. Пн мазмны азастан оамындаы скеле рпаты рухани-адамгершілік білімі мен трбиесі жалпыадамзатты, жалпылтты, этномдени жне тлалы ндылытарды йлесімді жинаталуына бадарланан. Осы ндылытар адамны зін толы іске асыруына, мірдегі з рлі мен мірлік мратыны мнін ынуына, оама ызмет етуіне ммкіндік береді. «зін-зі тану» рухани- адамгершілік білім беру мынадай жалпы масаттара негізделеді: - рбір студентті зіні жан дниесін сезінуіне жне зіні дербестігін тсінуіне ыпал ету; - Жеке тланы жан-жаты алыптасуына мірлік-маызы бар мынадай тйінді зыреттерді масатты трде дамыту арылы ыпал ету; - зіні мірлік позициясын анытау; - р трлі мселелерді адамгершілік нормалара сйкес конструктивті шешу; - зіне, адамдара жне оршаан лемге ізгілікті арым-атынас жасау; - Адамдара олдан келгенше кмек беру, туыстарына жне жаындарына аморлы крсету; - зімен-зі ндестікте мір сру, ойы, сзі, іс-рекеттеріне шынайы болу; - Жасампазды трысынан тадауа даярлыын таныту жне з ойы, сзі мен ісіне жауапты болу; - оама ызмет ету дадыларын іс жзінде дамыту. Аталан масаттар кнделікті практикада оу-трбие рдісінде жеке тланы зін-зі анытау, студенттерді ерекшеліктерін ескере отырып, жеке тланы рухани- адамгершілік леуетіні дамуына ыпал ететін апаратты білім беру кеістігін ру, жоары мектеп пен отбасыны леуметтік серіктестігі ынтыматастыын дамыту арылы жеке тланы рухани-адамгершілік алыптасуы шін жаымды алышарттар жасауды ру жолдарымен жзеге асырылуда. зін-зі тану пніні базалы білім беру мазмны трт негізгі блімді амтиды: - Адамны зін-зі тануы; - Адам жне оам; - Адам жне оршаан орта; - Адамзатты рухани тжірибесі. зін-зі тануды оыту интерактивтік дістеме негізінде білім беру процесіне рбір атысушыны жеке тлалы ерекшеліктерін ескере отырып жргізіледі. Адамгершілік ндылытар рбір жаса лайыты лемді абылдау арылы мегертіледі. зін, зге адамдарды тану, оршаан ортамен зара арым-атынас жасау, аиат пен махаббатты тсіну адам міріні е басты мні трысынан студент ойлана алатын, зіні пікірін жеткізе білетін, таланты мен абілеттеріні ашыла тсетін, формалды емес, сенімді жадайда теді. зін-зі тану сабатарында оытушымен ашы диалог жргізіледі, леуметтік-рлдік ойындар мен тренингтерде адамдарды зара арым- атынас лемі зерттеледі, мірдік баылаулары бойынша пікір алмасады, оама ызмет етуді практикалы дадылары дамытылады. зін-зі тану ерекшелігін есепке ала отырып, денсаулы сатау леуетіне ие р трлі стандартты емес саба трлерері: ойын-сабатар, ойлану-сабатары, пікір-сайыс, театрландырылан сабатар, шыармашылы сабатар, экскурсия жне концерт сабатар т.б. трлері пайдаланылады. зін-зі тану пніні міндеттері: 1. зін-зі басара алатын, мінез-лын тзете алатын, оамда абылданан нормалара – ндылытара сйкес зіні саналы талап- ойын жетекшілік ететін тланы алыптастыру. 2. Іс-рекет пен мінез-лында зін жзеге асыру шін студенттерді жеке абілеттерін ашуа жадай жасау. «зін-зі тану» курсын оытуды аидалары: тлалы белсенділікке ынталандыру аидасы. Адамны жан дниесіні дамуына жгіну курсты басты аидасы болып табылады. Адамны жаны — йлесімді рылан жне мейірімні, айырымдылыты, биязылыты, жанашырлыты, сйіспеншілікті нрын тккен бастапы ндылы. «Зиян келтірме!» талабы ретінде аныталуы ммкін гуманизм жне педагогикалы оптимизм аидасы. Тла зіне тілектестікті, назарды, аморлыты талап етеді, сондытан оытушы оны жаымды негізіне, нтижеге бадарланып, рухани- адамгершілік жаынан алыптасуына ыпал етуі тиіс. Психиканы, сананы жне іс-рекетті даму аидасы. Тланы барлы психикалы ерекшеліктері алыптасу процесінде боландытан, дрыс йымдастырылан іс-рекет дамуды негізгі шарты болып табылады деп тжырымдайтын Л.С.Выготскийді жне оны мектебіні баытымен негізделген.
Сана бл – жйе, таным негізі. Ойлау тла санасыны орталыында орналасан, алан барлы психикалы процестер санадаы басым ызметті ыпалында дамиды; Кешенділік, жйелілік аидасы тланы бірізді жне бірттас зерттелуіне баарланады. «зін-зі тану» бадарламасыны шеберіндегі оыту тланы жеке- дара лшемдеріні дамуына ана емес, сонымен атар дамуды жалпы рылымындаы ттастай дамуды барысын болжауа да баытталады. Детерминизм аидасы тла психикасыны барлы кріністеріні тланы отайлы леуетін жзеге асыру шін жаымды жадай жасай отырып, мінез-лын, іс- рекетін тсіндіру шін аныталуы жне тсіндірілуі тиіс біратар себептермен зара байланысан жне зара міндеттелген; Л.С. Выготский негіздеген жне Д.Б. Эльконинні, В.В. Давыдовты жне т.б. зерттеулерінде жаласын тапан дамытпалы оыту жне трбиелеу аидасы. Жадайды мні оыту мен дамытуды араатынасында аныталады. Оыту дамуды алдында жріп, жаын даму аймаына, яни рбір жас ерекшелік кезені психологиялы жаа рылымдарын ескере келе, тланы ертегі кніне бадарлануы тиіс; Жеке-дара жне тлалы тры аидасы р тланы зіне тн даму жолы болып, оларды райсысы еркін де айталанбайтын дамуды бір жолымен тетіндігін тжырымдауа ммкіндік беретін психикалы дамуды жалпы онтогенетикалы заыны бар екендігін білдіреді. Ол Л.С Выготский жне оны мектебіні, К. Бюллер мектебіні. В. Штернні, Ж. Пиажені жне т.б. зерттеулерімен длелденді; тілектестік, зара кмектесу жне ынтыматасты ахуалын руа негізделген отайлылы аидасы; жоары ндылытар: мейірім, жан тазалыы, денсаулы, тланы ішкі жан дниесіні байлыы, мір мніні арасындаы байланысты орнататын руханилы аидасы; адамны иын-ыстау жадайларды зінде зіні мірлік станымдарына жне нды бадарларына берік болып, мірлік стратегиясын сатап алу абілетін сипаттайтын тланы бірттастылыы аидасы; шыармашылы ммкіндіктерді, зін-зі тану жне зін-зі жетілдіру абілеттеріні іске осылуын алдын ала жоспарлайтын тланы дамуы мен зіндік дамуы аидасы; объективтілік жне ылымилы аидасы тланы дербес задылытарында кемелденген даму ммкіндіктерін ашуды, даму психологиясы трысында тла психикасыны даму задылытарын тсінуді болжайды; отбасылы-орталытанан тры бізді тланы дамуын баалауда жоары оу орындарындаы педагогтар мен отбасыны зара рекеттестігіне, «зін-зі тану» бадарламасын жзеге асыруда тікелей отбасыны атыстырылуына баыттайды; зін-зі тануа оыту білім алушыларды мынадай дегей бойынша тілетін нтижелерге болжанып отыр: Ктілетін нтижелер: зін тануа, згелерді тануа, лемді тануа, адамзатты рухани тжірибесін тануа ммкіндік береді. Ктілетін нтижелерді кп дегейлік жйесі бір жаынан, ыса мерзімді жне за мерзімді оу жне трбие масаттары трінде крінсе, екінші жаынан, білімгерлерді рухани-адамгершілік даму крсеткіштері жне оларды зін-зі тануды жалпы масаттарына ол жеткізуіні крсеткіші болып табылады жне студенттерді оу жетістіктерін баылауа ммкіндік береді. Осы ктілетін нтижелер міндетті трде оытылатын пндер мазмныны адамгершілік леуетін кшейту шін бадар жне пнаралы байланысты жзеге асыратын рал ызметін атарады, рбір пнні ндылыты мнін ашуа бадарланан, оу процесін жобалауа жадай тудырады.
2.зін-зі тануда адам бір мезгілде танымны субъектісі ретінде де жне объектісі ретінде де крінеді. зін-зі тануды дамуы адамны практикалы іс-рекетіні барысында жне зге адамдармен зара ыпалы жадайында жреді. оамды дамуды сферасы зін-зі тануды пайда болуы мен дамуы шін ерекше рлге ие – адам зін згелер арылы жанама трде таниды. зіндік сана мен зін-зі тануды бір емес екенін атап айту ажет. зіндік сана нерлым ке ым - зіндік санадан рашан зін-зі тану шыады.Психологиялы позицияда зін-зі тану мселесі психология дербес ылым болып алыптасаннан кейін зерттеле бастады. Бл салада кптеген ызыты рі мазмнды зерттеулер жргізілген. зін-зі тану тланы маызды блігі ретінде арастырылан кптеген ебектер бар. Сонымен атар тла дамуыны дегейі зін-зі тануды дамуыны дегейіне пропорционалды екендігі жиі атап айтылды. Мінез-лыты реттеушісі бола отырып, зін-зі тану тланы рі арайы дамуына ыпал етеді. Ол сырты сер мен тланы ішкі кйі жне оны мінез-лы формалары арасындаы тепе-тедікті белгілейді. Сондытан зін-зі тануды дамуындаы жаымсыз ауытулар тланы йлесімді рылымын бзып, адам мінезіні жетімсіз алыптасуына келеді. Кейбір зерттеулерде зін-зі тану «Мен» ымымен тедестіріледі, ал бл рылым тла ымыны синонимі ретінде арастырылады. зін-зі тану тлаа араанда нерлым ке ымды білдіреді деген де пікірлер кездеседі. Ол зін-зі тану тлаа араанда лдеайда ерте пайда болып, зінде нерлым ке мазмнды сыйызатындыымен длелденеді. «Мен», «Мен - бейне», «з зіні бейнесі» сияты ымдарды тсінік аясы «кмескі». Тланы тсіндіру шін де, зіндік сананы сипаттау шін де олданылып, осымен соысыны зіне тн ерекше мазмнын жоюа келетін, «Мен» ымын кейбір теріс пайдаланушылы та байалады. Сонымен бірге нсалан ымдарды объектілері аны ажыратылмайды. зін-зі тану саналы трде масата баытталан процесс ретінде сипатталады, яни адам наты бір масатты алдына ояды. зінде андай да бір абілетті, икемділікті арнайы дісті олдану арылы зін баалайды. Міне, осы жерде саналы рекетке айналады жне оны задылытарына баынады. Егер адам зін-зі тануын рекетке жиі айналдырып отырса, онда адам зін-зі тере жне тез танитын болады. Бізді мірімізді зі бір алыпты жне кризисті жадайлардын трады. Адам шешімді абылдаан жадайында ол тек жадайды емес, сонымен атар зіні ммкіншіліктерін жне асиеттерін жасы білу керек. Мндай жадайлар да зін-зі тану белсенді жмыс істейді, тла аз уаыт ішінде зі туралы малматты ала алады. Бл кезендерге жататындар: 3 жас дадарысы, мнда бала алаш зін субъект ретінде ынады, алашы леуметтік Мен жйесі алыптасады, зін білдіруге деген штарлыы пайда болады; 7 жас дадарысы, мнда бала зін оу субъектісі ретінде ынады жне зін окушы ретінде баалау мтаждыы пайда болады; жеткіншек даарысы зіні Менін сырты ортамен, былыстармен зара рекет контекстіне ашады. Ересек адамдарда да дадарыс болады: 30 жас дадырысы, зейнетке шыуымен байланысты дадарыс.
3.зiн-зi тануды тсiну жне тсiне алмау дегейi. Адам арапайым мiр средi, оиды, ебектенедi, арым-атынаса тседi, з-зiмен сйлеседi. мiр барысында кптеген дйектер жиналып (зге адамдар жайлы, зі жайлы), бір мезетте санада бекітіліп, тсініп немесе тсіне алмауы, яни зіне деген атынасына баылау жасай алмауы абілетіні тмендегі байалады.Масаттылы. Жеке адам з алдына андайда бір масат ояды жне баыттылыын, абілеттілігін, тла асиеттерін олдана отырып, сол масата жетуге тырысады. Осы жадайда рекет арылы зін-зі баалауы, талдауы, зін-зі тануы жзеге асады. Тла нерлым іс-рекетте зін-зі тануын жзеге асыран сайын, сорлым тере зі жайлы біле тседі. Бл жерде керi модел де кездеседi, егер эмоционалды кй жоары дегейде болса, зiн-зi тануы объективтi болмайды, ртрлi комплекстер пайда болады. зiн-зi тануды аныуы ртрлi мiрлiк жолдарында кездеседi. Тла тек жадайды, зге адамдарды бiлiп ана оймай, з ммкiндiгiн, асиетiн, зiнде бiлген жн. зiн-зi тануды аяталмауы - бнда ересек адамдарды мiрi бай жне шынайы тла. зiдi толы тану ммкiн емес, тiптi леуметтiк ортада орны зор, абiлеттi деп санайтын адамны зi де жоары дегейде зiн-зi тани алмайды.зiн-зi тануды психологиялы механизмi - ол тланы ндылы маыналы зiндiк реттелуi, зiнi барлы жеке дара, типтiк асиеттерiн, эмоционалдылы-ерiктiк, мотивациялы танымды жетiлдiруi.Р.М. Жаыповты айтуынша, зiндiк тану, зiндiк сана, рефлексия жне леуметтік талаптарды еске алу арылы зiн-зi дамыту тланы зiн-зi танытуыны алы шарттары болып табылады.зiн-зi танытанын тланы негiзгi асиеттерiнi бiрi белсендiлiк. К.А. Абульханова кзарасы бойынша, белсендiлiк - бл тланы ажеттiлiктердi, абiлеттердi, мiрге атынастарды жне оамны тлаа оятын талаптарын интеграциялау негiзiнде тлаа ана тн, мiрдi йымдастыру, реттеу жне зiндiк реттелу тсiлi. А.А. Бодалев белсендiлiк жне оны рамдас блiктерi тланы зiне-зi сенiмдiлiк сияты мiнездемесiмен тыыз байланысты деп крсетедi. Сондытан зiн-зi танытатын тланы маызды асиетi зiне сенiмдiлiк проблемасы отанды психологтармен аз зерттелiнген. Шетелдiк психологтар тланы бл сипаттамасын теориялы жне эксперименттiк трде зерттеуге тырысты. Бiра, алашында ол психокоррекция мселелерiмен байланысты зерттелiндi. зiне сенiмдiлiктi аз немесе тiптi болмауы кп жадайда пессимизм мен ысылуда крiнiс табатын тланы невротикалы симптоматикасына келедi. ХХ асырды 40 жылдары АШ-таы невроз клиникасыны бас дрiгерi Андре Сальтер зiне сенiмсiздiктi коррекциялау, емдеу жне лсiрету проблемасымен е алашы болып айналысты.Жеке адамны айнар кзiнi белсендiлiк кзi - ажеттiлiк. ажеттiлiк ке маынада - бл мтажды, ал тар маынада - алып, яни адамны жадай туелдiлiгiнi крiнiсi. ажеттiлiк биологиялы жне леуметтiк болып блiнедi. Биологиялы ажеттiлiкке – су, жылу, ауа, тама, сексуалды атынас т.б., ал леуметтiк ажеттiлiктi негiзi - ебек ету, тануда, арым-атынас, жетiстiкке жету т.б. зiн-зi тану процесi ретiнде крiнiс бередi жне оны тп негiзiнде ажеттiлiк жатыр, ол зiн-зi танудаы ажеттiлiк деп атауа болады. зiн-зi танудаы ажеттiлiк - бл тану ажеттiлiгi. Ол «Мен» ажеттiлiгiмен тыыз байланысты. Олара жататындар: зiн-зi сыйлаудаы ажеттiлiк, зiн теестiрудегi ажеттiлiк, згелердi кзарасы бойынша зiн мойындау т.б.зiн-зi сыйлауа деген ажеттiлiгi адамны з талаптарына жне оршаан ортадаы адамдарды талаптарына жауап беруiмен жоары дрежеге жетуiмен крiнiс бередi. «Мен»-i ттастыына деген ажеттiлiгi «Мен» образыны соына жету.
Таырып 2. зін-зі тануды жалпы сипаттамасыны
Процесі ретінде
1. зін-зі тануды тсілдер жне ралдар
2. Идентификация жне рефлексия зін-зі тануды механизмі ретінде
3. зін-зі тануды бгеттері
зін-зі тануды тсілдер жне ралдар
гіме таырыбына байланысты техникалы ралдар олданылады.
гіме малімні ысаша сзінен басталады. Ол оушылара мселелі сипаттаы сратар ойып, талдатып, орытындылайды. Пікірталас. Пікір білдіру, баа беру оушыны дниеге сенімін арттырып, ондаы ателіктер мен кейбір адамдарды жалан кзарастарымен кресуге йретеді. Пікірталас оушылардан аыл-ой ызметін, сезім белсенділігін талап етеді. Малім пікірталасты ткізбес брын оны таырыбын, сратарын тжырымдап, жргізушіні белгілеп, олданылатын дебиеттерді сынып, оушыларды пікірталас ережелерімен таныстырады. Тсіндіру. Бір топа, жеке оушылара жаа ережелер баса адамды рметтеу, зін баса кісіні орнына ою, т.б. тсіндіріледі. Партаны сызу, дрекілік жасау теріс ылы екенін тсіндіре беруді ажеті болмаандытан баса діс олдану керек. Малім адамшылы асиет туралы баланы пікірін срап, оушыны жасы сапаларды ажеттігіне сендіріп, баланы теріс ылыы шін ялтып, тзелуге баыттайды. неге. Малім оушылара дебиеттегі жне мірдегі трлі кейіпкерлерді лгі еткенде оушы зіні ішкі жан-дниесіне гіле бастайды. Бала баса адама еліктегіш. Бастауыш сынып оушылары барлы адамдара еліктейді. Жеткіншектер здері тадаан адамдарына еліктейді.
Балалар деби жне тарихи кейіпкерлерге, рбыларына, ересектерге, ата-аналарына, малімдерге, баралы апарат ралдарыны, нерді жас рпаа лгі ететін адамдарына еліктейді. Сендіру. Малім з пікіріне баланы сендіргісі келіп, оан былай дейді: "Аыма - жаман адам, себебі ол з ісіне есеп бермейді".
Оушыа сабаа кешігуді зияндыын длелдеу шін: "Брімізді ойымызды бліп жіберетіндіктен, адамдарды кешіккені намайды,", - дейді. Мдениеттілікті пайдасына оушыны кзін жеткізу шін, малім: "Суды стаанмен іш, шишаны аузынан ішуге болмайды", - дейді.
Малім балаа арым-атынасты маызын ашу шін: "Сен газетті йіе мытып кеткендіктен, сынып саатымыз ойдаыдай тпейді" - дейді.
Диалог дісін олданатын малім: "Мен осылай ойлаймын, сендер алай ойлайсыдар", - деп сйлеседі. Пікірталас жмыс барысында пайда болады немесе оны малімні зі йымдастырады. Кркем шыармадан алан серін малім оушыа былай білдіреді: "Мына портреттегі адам екінші портреттегі адама араанда слу".
"Сені аылы бар ой, жібірлеген рбынан кешірім сра", - деп, малім балаа нсау береді.
Ол жасырын трде боландытан бала басаша абылдайды.
Ертегі, деби кітаптар, мерзімді баспасз материалдары мектеп жасындаы оушыларды адамгершілік санасын алыптастыратын ралдарды бірі. Оушылар жаымды кейіпкерлерге еліктеп, жамандытан аула болуа йренеді.
Кзін жеткізу - трбиешіні з тртібі, жмыс тсілдері арылы жзеге асатын, балалар кзарасына ыпал етуді педагогикалы тсілі. оамды пікір. Балалара трбиешіні оятын талабы е алдымен жымны талабы екендігін тсіндіру керек. жымны талабы - жалпы оамды пікірді крінісі. оамды пікір жымдаы іс-рекетті йымдастыру жне мінез-лыты алыптастыруды негізгі дісіні бірі.
оамды пікір жым мшесіні, жекелеген топтарды іс-рекетін, ылыын баалауда олданылады. оамды пікірді негізгі нысандары - жым мшелеріні жиналыста, жиындар да, митингіде, жергілікті баспасзде жне дгелек стел басында, ашы гімеде, кемшіліктерді сынап, жаа міндеттерді жзеге асыруды жолдарын белгілеуі.