Зі-зі крсетуді техникасы.

ркім зіні басындаы ойларын басаа айтып, тсіндіру шін оан лайыты сз таба білуге тиісті. Таба алмаан жадайда, ол ой иесіне де шала, тсініксіз болып алады. Яни, ойды дамуы сйлеуді дамуымен те тыыз байланысты. Адам зіні сйлеу мдениетін жетілдірмейінше, жоары аыл мдениетіне жете алмайды. Сырты сйлеу ауызша, жазбаша болып блінеді. Блардан баса ауызша сйлеуді мынадай екі трі бар:

1. Диалогты сйлеу.2. Монологты сйлеу.

Диалогты сйлеу – екі немесе бірнеше адамны тілдесуі. Монологты сйлеу – бір адамны сйлеуі, гіме, баяндама, лекция жне баса да трлері кездеседі. Мнда сйлеуші бір адам, тыдаушы – кп халы. Осылайша, сырты сйлесу: ауызша диалогты сйлеу, ауызша монологты сйлеу, жазбаша сйлеу болып блінеді.Адамны айтан сзі белгілі бір мазмнды білдіреді жне сйлеушіні, жазушыны осы мазмна атынасын крсетеді. Бдан туатын орытынды: сйлеу ойды білдіріп, іштегі сезімді сырта шыарады. Сйлеуді бл сипаты – оны мнерлілігі. зара тілдескенде, лекция, баяндама жасаанда мнерсіз сйлеу – ол аншама мазмнды ойа толы болса да, серсіз, жансыз болып шыады. Ауызша сйлеуді эмоциялы реі интонациямен, мимикамен, ишаралармен білдіріледі. Жазбаша сйлеуде мндай ммкіндіктер жо. Сол себепті ааза жазушы адам з сздерін барынша иыстырып, ойын мнерлі трде жеткізе алады. И, сйлей білу – з ойыды келістіріп, айтып беру, оны мазмнын ана баяндап оймай, нзік сырларын сол алпында жеткізіп, тыдаушыны етжрегін елжірете білу.Ел алдында шебер, шешен сйлеу кп ебектену, оу, йренуді талап етеді. Шешен адамдарда негізінен, сз кркемдігі ой тасынынан табии трде туындап жатады. Кркемдік талам мен шешендік тсілдерді дрыс пайдалана білген адам ана эстетикалы сер ету кшіне ие бола алады. Сонда шешендік нерге кп сйлеп, оны сынатып йренуге болады ма, лде оан жазып дайындалан дрыс па? Бл орайда йгілі шешен, данагй Цицерон былай дейді: «алам – кркем сзді е жасы жаттытырушысы. Басалардан йренуде неге ттарлытай теесуге мтылу керек. зі лгі еткен шешенні жасысыны брін алуа тырыс. Оайын, кзге тсіп транын ана емес, е маыздысы – шынайы шеберлігіне жету. Ол еліктеу болып кетпеуі керек. Мытыа анша сап трса да, кшірме тпнсадан ыли да кш тмен болады. Халы алдында сйлеу шін сзіні зіндік «бейнесі», з мнері боланы абзал....Егер нерді баса саласындаы аты млім шебер бір ісін кездейсо дадысынан нашар орындаан болса, оны ол зі дейі жасады ма, не денсаулыына байланысты сйтіп алды, дей салады... Ал, егер шешеннен сондай бір осалды тапсыншы, оны тек аыматы деп санайды, ал аымаа кешірім болмайды. йткені, адам кіл-кйге немесе іші ауырана байланысты аыма болмайды. Сзді тыдай білмеу. Кейбір адамдарды ерсі мінездері бар: басаны сзіне ла оймайтын, зіне айтылан сзді аяына дейін тыдай білмейтін, згелерді сзіне ретсіз араласып, гімені шырын бзатын. Содан сйлеп отыран адам кейде аалып – шашалып, ттыып та алады. рбір адам з басындаы осы кемшіліктермен кресе білсе, бізді сйлеу мдениетіміз де одан рі дами тсер еді.Жне де кейбір адамдар диалогты сйлеуді талаптарын орындай бермейді. Содан кп сйлеп, бір сзді сан мрте айталап, тыдаушысын жалытырып та алады. Оларды ішінде зіне ойылан сраулара, арсы пікірлерге жауап бермей, з ойын тптіштеп айта беретіндері де кездеседі. Бл пікірсайыс мдениетіндегі, е бастысы сйлеу мдениетіндегі депсіздік.Аылшын тілінде азір «сен» деп сйлесу іс жзінде жо. Оларда мндай есімдікті зі де мытылан. Ол ХІ асырды зінде олданыстан ала бастап, ХІІІ асырды басында оны сыпайы «сіз» деген есімдік алмастыран-ды. Тіл мамандарыны тсіндіруінше, кне замандаы «сен» сзі тек шіркеу тілінде, ктерікі, лепті поэзияда ана саталан крінеді. Сол себепті, оны «Уа, сен!» деп аударан дрыс дейді. Кейінгі кезде орыс тіліндегі «товарищ» деген аратпа сз де ерсі естіліп, оамды орындарда «мужчина», «женщина» деген аратпа сздер кштеп орныа бастады. Сол секілді оамда осындай сыпайылыты орнату шін пікірсайыстан осы аиданы, яни «СІЗ» деп арым-атынас жасауды ала ойан дрыс секілді.Жас дос, сізге кркем ойыызды халыа дрыс жеткізуді е басты дниелерін айтты. Енді пікрісайыс алаына шыанда мыналарды есте сатааны абзал:Сз бастау бір адама оай шаруа болса, енді біріне иынны иыны болып крінеді. Кпті алдына шыып сйлеу шін лкен дайынды ажет. Мені айтым келгені дайындысыз жасалан дние ешашан жемісін бермейді. Егер кпшілікке сзіді тыдаты келсе жне оларды назары саан ауанын аласа онда сені киген киімінен бастап, сйлеген сзіе дейін мінсіз болуы керек. Мынадай жасы рі орнымен айтылан сз бар: «Аылыа арап шыарып саланымен, киіміе арап ктіп алады». Киім жадайа сйкес, зіе жарасымды рі ыайлы болу керек. Кпті алдына шыып сйлегенде сенімсіздік, аладаушылыты тудыратын себептерді бірі – киім лгісі. йткені, адам зін басалармен салыстырады, оларды зіне деген кзарастарын байайды. Соны серінен ол ыайсыздана бастайды да ойы блінеді. Бл дегені тыдаушыларды зінен алыстататын жадайа алып келуі ммкін. Киген киімі зіе сенімді рі ыайлы болсын. рбір істі, таныстыты басы – слемдесуден басталады. аза даналарыны айтан жасы сзі бар - «Слем – сзді анасы». Яни, сзіні стті шыуына бір адам жаындататын – слемдесу. Слемдесу ыса да нса, маыналы болуы тиіс жне демі клкі мен жаымды ымды оса біл! Келесі, рбір сз бастаушыны сзіні наты масаты болуы тиіс. Яни, сен зіні кімге жне не туралы айтатыныды жасы білуі керек. Тыдаушылар сені сзіні дрыстыына сенуі шін олыда сенімді апарат болуы ажет. Себебі, длелдемесі жо сз, ра сз.зіді сенімді сезіну шін зіе ыайлы атмосфераны жасап ал. Мысалы, зіді оушылара саба тсіндіріп жатан маліммін деп елестетііз. Немесе, керісінше саба айтып трмын деп ойлаыз. Е бастысы зіді ауіпсіз рі сенімді сезінетін кріністі елестетііз.Кпшілікті алдында сйлей алатын мыты оратор болы келсе, зімен здіксіз жмыс жаса! зіді сырттай баылауа ал! Оны видеокамера, айна сияты трмысты ралдарды кмегімен жзеге асыра аласы. Кпті алдына шыып сйлеген кездеріді немесе йде зіді бейнежазбаа тсір! Сол арылы кемшіліктеріді кріп, онымен жмыс жаса. Тек арапайымдылыыды сата. арапайым бол, шынайы бол! Сздерді жаылыстыратын болса, жаылтпаштар кп оы жне айтылуы иын сздерді айтып йрен.