зін-зі абылдау жне зін-зі болжауы зін-зі дамытуды механизмі ретінде

«зін-зі тану» пні : азіргі жайы жне даму болашаы. «Отбасында, мектепте, оамды орындарда лкендер мен бала арасындаы сыйласты, махаббат пен мейірімділік – шапаат шуаымен ізгілік нрына бленуі тиіс.йткені біз баланы- адал ебек етіп, елін, халын сюге трбиелеп отырмыз. Сондытан, л- ызымыза кзбе-кз айтан сзіміз, берген трбиеміз жректен жрекке жетсе, андай анибет!» Сара Алпысызы Бгінгі заман жаа технологиялар дуірі, жаа рдіс, жаа тсінік пен мінез – лыты заманы. Заманына сай малім де, жаашыл, жан – жаты, шыр ойлы оушымен жмыс жасауа ерік – жігері, абілеті бар болуы ажет. рбір малім оушыны ішкі жан дниесін жазбай танитын сарапшы, оларды ммкіндіктерін байайтын психолог, жасы іс — рекетке баыттайтын діскер болып табылады. Мені зін — зі тану мамандыын алауымны басты себебі – оушы бойына ізгілік пен адамгершілік шуаын шашу, балалар мірді танып йренумен атар, оларды ойларын тыдай келе, оларды адами аиатты ына алатындыына кзім жетті. Е бастысы оларды тіпті е кішкентайларыны зі де сзіне жне істеріне жауаптылы сезімдеріне ие. Бан ку зім тткізген «Отанымды сйемін», «азастан – ынтыма ордасы», «Сенім – мені серігім» т.б. атты сабатарым барысында оушыларды ойлау абілеттерімен дниетанымдылы ызыушылытары басым екенін байадым. Саба барысында «Я, жо» з тсінігінді длелде, ойыны олдану барысында, балалар з ойларын мірмен байланыстырып, длелдеуге талпынып жатады. азіргі кезде скеле рапаты трбиелеу ала ойып отыран негізгі масаттарды бірі – оамда зіндік орны бар, лкенге рмет крсетіп, кішіге амор бола білетін, мемлекетімізді болашаы жан-жаты дамыан жеке тланы алыптастыру. Осы масатты жзеге асыруда «Ббек» орыны президенті Сара Алпысызыны «зін-зі тану» рухани-адамгершілік білім жобасы республикамызды білім беру мекемелерінде, балабашаларда эксперименттік пн ретінде жргізіліп келеді. «зiн – зi тану» - бл зiнi потенционалды жне жеке бас асиетiн, кшбасшылы ерекшелiгiн, мiнез-лын, зiнi атынасын зге адамдар арылы зiн тану рдісi. зiн-зi тануды ылыми трыдан арастыранда, психологияда кеiнен ашылып крсетiледi: - зiн-зi тану – психологиялы кемелдi жне iшкi йлесiмдiлiктi абылдау ралы. - зiн-зi тану - тланы психикалы жне психологиялы денсаулыты абылдау жадайы. - зiн-зi тану - тланы зiндiк дамуыны бiрден-бiр жолы жне оны жзеге асырылуы. Бл мндер зара тыыз байланыста болып келедi жне олар бiр-бiрiн толытырып отырады. «зін-зі тану» сабаы- адамны иялына анат бітіретін , салауатты мір салтына бастайтын игіліктерді жиынтыы. Таырып аясында берілетін сан трлі сапа, адами ізгі асиет, лгі –неге, айналаа деген ысты ылас пен мірге деген ікр сезім т.б. мірлік ндылытарды баланы зердесіне жеткізетін рине, стаз. Олай болса, мір оулыындай ажап дрістерге толы бл пнен саба беретін стаза ойылар талап та ерекше. «Малім зіні білімділігі мен жріс – трысымен, жайдары мінезімен, тіпті сырт пішінімен, киген киімімен де оушысына жасы маанада атты сер етеді», - деп Млік абдуллин айтаандай пн малімінен баланы жрегіне жол тауып, оларды кіліне адамгершілік рухын себе білу шеберлігі талап естіледі. «зін-зі тану» пні маліміні мінезі ашы-жарын, айналасына тартымды, этика-эстетикалы сабасы жоары, шыармашлы, рекеттке жмылдыра алатын адам болуы тиіс. Аталан мастаа жету шін келесідей міндеттерді шешу ажет: 1. «зін-зі тану» пніні азіргі тадаы жадайын зерттеу жне келешегіне болжау жасау; 2. «зін-зі тану» пніні оу бадарламасында алатын орнын анытау; 3. «зін-зі тану» бадарламасыны рухани – адамгершілік трбие жиесіндегі маыздылыын зерттеу; 4. «зін-зі тану» мен зін-зі трбиелеуді психологиялы мнін зерделеу; 5. «зін-зі тану» пніні масаты мен міндеті, принциптерін жіктеу; 6. «зін-зі тану» пнін оытуды діс-тсілдері, формаларыны тиімді жолдарын анытау. Елімізді егемендігі ныайып, ертеіне сеніммен адам басан шаында заманына сай адамын трбиелеу басты міндет. Осы релі жолда рпа негесі, оларды адамды болмысы жайлы ой толап, рухани-адамгершілік білім беруді басты идея етіп станатын «Ббек» орыны президенті С.Назарбаеваны «зін-зі тану» авторлы бадарламасыны ала ойан масатыны зі ерекше. «зін-зі тану» оушыны зіні адірін зі білуге, зін сыйлауа, зін-зі жетілдіруге,оамда жне оршаан мір жадайларында зіні баыт-бадарын анытауына,з бетінше шешім абылдай алуына жне з сзі мен рекеттері шін жауапкершілікті сезіне білуге трбиелейді. Саба барысында оушыларды бір-біріне деген алаан жылуын беру арылы бір-біріне а жрекпен айтан тілектері, арман тілегін айта отырып, зіндік «менін» алыптастыру, бойындаы кш уатын жасылыа баыттау, зін жеке тла ретінде сезінуі — «зін-зі» танудаы игі нтижелер екені аны. «зін-зі тану» пні болаша рпаты бойында рухани-адамгершілік айнарын сііріп,мінез-лын трбиелеуге,жалпыадамзатты ндылытарды, адамгершілік принциптері мен мраттарды мір бойы басшылыа алатын жеке тла алыптастыруа негізделген. рбір балаа жеке тла ретінде арап, оны зіне тн санасы, еркі, зіндік рекет жасай алатын ортасы бар екенін ескере отырып, оушыны білімге, ылыма деген ынтасын арттыру, оларды аыл-ой абілетін, диалектикалы дниетанымын, мірлік масат-мддесін айындауа, жеке басыны асиеттерін дамытып оны оам талабына сай іске асыруа кмектесу мектеп міріндегі здіксіз оу-трбие процесіні ана жемісі болып табылады. Осы орайда «зін-зі тану» пніні басты ерекшелігі скеле рпаты тлалы потенциалыны дамуына, зіндік асиетіні ашылуына, шыармашылы жне танымды белсенділігін ынталандыруа, балалара сйіспеншілік, мейірімділік, аиат, адалды, шыншылды, слулы, раымдылы, мінез-клы дрыстыы арылы йлесімді жан-жаты дамыан адам алыптастыруа бадарланан. «зін-зі тану» пні баса пндерден алан білім мазмнын толытырып, адам баласын адамгершілікке, мейірімділікке, кішіпейілділікке баулитын пн. Бл пнні рбір сабаы балаларды достыа, сыйластыа, семдікке, дептілікке шаырады. Себебі: кнделікті саба шатты шеберінде бір-біріне деген сезімдерін білдіріп, уанышпен басталса, жректен жрекке дісі арылы алдаы кндеріне сттілік тілеу арылы аяталады. Мінекей, ал осы екі діс-тсіл арасында оушылара аншама жасы игі тілектер мен мірді сем де керемет жне ол айталанбайтындыын малім мейірімділікпен жеткізеді. рбір сабата адам баласына уаныш сыйлау, мейіріммен арау, кішіпейіл болу, лкенді рметтеу туралы бойына сііріп скен жас рпа міндетті трде солай болуа тырысады. оршаан ортаны семдігін кріп, оны слулыын сезе білген адамзат баласы жасылыа мтылады. Атам аза ашанда ар-жданды, намысты дние-мліктен жоары ойан. Дос шін зіні кш-жігерін аямаан, бауырына, досына, жаындарына кмекке ай кезде де дайын тран. «зін-зі тану» пні бізді бойымыза осындай асиеттерді ялатып, жан-жаындаылара тек жасылы тілеп, жанашырлы танытатын, кез-келген ортада зін жасы стай алатын, мір сруге штар тла алыптастырады. зін-зі тану арылы жеке тланы бойында рухани-адамгершілік асиеттерді алыптасып, дамуын амтамасыз етуімен, адамзатты табиатпен йлесімділікке дамуын сезіндірумен айындалады. зін-зі тану бастауыш буында оитын жеке тланы рухани-адамгершілігін дамытуда, оны бойында жалпы адамзатты ндылытарды алыптастыруда е маызды орын алады, адамгершілікке трбиелеуді негізі, арым-атынас жасау мен дниетануды ралы, баланы зердесі мен шыармашылыын дамытуды арнасы. Ол арылы оушы оршаан ортаны таниды, лтты мдениетті, дниетанымды сезіне бастайды, зіндік пікірі алыптасады, зін-зі тануды арапайым адамдарын жасай алады. зін-зі тану гімелесуге, шындыты бірлесе іздестіруге, білімді бірге игеруге, здік шыармашылыты, ішкі белсенділікті оятуа баытталан. Жеке тланы бойында жасы кру, бейбітшілік, дептілік, шыншылды, аяушылы, адалды, имандылы, сыйласты, досты, сйіспеншілік, кішіпейілділік, жанашырлы, жасылы жасау, ділеттілік, елжандылы, ізеттілік, сенім, махаббат, айырымдылы, аморлы жасау сияты ндылытарды алыптастыру кзделген. «зін-зі тану» сабатарыны зіндік ерекшелігін байататын «Шатты шебері», «Армандайы», «зіммен-зім», «гімелесейік», «Сергіту сті», «Сахналау», «Ойын-Жаттыу», Жректен –жрекке шебері» балаларды дамытушы ортасын руа ыпал етеді. «зін-зі тану» сабатарында сынылып отыран ойындарды басым кпшілігі балаларды мейірімділікке, достыа, сйіспеншілікке, сыйластыа йретуді кздейді, яни сабатардаы ойындарды здері бала бойына жалпыадамзатты ндылытарды сііруді кздейді. Рухани-адамгершілік трбиесінде алдымен баланы тек жасылыа-айырымдылы, мейірімділік, ізгілікке трбиелеп, соны масат ттса, стазды, ата-ананы да болашаы зор болма. «Мен ш асиеттімді матан ттам», — депті Аан сері. Олар: жалан айтпадым, жасылыты сатпадым м ешкімнен ештеені ызанбадым. Жеке тланы алыптастыруда, оларды жан дниесіне сезіммен арап, рбір іс-рекетіне масат оюа, жоспарлауа, оны орындауа, зіне-зі талап оя білуге трбиелеу — адамгершілік трбиені басты масаты. Масата жету шін сан алуан кедергілер болуы ммкін. Ондай асиеттерді бала бойына жас кезінен бастап алыптастыру жеке тланы алыптастыруды негізін алайды. Рухани адамгершілік трбиені айнар кзі саналатын «зін-зі тану» пні баланы жастайынан отаншылдыа, дептілікке, достыа, тазалыа, ыптылыа, мейірімділікке, табиатты сюге, отбасын сыйлауа, йымшылдыа йретуге, рпа бойына жалпы адамзатты ндылытарды, адамгершілік принциптер мен мраттарды мыр бойы басшылыа алатын тла алыптастыруа негізделген. Адамзат табиатты ажырамас бір блшегі, адам табиатта тіршілік етеді, оны млдіреген суын, биік тауларын, сем блттарын, сем де ерекше жыл мезгілдерін тамашалай отырып, осы ке байта жерімізді аялауа, кусардай млдір суын ластамауа баулуымыз керек деген трбиені айнар кзі — осы «зін-зі тану» пні десек ате емес. Туан ел, туан жер, скен орта туралы тсініктерін кеейту, туан елге деген сйіспеншілік, рмет сезімдерін дамыту, туан тілін сюге, елжандылыа трбиелеу – пнні негізгі масатыны бірі. «зін-зі тану» пні сабаында кзделген масат рбір баланы з бойындаы шыармашылы леуетін тани жне аша білуге, зіні эмоциялы кіл кйі мен мінез-лы мотивтерін ына білуге, баалай білуге ммкіндік туызу. Малім балалармен жеке тла ретінде арым-атынаса тсе отырып баланы зі туралы айтуа, баа бере білуге, зіні сезімін, мінез-лын, дет дадысын баылай жне басара білуге, сонымен бірге жанындаы адамдарды табии болмысымен абылдау, ізгі ниет, ыылас таныта білуге йретуді кздейді. Осы пн арылы оушы келешекте бойына мейірім мен рахымшылдыты, адамгершілікті, ділдікті, шынайылыты днін себуге болады. Болаша рпаты бойына рухани адамгершілік айнарын сііріп, мінез-лын трбиелеуге, жалпы адамзатты ндылытарды, адамгершілік принциптер мен мраттарды мыр бойы басшылыа алатын тла алыптастыруа негізделген. Жас рпаты абілеті мен ммкіншілігін жан-жаты ашып, адамгершілікті биігіне ктеретін, ізгілік пен слулыты шын маынасын тсінуге, шынайы мейірімділік пен аиата мтылуа, з мірін жоары мнмен ткізуге жетелейді. Оыту рдісі детте саба арылы жзеге асады, мнда малім мен оушы бірлесе отырып, біратар оу іс — рекеттерін бастан ткізеді. Сол себепті де малім шін жаа білімді наты рі тымды етіп алай жеткізе алуы, оу сапасын алай тексеріп баылауа алуа тиістілігі айын боланы жн. азіргі дидактика оушыны басты нысана ретінде арастырады. Сол себепті баланы дниетанымына сер ету барысында сабаты дісін трлендіріп отыруы ажет. «Білегіе емес біліміе сен, білім таусылмайтын кен» демекші білімді адамны ойлауы мен дниетанымды кзарасы да ке болады. Саба барысында тапсырма сипаты бойынша айжылы болды? алай болды? Немесе, берілген материалды з сзіммен басаша жеткіз. Сйлемді аятаыз, орытынды жасаыз. з шешіміізді крсетііз, оыан мтіні ндылыын баалаыз, аншалыты дрыс? Жетістіктерін атаыз? деген сияты сратан – сра туындатып, берілген материалды жан – жаты талдау жасаса, баланы бойындаы ізденушілік асиеті басым, дниетанымы кен оушы. Бл сауалдара мдірмей жауап беруі а. Адам негізінен демілікке, семдікке жаны мар, сол себепті шыармашылы тапсырмаларды зі де баланы шабытын шыдай тседі. ле шыару, сурет растыру, сзжмба рау брі баланы ызыушылыын арттыруы сзсіз. азастан оамындаы скеле рпаты рухани-адамгершілік білімі мен трбиесі жалпыадамзатты, жалпылтты жне тлалы ндылытарды йлесімді жинаталуына баытталан. аза халыны лама алымы л-Фараби: «Адам масатына зін-зі жетілдіру арылы жетеді жне адамны басына онан баты траты болуы жасы мінез-лыа байланысты» деген екен. Ал зіді ала арай жетілдіру жне бойында жасы мінез-лы алыптастыру е алдымен зін-зі танудан басталады. йткені, зіні кім екеніді, андай екеніді білмесе, жетілдіру трбиесіні ай баытта жретінін жне андай мінез-лы алыптастыру ажеттігін білу иын. скеле рпаты рухани-адамгершілік асиеттерге трбиелеу мселесі рашан зекті болып отыр. Елімізді бірінші ханымы Сара Алпысызы Назарбаеваны бастамасымен білім беру дерісіне енгізілген рухани-адамгершілік трбиеге кш берген «зін-зі тану» бадарламасы осы-рухани-адамгершілік трбиеден бастау алып, жан-жаты жетілген тланы алыптастыруды олдайды. Бізді халымыз шін жан-жаты жетілген тла дегеніміз, е алдымен лтты трбиені нрінен сусындап, бала жастан бойында лтты трбиені алыптастыран жан. Яни, жастара наты білім негіздерін мегертіп, оларды бойына рухани-адамгершілік айнарын сііріп, мінез-лын трбиелеуге, жалпы азаматты ндылытарды мір бойы басшылыа алып, мір сретін тла алыптастыруымыз ажет. оам дамуында бізді кнделікті арапайым тіршілігімізде сйіспеншілік пен ізгілік, мейірімділік пен айырымдылы, шыдамдылы пен имандылы, адалды пен ибалы сияты асыл асиеттер керек. Осы адами асиеттерді жзеге асыру бізді негізгі масатымыз екендігі сзсіз. Елімізді ертеі – рпа трбиесіндегі орта мддеміз шін жасалып жатан барша істерге сттілік тілейміз. механизмі ретінде